وەرواتە

بەراوردی گردینی مەبەستم جە گردو ویارەکانەنە، هەر جە تاریخ، گەشەو زوانی، وردەکاری دەسور زوانی ئەچی دوە زوانانە، چیٛگەنە فرە بەکوڵی و پوختی بەراوردو ئی دوە زوانان مەکەرو، بنەڕاوە ئاشکران و سەلەمیان، هەکە گردو زوانە ئاریەکان یەک بنەیانەنیٛ و خویٛشیٛنیٛ، یانی بڕێ چیٛویٛشان هەنیٛ ئەو یوی مشان، وەلێم بە لوای وەرو زەمانەی زوان قابیلو فاڕیاین، ئی بنە یانە زوانە، چنڎەها زوانیٛش چەنە پەیڎا بییٛنیٛ، هەر یوٙشان زەمانێوە دەسەڵات و گەشەش کەردەن، دماتەر یوٙتەرشان تەر ئامان وەرۆ و دسەڵاتش گیٛرتەن دەس و گەشەش کەردەن و ئەوی تەر خاموٙش بیەن. مەسەلەێوە هەورامیە هەنە ماچوٙ(برا حەز بەمەرگو برای نمەکەروٙ، وەلێم حەز بە ڕەجاڵیش مەکەروٙ)، ئی برا زوانێچە ئەپیٛسەنەشان کەردەن، حەزمەکەران برا زوانەکیٛشان ڕووت و ڕەجاڵیٛ ببان، وەلێم حەز بە مەردەیەشان نمەکەران، چون گەرەکشانەن پیٛسەو ڕەنجەبەری پەی هازادار و قەوەت کەردەی ویٛشان بەکارشان باوەران، گردو چیٛوەکەیشان پەی ویٛشان ببەران، ئاڎیچیٛ بە ڕووت و ڕەجاڵی بمانانوە.

ویەردەو زوانو گورانی

یوە: ئەگەر بلمیٛوە بگیٛلمیٛ لاپەڕەکانو ویەردەیرە، مەوینمیٛ زوانو گورانی(هەورامی) ویەردێوی پرشنگدارش بیەن، بەڵگەنامەکیٛ سەلەمنان کە سەدەی دوەمی کوچیوە نویستەی بیەن ئەپی زوانیە، دوە بەیتەیەکیٛ باروڵی زانای شاهیٛڎی مەڎان پەی ئینەی کە ماچوش، دیارەن وەڵتەریچ نویستەی بیەن، وەلیٛ جاریٛ بەڵگەمان نیەن، یانی ئی زوانە وەڵتەرو ئا تاریخەیوە هەنەن، کە زیاتەرەن جە هەزارو یەرسەڎ ساڵان، زوانو گورانی زوانو دینو یارسانین، یانی زوانێو کە ئاینش پەنە بنویسیوە زوانیٛوی پیروٙزەن، مەحاڵەن دلیٛنە شیەیەش، چەنی ئانەیچ مەودایێوە فراونی جوگرافینە پەنەش نویسیان، هەر جە لورستانوە تا کەرکوک  موسڵ و هەمەدان سەردەشت…هتد دیارەن زوان هەکە پەنەش نویسیا، ئانە ئەکید زوانو مەردمی و دەسەڵاتی و عیلم و ئەدەب و ئازەمانەیە بیەن، تا وڕای دەسەڵاتو ئەردەڵانەکان، کە حەوت سەد ساڵیٛ فیٛشتەر حوکمو سەرزەمینێوی فروانیشا کەردەن جە ناوچەکەن، یاوان تا موسڵ و دویٛ جاریٛچ بەغداشان گشرتەن، ئینە توانا و دەسەڵات و هازەو زوانو هەورامی مەیاونوٙ ئەچا سەردەمنە، سەدان شاعیٛریٛ شاهیڎی ئینەی مەڎان، داستانو حەماسە کوٙنەکانو ئیٛرانی(شانامەی گوٙرانی- هەورامی) شاهیڎی مەڎان پەی ویەردەو زوانو گوٙرانی، هەکە گرد بە زوانو گوٙرانی نویسیێنیٛ، موٙزەکیٛو ئەوروپای پەڕیٛنیٛ ئەچی نویستە دەگەمەنان، ئیسە وەرە وەری بەرمەگنان.

من مەپەرسو ئایا زوانێوە جە ویەرو تاریخینە زوان بیەبوٙ، ویٛسەر و ویٛپا خوتانو ئەدەبیاتو ویٛش بیەبیٛ، ئیسە بە چ یاسایێوە زوانە مەبوٙوە بە زارو زوانێوە هەکە چەمو ئاڎینە هیزی پەیڎا بیەن، چەنی زوانو گورانی مەکریوٙ بە زارو زوانو کوردی هەکە تاریخش نمیاووٙ سەدو پەنجا ساڵیٛ!!!  ئینە جەبار و زوانئەشناسیوە قبوڵ نمەکریوٙ، هەر وەختیٛ زوانئەشناسەکیٛ ئەوروپای تاواشان زوانو لاتینی بکەران بە لەهجێوە جە زوانو ئینگلیزی ئاوەختیچە زوانو گورانی(هەورامی) مەبوٙ بە لەهجەو زوانو کوردی.

 دیارەن تاریخ گردکەس پەنەش مەیاروٙ، پەی هوٙرویٛڵانای و واڕایش، بەتایبە ئەگەر دەسەڵاتت گیٛرت دەس مەتاوی بە دڵو ویٛت تاریخ پەی ویٛت بتاشینە، وەلێم، حەقیقەت هەرگیز نمەشاریٛوە هەتاهەتان، ڕویٛ هەر بەرمەگنوٙن هەکە کامە ڕاسەن و کامە هەڵەن و هوٙربەسیان. وەلێم کەس نمەتاووٙ تاریخو نویستەی زوانەکەی هوٙرویٛڵنوٙوە چون زوانەکە نویسیان و جیاوازیەکیٛش پسەو هەسارەو ڕوٙی مەدرەوشیاوە ئاسمانەوە، وە ئانچ هەکە مڵاسشان گیٛرتەنی پەی برفانایش، شوٙکر هیچش چەنە حاڵییٛ نمەبان، مەگەر پوازو دارەکەی هەکە ویٛش مەقڵیشنوٙوە، پەیشان تەرجمە بکەروٙن.

دویٛ: گەشەی تاریخی زوانی

ئەگەر سەرنجە بڎەیمیٛ گەشەی تاریخی زوانی، یام ئا تەک و جمە، واڕیای، هەکە مەیوٙ سەرو زوانیرە بە دریٛژایی تاریخی توٙمار مەکریوٙ، زوانو هەورامی بە زوانیٛ دەس نەواردە مەنریوٙرە، ئتر هوٙکاریٛ ئانەی کە تا ئیسە مەنەن و مدرامانش کەردەن و یٛش پاریٛزنان، باسیٛوی تایبەش گەرەکەن. بەشاهیدی چندە زوانئەشناسیٛ کە ئینەشان واوەی کەردەنوە، چون بڕێ خاسیەتیٛ هەنیٛ دلیٛو زوانو هەورامینە، کە خاسیەتیٛ زوانە کوٙنەکانەنیٛ، هەڵای لاو ئیٛمەوە مەنیٛنیٛ و مەپارزنمیٛشان، پسەو:

١- مەنەی نویسەو(م) جە دلیٛڕاسە و دماو واتیٛوە، کە زوانئەشناسەکیٛ مەواچان تەنیا زوانە کوٙنەکیٛ ئی میمە مەنەن، جە تازەکانە واڕیان پەی(و)، ئیسە(م) زوانو هەورامی و فارسینە مەنەن، وەلێم کوردینە واڕیان پەی(و)، نمونیٛ: سڵام: سڵاو. تەمام: تەواو، دما: دوا، نامیٛ، نام: ناو، دیم: دیو، توٙم: تخم: تۆو، چەم: چاو: چەو، دەم: دەو، هامڕا: هاوڕێ، هامکار: هاوکار، هامسا: هاوسێ، هامدەم: هاودەم، کەمە: کەو، خام: خاو، کەمان: کەوان، زەمین: زەوی، هەنگامە: هەنگاو، تەمام: تەواو، میٛمان: میوان، ئامیٛتە: ئاوێتە، زەما: زاوا، هەمیر: هەویر، هەتیم: هەتیوٙ، دمە: دما: دوا: دو: دوگ، نمانای: نواندن.

١-٢- زوانو هەورامینە دەنگو”خ” نەمەنەن، بەتایبە ئەگەر دەنگو(و) دماشەوە بەیوٙ، یانی(خ) دلیٛنە شیەن(elision). (و) یاگیٛش گیٛرتیٛنەوە. هەرپاسە دەنگو “خ” ئیرانی کونەنە مەنیٛنە، وەلێم هەورامینە فاڕیان و بیەن بە”ه”. زوانی فارسی و کوردینە مەنەن، چنڎ نمونێوە چی بارەوە:

خەوت: وت، خەوتن: وتەی، خەفتن: وتەی، خوێندن: وانای، وەندەی، وەنتەی. بخوێنە: بوانە، خۆش: وەش، هۆش، نەخۆش: نەوەش،

خود: خۆم: ویٛ، ویٛم، ڕاستەوخۆ: ویٛڕاس، تخم: توٙم

خۆر: خورشید: وەر، خۆرەتاو: وەرەتاو، یاگی تەریچنە واڕیوٙ پەی”هوٙر” بەتایبە زوانو گوٙرانی- ماچوٙ، هەرپاسە خەم: هەم، خاڵی: هاڵی، خون: ون: هون، خاڵۆ: هاڵۆ: لالوٙ، خوٙشە: هوٙشە، خەسورە کە واتێوە ئەویٛتایەنە، هەورامینە بیەن بە هەسورە، خەمیر: هەمیر. ئینە یوٙ ئەچا خاسیەتان کە زوانو کوردی فارسی نزیک مەوزوٙوە ئەو یوی.

٭ هەرپاسە زوانی فارسی کونەننە”خ” بنەڕاو واتیٛنە، فاڕیوٙ پەی”ک” کوردی، وەلێم هەورامینە فرەیشان مەبان بە “ه” ئینەیچ یوٙن جەجیاوازیەکانو ئی زوانان: خەر: کەر: هەر، کەروێشک: خەرگوش، هەوریٛشە، هەرویٛشە. خانی: کانی: هانە، خەس: هەس، خەسورە: هەسورە، خەسو: هەسروە، خەمیر: هەمیر، خوٙشە: هوٙشە، خاڵۆ: هاڵوٙ، خەم: هەم. خاپور: هاپور. زوٙرکاری ئەرەب کەردەنە هاپور گنا ئی پاڵە هەتا شارەزور.

٭ مەندەی “و” واوی وەڵیٛو واتیٛوە، بڕێ کەلیمیٛ هەنیٛ کە بە واو دەسپەنە مەکەرانیٛ جە زوانی ئیرانی کۆنەنە(ئاویٛستایی و فارسی باستان و میانەنە) وەلێم زوانی ئیرانی تازەنە فاڕیانە پەی”گ”. (فارسی و کوردینە). تا ئیسە هەورامیچەنە بڕێوەشان مەنیٛنیٛ، پیٛسە:

وەریٛسە: گوریس، وەرگ: گورگ، واتەی: گفتن: گوتن، ولی: گوڵ، ویەر: گوزەر، واڕای: گوٙڕان، واڕ: گۆڕ، ئاور: ئاگر، وەزی: گوێز: گردو. Varesa ڤەریٛسە بە زوانو ئاویٛستاین. Waresa وەریٛسە، بەزوانو فارسی باستانین، فارسی تازەنە بیەن بە تەناب، کوردینە بیەن بە گوریس، وەلێم هەورامینە پیٛسەن ویٛش، ئینە جیاوازییٛ تاریخییٛ گەشەو زوانەکەینیٛ، کە ئاشکرا دیاریٛنیٛ، وە ڕەگ و ڕیٛشە قوڵی و کوٙنی زوانو هەورامی نیشانە مەڎانیٛ.

یەریٛ: جە باسو زوانە ئیٛرانیەکانەنە، هەرچی زوانئەشناس و وەرکەوت ئەشناس ئاومان ئی سەرزەمینە، سەرنجەو ویٛشا واتیٛنە، جە کتیٛبەکانو ویٛشانە، واتەنشان زوانو گورانی زوانێوی ویٛسەرەن، وە بەشێ نیەن جە زوانو کوردی یام فارسی، پسەو(ڕیچ، مینورسکی، اوسکارمان، مەکەنزی، رودیگر اشمس، جویس بلو، ئەدمونز، میجەرسون…) هەرپاسە زوانئەشناسە کوردەکیٛچ پسەو(محمەد ئەمین زەکی بەگ، د. کەمال فواد، باباشیٛخ حوسینی، ڕەشید یاسمی[1]، د. عەبدوڵا مەردوخ مەواچان گوران زوانێوی جیان جە کوردی) هەرپاسە زوانئەشناسو هەورامانی د. مەهدی سەجادیچ مەواچوٙنە زوانو گورانی- هەورامی زوانێوی ویٛسەرەن، تەنیا چیٛوێ هەن کە ئیٛمە هامسیٛ کوردانمیٛ پەوکی سەرش شیٛونان ئەو بڕێ کە مەواچان گوران، هەورامی بەشیٛن جە زوانو کوردی. ئینیەچ بەڵگیٛ زوانئەشناسی و ڕازوانی سەلەمناش کە پاسە نیەن.

بەراوردیٛ دەنگسازی و زانستو دەنگی(اواشناسی و واج شناسی) phonetics& phonology  

فنەتیک و فنەلوجی دویٛ پەلیٛ زانستو زوانینیٛ، وردەکاری دەنگەکانو زوانی باس مەکەران، ئی دەنگیٛ، چکوٙنە و چەنی مەسازیانیٛ، چەنی مەدرکنیانیٛ، بەوردی سەرو دروسبیەیو دەنگەکانو زوانی، جوٙیای مەکەروٙ.

درکنای(تلفظ) pronunciation درکنای یون جە پیمانەکانو جیایی زوانی، هەر زوانێو درکنای تایبەو ویٛش هەنش، با بزانمیٛ چی درکنای زوانو هەورامی جیان جە کوردی فارسی؟

یوە: زوانو هەورامی چوار دەنگیٛ زیاتەریٛش هەنیٛ جە زوانو کوردی، ویٛچتا پەی فارسی بزاندیٛ چنڎەنیٛ، دەنگو(وٙ،یٛ، ڎ، وٛ) دیارەن ئی چواردەنگە، یەریٛشان(فۆنیم)ینیٛ، کە مانا مەواڕان دلیٛو واتیٛنە، وەلم(وٛ) فونیم نیەن چون مانا نمەواڕوٙ.

دویٛ: زوانو هەورامی فرێوە جە واتەکانش بە نویسەی بیٛگیر(ڤاوڵ) دمایشان ئامان، مەتاوو بواچو زیاتەرەن جە%85، چەپەوانەو ئینەی، زوانو کوردی و فارسی بە نویسیٛوی گیرهەن (کەنسنانت) دمایشان ئامان، ئینەچ بیەن بایسو ئانەی، کە تۆن و ئینتۆنەیشن(ئاوازەو نەوا)(tone, intonation) هەرپاسە فشار(stress) سەرو واتیٛوەجیاواز ببوٙنە، جە کوردی فارسی. یانی یەریٛ خاسیەتیٛ دەنگئەشناسی جیاوازیٛ وەشیٛ مەبانیٛ زوانو ئێمەنە، کە زوانو کوردینە و فارسینە، جورێ تەرنیٛ، هەمدیس ئی سیفەتە پەنەمان مەواچوٙ کە زوانو هەورامی فرە کوٙنەن، یام ڕیٛخیٛش مەلانوە سەرو زوانە کوٙنەکانو ئاریانی، پسەو زوانو مادی و ئەویستای و فارسی باستانی، پەی شاهیدیما تەماشەو ئی سەرچەمەیە[2] بکەردیٛ کە مەواچوٙ  فرێوە جە واتەکانو زوانو فارسی باستانی بە نویسەی بیٛگیر دمایشان ئامان، وەهەرکامایچمان واتیٛو زوانو ئەوستایمان دییٛبان، هەر کوتایشان بە نویسیە ڤاول ئاومان، یانی هەورامی ڕیٛخیٛ قوڵیٛش مەلانوە پەی ئی زوانان، هەڵبەت گردو زوانە ئیرانیەکان شانازی مەکەران پانەیوە کە جە زوانو ئەویستای مەشانیٛ، وەلێم منیچ ئی بەڵگان پەی کونی زوانەکەیامان ماوەروە.

یەریٛ: یوٙتەر جە جیاوازیەکان، هەکە درکنای مەواڕوٙ زوانو ئیٛمەنە، بیەی ڕەگەزو نیٛر و مای جە واتیٛنە(masculine & feminine)، دیارەن هەر واتێوە کە میٛڵیٛ بوٙنە، دمایش بە نویسەو(یٛ) مەیوٙ کە دەنگیٛوە بیٛگیرەن(ڤاوڵ)، هەم ئینەیچ مەبوٙنە بایسو واڕای، فشار، تون و ئاوازەو واتیٛ، کە کوردی فارسینە نیەن، چەنی ئینەیچ نیٛروما هەر زوانێوەنە ببوٙنە، مەبوٙنە بایسو متابەقەی دەسور زوانی(Grammatical agreement)، پەی نمونەی زوانو هەورامینە سیفەو مەسوف میتابیٛقیٛن جە ڕەگەز و ژمارەنە، ئینەیچ بەهەمان شیٛوە درکنای جیاواز بەرمەشوٙ، هەتا ژمارە”شمار” زوانو هەورامینە نیٛروماش هەن، متابەقەیچ هەن جە کوٙ، جەمو ژمارەینە. ئینی سەرۆ واتیٛم گرد مەبان بایسو جیاوازی درکنای زوانو هەورامینە، کە زوانە براکاشنە نیەننیٛ، هەڵبەت چیٛوێ تەریٛ هەنیٛ کە درکنای دیاری مەکەران، یانی گردو زوانەکانە هەنیٛ، وەلێم ئینیٛ کەواتیٛم زوانو هەورامینە هەنیٛ و چەویشانە نیەنیٛ.

ئەگەر فیٛشتەر وردیٛ بیمیٛوە مەوینمیٛ بڕێ واتیٛ هەنیٛ زوانو هەورامینە، کە بە دەنگی بیٛگیرو(ی) دمایشان ئاومان، هەم نیٛریٛ و هەم میٛڵیٛ، ئینەیچ هەمدیسان فشار مەواڕان سەرو واتەکیٛوە، پسەو(گجی، مازی، شوتی، بەتانی، مزگی، چای، کە نیٛریٛنیٛ)، (وەنی، وەزی، ژەنی، بەی، نەی، هەکە میٛڵیٛنیٛ).

چوار: خاسیەتێ تەرو زوانە کوٙنەکان کە پەی زوانو هەورامی مەنەنوە، (گردش مصوتها[3]:گیٛڵای بیٛگیرەکان)، یانی فرە بەهەس و هوٙڵی زوانو هەورامینە هەنیٛ، دەنگە بیٛگیرەکیٛ مەواڕیانیٛ، بەپاو لەهجەکان، پسە(هۆرامان: هەورامان، حەوت: حۆت، پەی: پی، لوایۆ: لوایوە: لوایەو، کناچیٛو: کناچۆ، کاژی: کوژی: کیژی، بوٙمیٛ: بیمیٛ، سەوای: سەوەی، لوای: لوەی، وەنای: وانای، دەگای: دەگەی، مەڕیای: میٛڕیای… ئەگەر سەرنجەو ئی واتا بڎەیمیٛ مەوینمیٛ گرد دەنگە ڤاوڵەکیٛنیٛ (بیٛگیرەکیٛنیٛ) مەواڕیانیٛ و یاگیٛ هەنترینی مەگیٛرانوە، یەک یویچشان ماناش نمە فاڕیوٙنە، واڕیای بیٛگیرەکان مەبوٙنە بایسو پەیڎابیەی لەهجەکان، ئی نمونەیچە زوانو ئینگلیزنە وەرەچەمەن و دیارەن. دیارکەوتو گیٛڵای بیٛگیرەکان، زوانەکانی تەریچنە هەن پسەو فارسی و کوردی، وەلێم چاگە فرە وەرچەم و ئاشکرا و زەق نیەن پیٛسەو هەورامی. ئی خاسیەتە هەم پەی گەشەی تاریخی و هەم پەی درکنای یاگیٛ ویٛش هەنەش، یانی پەی هەردوی دەردواردەن.

بەراوردیٛ ڕازوانییٛ

دیارەن، هەر زوانێو دەسور زوانو ویٛش هەنیٛ، هەڵبەت بڕێ جیاوازییٛ هەنیٛ کە زوانەکان جە یوی جیا مەکەرانوە، هەرپاسە بڕیٛ یوشیەیچ هەنیٛ دلیٛو زوانەکانو بنەیاینێونە، ئیسە زوانە ئیٛرانیەکیٛ یەک بنەیانەنیٛ، پاسە بوٙ بڕێ چیٛویٛنە یوٙشیەشان هەنەن، وەلێم دماجاریچنە جیاوازییٛ هەنیٛ، مەلمیٛ دلیٛو وردەکاری زوانو هەورامی چەنی زوانە براکانش(فارسی و کوردی) هەڵبەت من بەڵەدو زوانەکانی تەری نیەنان هەتا باسو ئاڎیشایچ بکەرون.ئی بەراوردیٛ، هوٙرسەنگنای، کە من مەواچوشان، خاسیەتیٛ زوانو هەورامینیٛ، ئەوەجەش بە سەرچەمەی نیەن، چون منی هەورامی زوان سەرچەمەو زوانەکەو ویٛمەنان، بەراوردەکان، جیاوازیە دەسور زوانیەکان بە پاو بەشەکانو دوای(اقسام کلام، Parts of speech بەشەکانی ئاخاوتن، بخشهای کلام) دەس پەنە مەکەرون، پەی ئانەی جوان حاڵیمان ببوٙن.

یوە: نامیٛ، ناو، نام noun  

ئا جیاوازیە، کە هەن نامیٛنە میانو هەریەرە زوانەکەینە، ئانەن کە نیٛرو ما هەن زوانو هەورامینە، چەویشانە نیەن، هەمدیس ئینە یون جە سیفەتەکانو زوانە کوٙنەکانو ئاریانی، کە هەڵای زوانو هەورامینە مدرامان و ویٛپاراستەی مەکەروٙن، ئەویٛستا و فارسی باستاننە نێرو ما بیەن، هەرپاسە(مثنى)یچ بیەن، دەورەی میانەنە نەمەنەن، وەلێم هەڵای لاو ئێمەوە مەنەن، تا خایتێ (مثنى)یچ هەورامینە هەنەن. سەربارو ئانەی، هەکە هەورامی جە ڕیزبەنڎی زوانە تازەکانەنە نریانرە. بیەی ڕەگەزو نیٛر و مای، یانی خاسیەتو متابەقەی دەسور زوانی [4](Grammatical agreement)، کە جە سیفە و ژمارە و کەردەوەنە دیاری مەڎوٙنە، جە باسو ویٛشانە بە جوانی ڕوٙشنش مەکەرمیٛوە. متابەقەی دەسور زوانی کوردی و فارسینە نیەن.

ڕەگەزو نیٛرومای پاسەش کەردەن کە بڕێتەر جیاوازییٛ بەیانە سەرو نامیٛ، پسەو سازەو ئەشناسەی و نەشناسەی(ەکە، ەکیٛ)(ێو، ێوە)، کە زوانو هەورامینە سازەو ئەشناسەی و نەشناسەیو میٛڵیٛ زیاتەرەن جە کوردی کە تەنیا هنو نیٛریش(ەکە،ێک) هەن. فارسینە سازەو ئەشناسەی و نەژناسەی نیەن.

نیشانیٛ کوٙی، جەمی

زوانو هەورامینە نامیٛ جەمە مەبوٙوە بە نیشانیٛ جەمی(یٛ، ا، ان)، من باورم پاسنەن کە(ا، ان) یەک سازەن، وەرو ئاسانواتەی (ن) نمەدرکنیوٙنە. وەلێم کوردینە تەنیا(ان)، ئی نیشانیٛ(ان) ئەوامەنەو زوانە ئیرانیەکان، گرد هەنەشان، هەرپاسە بڕێ تەر نیشانیٛ جەمی هەنیٛ، پسەو(گەل) هەریەری زوانەکانەنە هەن، ئیجا(ها) نیشانیٛ جەمی تایبەو زوانو فارسی، هەورامیچنە بەکار مەیوٙ، چنڎەها، سەدەها، دەیەها. وەلێم نیشانیٛ سەرەکیەو فاعلیەو زوانو هەورامی(یٛ)نە،چەنی(ا)ی کە سەرو مەفعولیوە بەرمەگنوٙن، یام وەختو چڕیەینە، پاسەبوٙ سەربارو نیشانە هامبەشەکان، هەورامی نیشانیٛ تایبەو ویٛچش هەنیٛ. هەرپاسە هەورامینە، ئا نامیٛ هەکە کوٙنیٛ بە(ان) یام جوٙری تەر، هەمدیسان کوٙ مەبانوە بە(یٛ)، پسەو(چیٛو+ ان: چیٛوان: چیٛوانیٛ، کەس+ ان: کەسان: کەسانیٛ) ئی خاسیەتە زوانو فارسی کوردینە نیەن( دیٛهات: دیٛهاتیٛ، میوەجات: میوەجاتیٛ).

دویٛ: چەمە، چاوگ، مصدر: جیاوازییٛ فریٛنیٛ

١- بیچم، ساختارو چەمەی، شیٛوەش جەگردو زوانە ئاریەکانەنە بە(ن) کوٙتایش مەیوٙ، تەنیا زوانو گوٙرانین- هەورامی، هەکە بە(ی)[5] دمایش ئاومان، ئیەنەیچ پاسە مەکروٙ کە بڕێ جیاوازییٛ جە سازنای کەردەوەینە وەش بکەروٙنە، چەمەی جیاواز، یانی کەردەوەی جیاوازەن، ئی دوە پەسیٛ، پەسای سەرکییٛو زوانینیٛ، هەکە ئینیٛ جیێ بییٛ، یانی زوان جیان، پسەن باری چەمێ یانیٛ بکەریوە، دیوارەکەیشان تەوەنی بوٙنە، چەمێ تەریچ دیوارەکەشان بە بلوٙکە، یام خشتە وەشیٛشان بکەری، چنڎە جیاواز بەرمشانیٛ، جە دوخت و ساختارنە، جەوەرگەگیٛرتەینە.

١- وەڵگیر و دماگیر(پیشوند و پسوند) prefix& suffix ، هەکە مەلانیٛ وەڵیٛو چەمەی یام دماش، زوانو هەورامینە جیاوازیٛنیٛ جە زوانو کوردی و فارسی، یانی واتسازی، دروسنای واتیٛ(word formation)  وشە ڕوٙنان، جیاواز مەبوٙنە هەریەرە زوانەکەینە، چون وەڵوەچ و دماوەچ زوانو فارسیچنە جیان جە کوردی، ئاشکران وەڵگیر و دماگیر یوٙن جە هامکارەکانو دروسنای واتیٛ گرد زوانێنە. تا مەیاوٙنە سەرو دلیٛگیر interfix. وەڵگیر و دماگیر زوانو هەورامینە(ئەوە، ئەرە، پەنە، چەنە، وەنە، ئەنە، پوٙنە، پەی، هوٙر، پۆ، چۆ..وە، ەو، وە،رە،..)دیارەن کە پسەو هیچکامی نیەنیٛ. کوردینە(دا، ڕا، لێ، لێک، تێ، هەڵ…).

١- دماگیر و وەڵگیر جە زوانو هەورامینە خاسیەتێش هەن، کە مەتاووٙ ببوٙنە بە وەڵگیر و هەمان کاتیچنە ببوٙنە بەدماگیر، ئینەیچ خاسیەتێوی تەرو زوانەکوٙنەکان هەڵای زوانو ئێمەنە مەنەن، پسەو(دای وەنە: وەنەدای، دای پۆ: پۆدای، تلیای چۆ: چۆتلیای، کەردەی پۆ: پۆکەردەی، پەیلوای: لوای پەی، ئارەدەی پوٙرە: پوٙرەئاردەی، ئەوەوانای: وانایوە، کەردەیرە: ئەرەکەردەی، وەلێم ئەچیٛگەنە(ئ) نمەدرکنیوٙ ، چون سەخت مەیوٙ سەرو زوانو(کەردەی ئەرە: کەردەیرە).

١- زوانو هەورامی چوار ساختیٛ چەمەیش هەنیٛ، کە ئینیچ خاسیەتێ تەرو کونەیی ئی زوانینە(چەمەی بنەڕەت ویەردە( past infinitive )، پسەو( کوشتەی، کوشای، کوٙشنای، کوشیای، وتەی، وسای، وسنای، وسیای) کوشتەی، وتەی، مەردەی، بڕیەی، سەرو بنەڕەتو قەدی، کە کەردوەی ویەردەن وەشیٛ بییٛنیٛ، زوانو کوردی فارسیچنە هەنیٛ. وەلێم جیاوزیکە ئانەن، هەورامی بە(ەی) کوتایش مەیوٙ، وەلێم کوردی(تن،دن).

١- چەمەی بنەڕەت نەویەردە: چەمەی سەرەمڕە،  continuous infinitiveجە حاڵو ئیسەتیٛنە، ئی وجوٙرە چەمە فارسینەو کوردینە نیەن(موسای موسو، کوشای کوشو، مەوسای مەوسو، مەکوشای مەکوشو)، وسای، کوشای، لوای، وانای، پەرمای، گرسای، ئینە گرد چەمیٛ سەرەمڕیٛنیٛ، ئی دەمە، شیٛوە زوانو ئینگلیزنە هەن(I am sleeping)، ڕیٛک ماناو مەوسای مەوسو مەبەخشوٙنە، یانی ئینای دلیٛراسەو کارەکەینە، هەرمانەکیٛنە.

١- چەمەی ویەر، متعدی، تێپەڕ، transitive infinitive، ئی جوٙرەشان زوانو کودی و فارسینە هەنەن، هەورامیچنە هەن، وسنای، کوشنای، نمونەکەو سەرینە واچیان، وەلێم جیاوازیمان ئانەن، کە ئیٛمە بە  سازەو(نای) هەکە مەلوٙنە سەرو ڕیٛخەی(بن حال) دروس مەبوٙنە، وەلێم زوانو فارسی و کوردینە بەهەمان شیٛوە(دن) مەلوٙ سەرو ڕیٛخەی و چەمەی ویەر، تیٛپەڕ وەش مەکەران( خەوتن: خەواندن: خوابیدن)، یانی کوردی و فارسینە پسەو یوٙی وەشیٛ مەبان.

١- چەمەی بنەڕەت نادیار”مجهول”passive infinitive  ، ئی چەمە زوانو گورانینە هەنەن، وەلێم فارسی کوردینە تەنیا بە ساختارو کەردەوەی هەن(کوشیای، وسیای، ونیای، بریای، خنیکیای: کوژرا، خەوێنرا، خوێندرا، یانی بە سازەو(را)ی کەردەوەی نادیار وەش مەبوٙنە زوانو کوردینە، فارسیچنە بە کەردەوەو(شدن، شد) ی کەردەوەی نادیار وەش مەکریوٙنە، یانی چەمەشان نیەن. شوٙنەو ئانیچرە سازەو نادیاری هەورامینە(یا)ن، وەلێم فارسی و کوردینە(را، شد)، ئی سازەو مەجهولیە هەکە تا ئیسە زوانو هەورامینە مەنەن، ئاڎیچ ئەوامەنەو ئەویستای و فارسی باستانین، هەتا دەورەی میانە هەر بیەن، وەلێم بەشیٛوە(ی، یە) جە دەورەی فارسی تازەنە، بەتەمامی یانە ئاواییش کەردەن، وەلێم زوانو هەورامی و زوانو لوڕینە تائیسە ئی میراسە کونەشان پاریٛزنان.

١- زوانو هەورامی خاسیەتێ تەرش هەن چەمەی ئەرەتاشیا و ئامیٛتەنە، چنڎ شیٛوەیی چەمەی و یەکمانایش، پسەو(هوٙرئەوە گیٛڵنای، هوٙرۆگیٛڵنای، هوٙرگیٛڵنایۆ، هوٙرگیٛڵنایوە، هوٙرگیٛڵنایەو، ئەوە هوٙرگیٛڵنای، ئەوەهوٙرۆگیٛڵنای، ئەوەهوٙرگیٛڵنایۆ، ئەوەهوٙرگیٛڵنایوە، ئەوەهوٙرگیٛڵنایەو) ئی گرد تەشکە، ساختارە جە چەمەی، یەک ماناشان هەنەن، فرەشیٛوە و یەک مانا.، کە فارسی و کوردینە نیەن.

١- بڕێ چەمیٛ زوانو هەورامینە سادیٛنیٛ، وەلێم کوردینە بە ئەرەتاشیای مەواچیانە(ڕەمای: ڕاکردن، خیٛزای: ڕاپەڕین، گیسنای: داگیرساندن، تەمامنای: تەواو بون، ئیٛژنای: درێژبون، پاڵکەوتەی، مسەیەی، مسای: فێربون، چڵاکنای: داچڵەکین، پەتەی: نانکردن، گژنای، گژیای: شەڕکردن ویەردەی: ڕابوردن، وەتەی: داکەندن،  …).

١-١٠ هەرپاسە بڕێ چەمیٛما هەنیٛ سەراپا جیاوازێنیٛ، سەربارو ئانەی بڕێ تەرێنە پیٛسەو بنەیانە زوانی ڕیٛخەنە هامبەشیٛنمیٛ، بڕیٛوەیچ هامتاشان نیەن، بارمتەشان نیەن(وارستەی: دورین، یاوای: گەیشتن، مدرای: وەستان، ماسای: ئاوسان، کڵاشتەی، ورنای: خوران، خیٛزای، خیٛزنای: ڕاپەڕین، ئیٛستەی: دۆزین، وینای: دیەی: بینین،  ئینیٛچە بارمتەشان نیەن: پەتەی، پەچای: …، ،:….، وەرزنای:….کروٙتەی:… قوٙتەی: ونارای:.. پیٛویای: … ئیٛژای: … بیای، ئەشکاوای:…پەرزنای..ئاڵوٙچنای، دروٙخنای، دروٙخیای…

یەریٛ: کەردەوە(فعل) Verb

١- سەربارو ئانەی زوانو هەورامینە دویٛ جوٙریٛ، دویٛ دەمیٛ، ساختاریٛ جیاوازیٛما هەنیٛ جە کەردەوەنە، هەکە کوردی و فارسینە نیەنیٛ(کەردەوەی نەویەردەی سەرمڕەی تاکیدی، کەردەوەی ویەردەی سەرمڕەی تاکیدی، فعل مضارع استمرارى تاكيدى، فعل ماضى استمرارى تاكيدى)، وسای وسیٛنیٛ، مەوسای مەوسو، ئینە هەمان جیاوازین کە جە چەمەی سەرەمڕەنە ئاماژەمان پەنە کەرردەن.

١- زوانو هەورامی جە ڕیٛخەو چەمەی(بن حال) کەلک مەگیٛروٙ پەی دروسنای کەردەوی ویەردەی سەرەمڕەی تاکیدی، هەرپاسە کەردەوەی ویەردەی سەرەمڕەی سادەی (وەر، کەر) ڕیٛخەو چەمەینیٛ، وەریٛنیٛ، کەریٛنیٛ،  وەرای وەریٛنیٛ، کەرای کەریٛنیٛ…ئینەیچ یوتەرن جە خاسیەتەکانو زوانو ئەویستای پەی زوانو هەورامی مەنەنوە،کە مەواچوٙن(زوانو لاڵیای [6] (یەسنەکان 19-21) پەی بەیان کەردەی گوزەشتەی، ویەرەدەی، کەلکش جە مادەی نەویەردەی هوٙرگیٛرتەن. هەرپاسە زوانو فارسی باستانیچ ئەپسنە بیەن. جە حاڵێنە زوانو کوردی و فارسی کەلک جە قەدو چەمەی(بن گذشتە) مەگیٛران، هەورامی جە کوٙنەنە، شعرەکانو بیٛسارنی و سەیدی ئەویشا تەرینە جە قەدی، کەردەوەی ویەردەی کەلکشان هوٙرگیٛرتەن پەی دروسنای ویەردەی سەرەمڕەی، هەرپاسە تێکستە کونەکانو گورانیچنە هەر پیٛسەنن کەلکشان جە قەدو چەمەی، ڕیٛخەی ویەردەی گیٛرتەن، پەی دروسنای ویەدەی سەرەمڕەی. یانی ئیٛمە جە هەردوی کەلکما گیٛرتەن.

١- ئا سازیٛ(نیشانیٛ)،هەکە مەلکان کەردەوەی ویەردەیرە، زوانو هەورامینە جیانیٛ جە زوانو کوردی، پسە: سازەو کەردەوەی ویەردەی تەمامی(ن)ەن زوانو هەورامینە، پیٛسە: سوٙتەن، وتەن. وەلێم کوردینە: خەوتوە، نوستوە(وە)ن. سازەو ویەردەی دووری زوانو هەورامینە(بیٛ)ن، وتەبیٛ، سوٙتەبیٛ. زوانو کوردینە، سوتابو، خەوتبو(بو)ن، سازەو ویەردەی سەرمڕەی، کەریٛنیٛ، کەرای کەریٛنیٛ(یٛنیٛ)ن،  مەگنوٙ دماو کەردەوەکەیوە، وەلێم کوردینە (دە)(دەمکرد) مەگنوٙ وەڵیٛوە.

١- سازەو دروسنای کەردەوەی نادیاری”مجهوڵ) زوانو هەورامینە(یا)ن، پیٛسەو: کوشیا، دزیا، وریا، کریا، وەلێم زوانو کوردیەن کەردوەی نادیار بە سازەو(را) وەش مەکریوٙنە، پسەو: کوژرا، دزرا، خورا، کردرا، فارسیچنە بە(شد) وەش مەبوٙنە: کوشتەشد، پاسە بزانو فارسینە جە قەدی کەلک مەگیٛران چەنی”شد)، بردە شد.

١- نیٛرو ما سەرو کەردەوەیوە بەر مەگنوٙ زوانو هەورامینە، بەتایبە کەردەوەی ویەردەی سادەو تەمەمام و دوور، هەرپاسە التزامینە، هەتا بڕێ جاریٛچ سەر کەردەوەی ئەمریوە بەرمەگنوٙن، چیٛگەنە نمەلو سەر وردەکاری گردو کەردەوەکان، چون فرەش لازمەن( شاهوٙ وتەن، گوٙنا وتیٛنە، قاڵیەکیٛم شتە، نمەڎەکەم شت)، ویٛش تاق باسێوە تایبەش گەرەکەن. کتیٛبو ڕازوانی هەورامینە بەرگی یوەمنە باسکریان.

١- مورفیمو سەرەمڕەی(بەردەوامی- استمراری) زوانو هەورامینە(مە)ن، مەلوٙنە سەرو کەردەوەی نەویەردەی و ویەردەی. فارسینە(می)، کوردینە(دە، ئە)ن، ئینەیچ درکنای مەواڕوٙنە، ئەشناسە و گەردان و تەسریف و کەردەوەی مەفاڕوٙنە، دروسنای واتیٛنە جیاواز بەرمەشوٙنە. بیەی ئی سازە، یام ئەشناسەو کەردەوان، مەبوٙنە بایسو واڕیای جە واتسازینە.

چوار: یاگەگیرو نامیٛ: ضمير Pronoun

یاگەگیرو نامیٛ جیێ بڕێما جیاوازیٛنیٛ چەنی کوردی فارسی(من، توٙ، ئیٛڎ، ئیٛڎە، ئاڎ، ئاڎە، ئوڎ، ئوڎە، ئاڎیٛ، ئیٛمە، شمە).من تۆ،ئەم، ئەمان، ئەو، ئەوان. وەلێم یاگەگیرو نامیٛ پەیوەسیٛ هەکە مەلکان کەردەوەیرە و نامیٛرە تەنیا یەک دەسە، پیٛڕمان پیٛسەن یوٙی، ئادیچ دەسەی یوەمو یاگەگیرو نامیٛ پەیوەسیٛن(م، ت،ش، ما، تا، شا) کە فارسینەو کوردینەو هەورامینە پیٛسەن یوٙی (واردم، واردت، واردش، واردما، وارشا، واردتان: خواردم، خواردت، خواردی، خواردمان،خواردیان، خواردتان) هەرچنڎە هەڵای یوٙما جیاوازەن. وەلێم ئتر گردو دەسەکانی تەرینە هەکە پەنج دەسیٛنیٛ یاگەگیرونامیٛ سەراپان جیاوازەن(کەریٛنیٛ: مەکەردم: دەمکرد، مەکەروو: دەکەم، وتانیٛ، وتی: خەوتم، خەوتیت). تاخایتێ زوانو هەورامی شش دەسیٛ یاگەگیرو نامیٛ پەیوەسیٛش هەنیٛ، وەلێم کوردینە پەنجەنیٛ، دەسەی ششەم مەلکان کەردوەی داوایرە “ئەمر” (بڕۆ، بخوٙ: بلوە، بوەرە، بخۆن، بڕۆن: بلدیٛ، بوەردیٛ) بڕیٛوەشانە یاگەگیرونامیٛ پەیوەسیٛ بەرنمەگنوٙنە، بەتایبە ئانیٛ هەکە بە نویسەی بیٛگیر دمایشان مەیوٙ. ئی باسیچە تەنیا ویٛش ئەوەجەش بە واتارێوی دەسورییٛ هەن، کە ڕازوانو هەورامینە بە جوانی نیشانە دریێنیٛ. من تەنیا جیاوازیەکان، بەراوردەکان مەوزو وەروچەمی.

پەنج: یاگەگیرو نامیٛ ئیشارەی”نیشاندای” ضمير اشارە

زوانو هەورامینە یەریٛ ساختاریٛش هەن، پەی نزیکی، دووری، دوورتەری، وەلێم کوردینە، فارسینە، عەرەبینە، ئینگیزینە، تەنیا دویٛ دنڎیٛنیٛ، نزیک و دوور(ئینە، ئانە، ئونە: ئەمە، ئەوە، این، ان)، وەختەکارێنە زوانو هەورامینە نیشانیٛ نیٛرو مای هوٙرمەگیران(ئینیٛ، ئانیٛ، ئونیٛ) وەلێم فارسی و کوردینە، نیٛرو ما نیەن.

شش: سیفەو مەوسوف: یاوەرنامیٛ، ئاوەڵناو

 وەروئانەی ڕەگەزو نیٛر و مای هەن زوانو هەورامینە، کوردی فارسینە نیەن، وەڵتەر واتمان کە متابەقەی دەسور زوانی وەش مەکەروٙن زوانو هەورامینە، یانی ئەگەر مەسوف نیٛر بوٙ سیفەیچ نیٛرەن، ئەگەر مەوسوف ما بوٙ سیفەیچ مان، ئەگەر مەسوف کوٙ بوٙ سیفەیچ کوٙن، ئی خاسیەتە زوانو کوردی و فارسینە نیەن، پسەو( چناری بەرز. نیٛز)(وەزی بەرزە. ما)چیٛگەنە نامەکیٛ و سیفەکە متابقیٛنیٛ. چناریٛ بەرزیٛ، وەزی بەرزیٛ، وەزیٛ بەرزیٛ، نمەڎیٛ جوانیٛ، قاڵییٛ جوانیٛ. سیفە بیەن بەجەمع هەرپاسە مەوسوفیچ جەمەن. نمونیٛ فیٛشتەریٛ(هەناری شیرن: ساوی شیرینە، هەناریٛ شیرینیٛ، ساویٛ شیریٛنیٛ). وەلێم کوردینە هەرمەواچان(چناری بەرز، گوێزی بەرز).

حەوت: یاوەرنامیٛ ئیشارەی(سیفت ئیشارە)

 زوانو هەورامینە یەریٛ ساختاریٛش هەنیٛ، نزیک، دوور، دوورتەر(ئی، ئا، ئو) ئی باخە، ئا باخە، ئو باخە، وەلێم کوردینە تەنیا ئەم و ئەو هەنەن، کە یاگەگیرو نامەکایچ(ضمير) هەر پاسنەن، چینەی زیارتەر هەورامی بڕێ سیفەت ئیشاریٛ تەریٛش هەنیٛ، کە پەی دیاری کەردەی بەکار مەیانیٛ( پیٛسە، پاسە، پوٙسە، ئەپیٛسە، ئەپاسە، ئەپوٙسە، پیٛسنە، پاسنە، پوٙسنە، ئەپیٛسنە، ئەپاسنە، ئەپوٙسنە) کە زوانو کوردینە تەنیا(ئەوها، ئاوەها، وەها، کە گردشان هەر یوٙنیٛ, یەک دنڎەن) هەنەن، هەرپاسە بیچمیٛ تەرو یاوەرنامیٛ هەنەن( چینە، چیمنە، ئەچیمنە، چانە، چامنە، ئەچامنە، چونە، چومنە، ئەچومنە) کوردینە نیەن، تەنیا هنەکانو وەلیٛ مەواچانوە، ئتر ویٛتا بزاندیٛ فارسینە چیٛش هەن.

 هەشت: ژمارە: عدد، numeral

١- ڕەنگا جە درکنای نامیٛ ژمارەکانەنە بڕێ یوی بشمیٛ، چون ئی ژماریٛ هەنیٛ جە زوانو ئەویساتیوە، فارسی کونەیوە، پەهلەویوە پەیمان جیا مەنیٛنیٛ، تائیسەیچ زوانو هەورامی فرەتەرین یوشیەیش هەن چەنی ژمارەکان، چەنی ئیرانی کونەی، پسەو( ئەیوە، ئەیڤە، دوە، تریٛ، هەریٛ، سیٛ، چەتوار، چهار، پەنج، شڤش، حەپتە، ئەشتە، نوە، دەسە) ئییٛ ژمارەکیٛنیٛ جە زوانو ئەویستای و فارسی کونەینە، حەوت سەد سالیٛ تا پەنج سەد ساڵیٛ وەڵیٛو میلادیوە، دەی ئیسە هەورامینە هەر ئەپیٛسنیٛنیٛ( یوە، یوٙ، یەک، دویٛ، یەریٛ”سیٛ” چوار ، پەنج، شش، حەوت، هەشت، نوٙ، دە)، فارسی باستان بە یەریٛشان واتەن(سیٛ) ئیسەیچ سیٛ زوانو ئێمەنە هەنەن. هەرپاسە زوانو هەورامینە”یەک” بەکار مەیوٙنە، یانی هەمدیس مدارامان و پاریٛزنای ڕیٛخەو هەورامی چەنی زوانە کوٙنەکان.

١- ژمارە جە زوانەکانو ئەویستای و فارسی باستانینە نیٛرو ما بیەن، ئیسەیچ زوانو هەورامینە مەنەن، هەن: یوٙ، یوە: یوٙ ئاما، یوە ئاما. چنڎ هەناریت واردیٛ؟ یوٙ. چنڎ ساویت واردیٛ؟یوە. هەرپاسە نیشانیٛ میٛلیٛ بنەڕەتنە ئینا بۆ(دویٛ، یەریٛ)وە، وەختێوە مەبان بە مزافو الیە، نیشانەکیٛشان پۆ دیارەنە(من مەتاوو ویٛنەو دویٛ بکیٛشوٙ. قیمەتو یەریٛ جەهنو چواری کەمتەرەن). هەرپاسە ژمارەکیٛ تەریٛ گرد نیٛرێنیٛ، هەکە دماو یەریٛوە مەیان، نمونە(بەرشیانی پەی کەلاسو چواری) شیٛوەو پەنجی خڕەن. کەلاسو چواری، شیٛوەو پەنجی، مزاف مزاف الیەن، نیشانیٛ(ی) نیٛری لوێنە سەرو ژمارەکەی، چەپەوانەو وەڵینەکانوە، کەنیشانیٛ میٛڵیٛ(یٛ) هەن سەرشانوە .

١- زوانو هەورامینە تەنیا ژمارە(یوٙ) تاکەن، یانی چەنی ئەژماریاکەیش: یەک کتیٛب، ئیتر ئەو ژمارەکیٛ تەریٛ گرد ساختارو جەمی نیشانە مەڎانیٛ، ژمارە و ئەژماریا(عدد و مەعدود)، دویٛ کتیٛبیٛ، یەریٛ کتیٛبیٛ….هەزار کتیٛبیٛ. یانی متابەقە هەن ژمارەنە جە زوانو هەورامینە، وەلێم فارسی و کوردینە، پاسنە نیەن، سەربارو ئانەیچ نیٛرو مای نیەن جە ژمارەنە زوانو کوردی و فارسینە، هەم جە ژمار و ئەژماریانە گرد تاکیٛنیٛ(یەک کتێب، دوو کتێب، شەش کتێب، هەزار کتێب). پاسەبوٙ ژمارە زوانو هەورامینە نیٛرو ماهەن، متابەقەی دەسوری هەن، وەلێم کوردی فارسینە نیەن.

نوٙ: سازەو وستەی سەرو نامیٛ

سازەو ئیزافەی، مزاف و مزاف الیە، دیارخەری ناو: سازەو وستەی سەرو دویٛ نامان، یاگەگیرونامیٛ، زوانو هەورامینە بە(و) مەسازیوٙنە، تاکە زوانی ئیرانین، کە بە واو مزاف و الیە وەش مەکەروٙنە(یانەو من، کەشو هەورامانی، یەسنەو پیرشالیاری) وەلێم زوانو کوردینە بە(ی) مەدریان پاڵو یوی(ماڵی من، کەژی هەورامان، جێژنی پیرشالیار). فارسیچنە بە(کەسرە) مەسازیوٙ. هەرپاسە زوانو گورانینە جە قەڎیمنە بە بیٛ سازە یام بە کەسرە سازیان.

دە: ئامرازەکیٛ

تا خایتێ ئامرازەکیٛما بڕیٛشا هامبەشیٛنیٛ، وەلێم بڕێ ئامرازیٛ چالاکیٛچ هەنیٛ کە جیانیٛ(جە، ژە، چە، وەشڵەی، شەڵڵای، ئەو، چەنی، گیرام، مەگیرە، گاهەن، گاهەز، هەڵای، پەوکەی، تا خایتێ)، جە، ژە، چە،کە ئامرزێوی چالاکەن، ئەرکیٛ فریٛ مەوینوٙنە زوانو هەورامینە.

دە و یوٙ: واتسازی”دروسنای واتیٛ” word formation

زوانو هەورامینە فرە بەسادەیی مەڎوٙ دەسەو، وەلێم کوردینە کەمیە ئەرەتاشیان، یانی وەڵگیرو دماگیری زیاتەر بەکار مەیوٙنە، پسەو(بەڕێوە بەرایەتی: بە+ ڕێ+ وە+ بەر+ ایەتی)(ڕاوەبەری: ڕا+وە+ بەر+ ی)، (خیٛربەیدیٛ: بەخێربێن) لەبەرنەکراو: نەکریێنە.سەرشیەی: بەسەرچوون، سەرنجە بڎەیمیٛ هەورامینە کەمتەرەن. هەرپاسە(بکەر: جە کوردینە بە دویٛ هەنگامیٛ وەش مەبوٙنە: مورفیمو”ب”+ کە+ ر(کە: ڕیٛخەو چەمەین، ر: دمابەندەن)، هەورامینە(بکەر: ب+ کەر( سازەو ب+ کەر، ڕیٛخەو چەمەی)، هەرپاسە بخۆر: بوەر بەهەمان شیٛوەن. ڕەمای: ڕاکردن، خیٛزای: خیٛزیای: ڕاپەڕین، تەمنای: تەمکردن. پەتەی: نانکردن، وەڵتەر واتمان وەڵگیرو دماگیر جیاوزەن هەریەرە زوانەکەیەن، یانی واتسازیشان جیاوز بەرمەشوٙن.

دماقسیٛ

سەرۆ ئی گردە جیاوازی، تاریخی، دەنگسازی، دەسور زوانی، واتەو زاناینو زوانی و وەرکەوتشناسان، مەبان بە داوەریٛ کە زوانو گورانی- هەورامی زوانێوی جیان جە گردو برا زوانەکانش، چونکە پیمانە زوانیەکیٛ پاسە مەواچان، بە مەیل و سوزی هیچ کەسی نیەن، تەنیا یاسا زوانیەکیٛ مەتاوان قەزاوەت بکەران ئەچی مەسەلیٛنە هامشانو مەردمو گوٙرانی و هەورامانی، ویٛشان بڕیارە مەڎان هەکە کێنیٛ و چیٛشیٛنیٛ، کەس نمەتاو جیاتی ئاڎیشان بڕیارە بڎوٙنە و چارەنویسشان دیاری بکەروٙن.

ئینە،کە نویستەنم باسێوە زانستی و ڕازوانین، باسی سیاسی نیەن، ڕوٙشنەن ئینان وەرو چەماوە، سەلەمنوٙش چەنی زوانو فاسی جیان جە بەلوچی و کوردی، پاسەیچ سەلەمنوٙش کە گوران/ هەورامی زوانێوی جیان جە فارسی و بەلوچی و کوردی. تا ئیسە نەژنەویەنم، کە فارس بواچوٙ بەلوچ زارێوەن جە فارسی، چون مەزانوٙنە کە ئی واتەیە نازانستین، ئتر نمەزانو چە بەهرێوەش چەنەن کورد چانەی نمەگنوٙ گردو زوانە هامساکش مەکەروٙنە بە زارو زوانو کوردی، وەختە کارێنە بەزانستی سەلەمیان هەکە جیانیٛ جە یوٙترینی. زوانە ئیرانیەکیٛ گرد هنیٛو یەک بنەیانینیٛ، گرد برێنیٛ، گرد زوانشا خوای پەنە بەخشێنیٛ، هیچ زوانێوە پەیش نیەن زوانێ تەر بکەروٙنە بە بەشیٛو جە ویٛش، واقع زوانی چەنی مەوینمیٛ مەشوٙ پاسیچ بنیەمیشرە. یونسکۆ مەواچوٙ(گردوزوانەکان پیٛسەو یوی مافو ژیواشان هەنەن سەرزەمینەنە).

سەربارو ئانەیچ هونەر و موسیک و گورانییٛ، کسم، کسمی دەسی، تەلار سازی، هوٙرزت و نیشت، ڕەفتار، سەرچەمەو بژیوانی، تاخایتێ دەروونو مەردمو هەورامانی جیاوازەن.

                د. ناجح گوڵپی

---

[1] کەشکۆڵە شیٛعرێکی گورانی، کۆکردنوەی عەبدولمومن مەردوخی و ساخکەردەیش و سەرنویستەیش ئەنوەرسوڵتانی، چاپی دووەم 2007 :49، باسو کتیٛبەکەو رەشیدا یاسمیش کەردەن، کە پاسەش فەرماوان.

[2] رهنمای زبانهای ایرانی، جلد اول، رودیگر اشمس، مترجمان، رزا باغبیدی و دیگران، چاپ چهارم 1395: 131

[3] هەمان سەرچەمە، لاپەلو42  هەرپاسە کتبەکەو دکتر محسن ابولقاسمینە بە جوانی باسو گردش مصوتها کریان.

[4] متابەقەی دەسور زوانی: یانی پیٛسەو یووٙی هەمسانی جە ژمارە و ڕەگەزنە

[5] رهنمای زبانهای ایرانی، جلد اول، رودیگر اشمس، مترجمان، رزا باغبیدی و دیگران، چاپ چهارم 1395: 104، هەرپاسە دکتر محسن ابولقاسمی هەمان چیٛوش واتەن.

[6] رهنمای زبانهای ایرانی، جلد اول، رودیگر اشمس، مترجمان، رزا باغبیدی و دیگران، چاپ چهارم 1395:77 هەمان سەرچەمەنە لاپەلو 142 واوەی مەکەروٙوە کە زوانو فارسی باستایچ جە ڕیٛخەو چەمەی(مضارغ) ی کەلکش هوٙرگیٛرتەن پەی دروسنای  ویەردەی سەرەمڕەی سادەی و تاکیدی.