وەڵیٛنە
چنڎە ساڵێن هەورامیەکیٛ ئی سەرزەمینیە یاڎو زوانو ویٛشان مەکەرانوە، هەڵبەت خاس خاسێ مزانان و  چیٛوشان ئەژنیەن پەوکی یاڎش مەکەراوە. یونسکۆ، کە پەلێن جە ڕیٛکوزیاو نەتبە یوٙگیٛرتەکان پەی پەروەردەی و فەرهەنگی  و زاستی، جە ساڵە 1999 یوە گرنگیش دان ئەپی گرفتەیە کەهەن سەرو زەمینوەو توشو فرەو زوانەکان ئامان، بە بوٙنەو دلیٛنەشیەیو فرێوە جە زوانەکان، هەڵبەت نمەبوٙ بشارمیٛشەوە زوانو ئێمەیچ یون ئەچا زوانان، هەکە تەرسەو دلیٛنەشیەی و مەردەیش سەرۆ بیٛ، وەلێم بە تەقەلاو ویٛما ناستما ئی خاموٙشیە بێو ملو زوانەکەیمارە. سەربارو ئانەی چنڎەها نونگیٛ هەنیٛ کە دەسبارمان نمەڎان پەی ئەوەژیونای، وەلێم چەولاوە بڕێ تەر دەسباریٛ عالیٛ پەیڎا بینیٛ هەکە کوٙمەکمان مەکەران پەی ژووژنای زوانەکەیمان.
پەی چیٛشی هەورامیەکیٛ یاڎو ڕوٙ زوانی جەهانی ئەڎای مەکەرانوە؟
ئێمە ئەگەر یانەوەی زوانی نەبیمیٛ یادش نمەکەرمیٛوە، زوانو ئیٛمە جە ویەرو تاریخینە یانەوەی ویەردەیوە فرە دووری و دوٙڵەمەنڎین، چندەها بەڵگیٛ نویسیێ و کوٙگا کریما هەنیٛ، کە ئیسە بڕیٛشا هەنیٛ وەردەسمانەو بڕیٛشا ئینێ موٙزەکانو ئەوروپاینە پاریٛزینیٛ، هەرپاسەو موزەی گەورەی ئیسلامی جە تاراننە. ئینە جەبارو ویەردەی و تاریخیوە خاس پەنەش مزانمیٛ کەزوانو ئیٛمە زوانێ قەدیمی بیەن و هەن، شوٙنیەرە تایبەمەندییٛ ویٛش هەنیٛش، جە بارو فنەتیک و فنەلۆجیوە، جەبارو گرامەری و سیمانتیک و پراگماتیکیوە، چەنی ئانەی کە واتما جەبارو ویەردەیوە یانەوەی کوٙڵیٛ نویستەین، پیٛسەو تیٛکستەکانو ئاینو یارسانی کە بەگوٙرانی نویسیان، شوٙنیەرە ئەدەبیاتو گوٙرانی، هەم ئاینەکە و هەم  ئەدەبیاتەکەیچ سەرچەمەشان هەورامانەن، بە چندەها بەڵگیٛ ئینە مەسەلمیوٙ کە مەردمو هەورامانی تاقە میراسگیٛری هەرقەتین و پلە یەکو میراسو فەرهەنگ و زوانو گورانین، چون جە ئیسەنە تەنیا هەورامیەکیٛ سەدەنە سەد جە ئی ئەدەبایتیە میاوانەنە، وە ئیسەیچ هەر ئەپا جوٙرە منیوسانیٛ.
لایێ تەرۆ چنڎەساڵیٛن هەورامیەکیٛ یادو ئی ڕووە جەهانیەیە مەکەرانوە، چون هەستێ لاشاوە دروس بیەن کە زوانەکەشان گروٙڵیەش کەوتیٛنە لیٛژی و خەریکەن ملش نیان پەی دەرەی تاریکی. من ئەچی واتاریٛنە باسو نونگەکانو کاڵ بیەی زوانو گوران- هەورامی نمەکەرو، چون وەڵتەر باسم کەردەن. تەنیا گەرەکمەن بواچو کە جوٙڵەو جمای و ژڵیٛویای فرە وەرەچەم هەن دلیٛو هەورامیەکانەنە، بەتایبە هەورامیەکیٛ وەڵاوتو ئیٛرانی، سەربارو ئانەی ئاژەو ئاڎیشان جیان چەنی هەورامیەکانو دیمو هەریٛمو کوردەسانی و ئیراقی، ئاڎیٛ هەنگامە و لاقوٙرەی زلەشان نیێنە پەی ئەوەژیونای زوانەکەیشان، جە ماوە ئی چنڎە ساڵەی ویەردەینە هەرمانەکیٛشان جەبارەو ئەدەبیاتی و تا ڕادێوە جە بارو نویستەیوە، کتیٛب نویستەی و چاپکەردەیوە لوان وەڵیٛوە، وەلێم بە داخەی گرانەمۆ ئیدیم سەربارو واویای ئاژەی پەیمان، هەڵای ئینایمیٛ دماوە ئەگەر ویٛما بەرئاورد بکەرمیٛ چەنی ئەودیمی، چون هەڵای ئانیٛ هەکە بەهەورامی منویسان جە دویٛ یەریٛ کەسان نمەترازیانیٛ، بەڕاسی حەیفەن خوتان و زوانێوی قەدیمی و دوڵەمەندی بی، تاقەتت نەبوٙ لاپەلیٛوەش پەنە بنویسی، ئیجاریچ یاگیٛ داخیٛنە!!!
ئیسە هوٙرسوڕیاکیٛو زوانو فەرهەنگو گورانی- هەورامی خەریکەن ڕای ڕاسەو ویٛشان ئیٛستیٛنەوە و هەنیٛ جە ململانیٛ و ملەجیڕیٛنە چەنی بڕێوە هەکە گەرەکشانەن هەورامنی ویچکلەو کەم هاز بکەرانوە، پەی هەمیشەی بکەرانیٛش بە پاشکوٙ پەی زوانێوی تەری، بەخاترەو پەرژەوەندی ویٛشان، وەلێم تائیسە ئی هەرمانیٛشا نەلێنەوەرۆ و نمەلوٙیچ وەرۆ، تەنیا هەرمانەی هەقەتینەو ویٛمانیٛ پەی خزمەت و ویٛت و یانەکەیت خاستەرینەنە تابلی خزمەتو یانەیوە تەری بکەری، پیٛسەن بانەکەو ویٛت دڵوٙپە بکەروٙ بلی بانو هامساکەیت بتلنی. ڕاویەریٛ مانیا نەشناسیٛ و هەقەتینی فەرهەنگو هەورامانی تروٙقشان ئەسان و ئەشناسەو ویٛشان دان بەروٙکەشان پیٛسەو هەسارەو ڕوٙی مەدروشیوٙوە.
بەشیٛوەی گردینی جمەو ئەوەژیونایو زوان و فەرهەنگو گورانی و هەورامانی دەسش پەنە کەردەن، ڕوٙ بەڕوٙ هەندەن تروقنە، مەلوٙنە وەروٙ، ئادیچ بە تەقەلاو دڵسوچنانو فەرهەنگو هەورامانی، هەرمانیٛ خاسیٛ کریێنیٛ و مەکریانیٛچ جە ئیسەنەو دماڕوٙنە، ئی جمە جمێوی سروشتین جە دلیٛ لەمو فەرهەنگو هەورامانیوە هوٙرقوڵتیان، ڕای دوورەو ویٛش مەبڕوٙنە، تەنیا بە ئامانج و خاموٙش نەبیەی زوان و فەرهەنگیمانەن.
بەرهەمو ئی جمە ڕوٙشنویریە ئانەن کە ئەنزانی هەورامی، مەردمو هەورامانی خەریکەن ئەشناسەو ویٛش مەئیٛزوٙنوە، خەریکەن مەتاووٙ ویٛش ئەژناسە بکەروٙ پەی ویٛش و پەی دەورو پەشتیش. کوشندە تەرین دەردە ئانیٛنە هەکە نەزانی کیٛنی، ویٛت نەژناسینە، سەروەنەشیٛویا ببی و ویٛت دەی پاڵو کەسی تەری، ئاڎیچ بزانە کە بەهیچت نمزانوٙ، چون خاس مزانوٙنە کەتوٙ هنو یاگێ تەرینی، هنو یانێوی تەرینی، مڵکش نیەنی، تەنیا یانەکەو ویٛتنە مسەیەیوە، وچانی مڎەینە. جە وەختو سەروەنە شیٛویاینەو نەزانینەو ویٛ نەشناساینە هەرچی مەکەری، پیٛسەنە ڕەنجەبەری بکەری پەی ئاغەیت، تەنیا تیکێ نانت مەڎوٙ تا نەمری و خزمەت بکەری. ئاروٙ بە داخەی گرانەمۆ فرەتەرینو ڕووٙشنویرو هەورامانی پیٛسەو ئی ڕەنجبەریشان سەرئامان، بە زوانو ویٛشان نمەنویسان، بە زوانو فارسی و کوردی منویسان. ئیتر خوا ڕابەردار نیەن کە زوانو ویٛتان نمەنیوسدیٛ، زوانێ کە خوای پەنە بەخشانی گوناحەن پەنەش نەنویسی،  هەر هیچ نا با ئەڎات گەردەنت ئازا بکەروٙ، چون ئی زوانەشە چەنی شوٙتی فیٛرکەردەنی، با حەراڵش بکەری.
ئانەی کەواتم هەنگامەکیٛمان ڕووە سەرکەوتەی و ڕووەو ڕوٙشنایی مەلانیٛ، چون جمەو چاپ و نویستەیو کتیٛبان فرە بیەن و هەن تروقینە، قسیٛکەردەی بەهەورامی فرتەر بیەن جە فەزای مەجازینەو جە یاونەرەکانەنە، چندەها خوٙلیٛ وانەی هەورامی کریێنیٛوە و هەنیٛ سەرەمڕە، چندەها کوڵە فیلمیٛ بە توانای دیاریکرایوە سەرەمڕە مەیانیٛ دلیٛ ئینترنێتی و یاونەرە کوٙمەڵایەتیەکان، بڕێوی تەر مەردومو ئی وەڵاتیە کە هەورامی زوانیٛ نیەنیٛ حەز مەکرانیٛ فیٛرو زوانو هەورامانی ببان، یام زانگاو قامشلوٙ هەن تەقەلانە کە بەشو هەورامی بکەروٙنوە، یام ئەوەکەردەی دلیٛنگەو هەورامان ئەشناسای جە زانگاو سورانینیە، ئی تەقەلێ مەشوٙ بزانمیٛ چەنی کەلکشان چەنە هوٙربگیٛرمیٛ، حەتمەن مەشوٙ ڕوو بە ژووژنای زوان و فەرهەنگەکەیمان بوٙنە، نەک ئەوەتاونایش دلیٛ فەرهەنگو براکانمانەنە.
ئێمەی هەورامی کە باسو ئەوەژیونای زوانیەکەیمان مەکەرمیٛ، ئانەی نمەیاونوٙ هەکە دژو هیچ لایێ بیمیٛ، یام تەقەلاو کزکەردەیو زوانێ تەری بیمیٛ، کە هیچ کاتێ ئی نیازە نەبیەن و نیەن خەیاڵو هیچکەسینە، هەرچنڎ جە بەدبەختی و کروڵی ویٛمانە کەوتیٛنمیٛ لاو برێوەمان کە فرە ناسازەن، مەرەجیوٙش بە هەورامی قسیٛکەردەی ئیتر یەهەرت بەرئاردەن و کوشتەنت و تومەتو جیاکاری مەڎوٙنە پاڵ، زوو زوو مەواچوٙ لابەر کەرەشوٙ بە هینەکەو لاو ویٛما. ئینەیچ یون جە بەدبەختیمان کە هامسێوە ڕوشنویرو ئەنیاوامان نەبیەن.
دما قسیٛمنە داوا مەکەرو ئەو مەردمو هەورامانی هەمیشە خەمو پاریٛزنای زوانەکەیشانە ببان، چون زوانو ئەشناسنامەن، هەکە نەمەن، یانی توچ نەمەنەنی، مەردەنی، هیچ یاگێنە ڕات نمەبوٙوە، پیٛسەو ئەوسای و ئیسای کە ئەنزان نمتاووٙ بلونە هیچ یاگیٛ ئەگەر ئەشناسنامەش نەبوٙ پەنە، سەرگەردان و ویٛڵ و سەروەنە شیٛویانی. بوٙنە ڕوٙی جەهانی زوانو ئەڎایەوە پیروزی مەواچو بە مەردمو هەورامانی، سەربەزیٛ و ویٛپا بانیٛ.

د. ناجح گوڵپی
20/2/2021