جە ڕۆیوە بەشەر ئامان دنیا ناچار بیەن پەی ژیوایش مل ملانێ کەرۆ،ژەن و پیاشان بە شانوو یۆی هەنگامەشا هۆرە گێرتێنە. ئێلیزابت بادێنترە ماچۆنە: شۆنەو تاوتووکاری و هۆرسەنگنیاوە فرەی سەروو کۆمەڵگای پەیرێ بەشەری،بەرکەوتەن چا سەردەمەنە سیستم نە سیستمی ئەڎاسەروەری بیەن نە تاتەسەروەری.بەڵکوو هەرکام بە پاو تەوان و چەنە ئامایشا ئەرک و هەرمانەشا بەردێنە ڕاوە و ئێژایی هەردوی یەکسان بیەن. شۆنەو ئانەی بەشەر فێر مبۆ بە کشتوکاڵی، ڕۆڵوو ژەنێ ڕۆ بە ڕۆ ڕەنگدارتەر و پاگە و یاگێ ژەنێ سەرتەر ملۆ.ژەنی شنیۆنە کشت و کاڵی و پیا شۆنەو حەیوانداری. ژەنی بە هۆ پیشەو هەرمانەکێش کە کشت و کاڵەن پێسەو سەروەروو سروشتی مژناسیۆ .ئێ شێوازە درێژەش بیەن تا سەردەموو مەفرەغی.وەختێ بەشەر میاوۆ پاگەیە جە فلزی کەڵک گێرۆ و گاوەسن وەش کەرۆ و ئاژەڵێ دەسەمۆکەرۆ، هازەی فرەتەرەو پیای و هەرمانکەردەیش چەنی گاوەسن و گاوێ ڕۆڵۆ ژەنێ کەم کەرۆوە.هەرمانە چەنی گاوەسنی و هێش کەردەی دلێ هازەو ماساولەو پیاینە دەس گنێ و هەر پی بۆنەوە هەرمانەو کشت و کاڵینە نەخشوو پیای ڕەنگش داوە.ماوێوە کەمتەر جە هەزار ساڵێ، برەهم، یەهۆوە، زئووس و ژووپیتر، پلەو پایەو خۆدایی و سەروەری مگێرا و ژەنی جە تەختوو پاشایەنە موەزنارە بە جۆرەی کە پاسە هەست کریۆ پیای خوداشان خۆلقنان تا بسلەمنان تاتە بیەی وێشان پەی خودایی شیاوتەرەن. خودا-تاتەیی یاگێ خودا-ئەڎایی مگێرۆ.

یوونانەنە وەرەتاو کە وەڵتەر بە مای ئەژناسیابێ مکریۆ بە نێر و ئاستوو مای تا مانگ و هەسارەی مەی وارۆ.عەرەبستانەنە وەڵێ ئێسلامی لاتە و مەناتەو و عۆزا کە بە کناچێ “اللە” ی ئەژناسیێنێ و پریسێنێشا ،بە ئامای ئێسلامی یەکسەرە پریساو ژەنێ منریۆلاوە.نە تەنیا ژەنی جە ئاستوو پریساینە نمەمانۆ بەڵکوو مبۆ بە نەمادوو مەکر و فێڵێ.

دێرینە ژناسەکێ بە پاو ئاسەوار و شۆنەوارە کۆنەکان پاسە ماچان: ڕۆڵوو ژەنێ دەورەو پارینە سنگینە ڕٶڵەی بنەمایی و دلێڕاسەیی کۆمەڵگای بیەن و نەخشوو پیای پەراوێزەنە بیەن.ئینەی چاگەوە مزانا کە نەمادە ژەنانەکێ دلێ مەڕەکانە ئیزیەینێوە و نەمادە پیانەکێ بەروو مەڕەکانە. عیلامیچەنە پێسەو فرەتەروو یاگان وەڵتەر خودای و ئێزەدێ مایێ بێنێ و شۆنیەرە تاتە-خودا مگنۆ بەرۆ.

ژەنی هەورامانەنە هەورامان هەم بە بۆنەو کوێسانی بیەی و سەختی ئاماولوایش و هەم وەروو تەرسەو دژمنان، ناچارێ بیێنێ ناوچەکەنە فرە نەزیانێرە و هەر ئی ئەرەنەزیایە بیەن بایس بتاوا سەروو پاو وێشا بمدران و کەمتەر ئەوەجەشا بگنۆیاگانەی تەری. ژەنی هەورامیە فرەو هەرمانەکاش وستێبێنێ سەروو شانەو وێش .هەم باخداری کەرێ هەم حەیوانداری.هەم یاوێ یانەو سامانشەرە هەم زاوڕۆی وەی کەرێ.پاڵوو ئینیشانە،چنگڵەو سەوەتە چنێ،گڵێم و مەوج و مازڵۆخ کەرێ،کڵاش و پوزوانێ
چنێ و فرەو ئاچێوا کە پەی ژیوای پەنەوازێ بێنێ بە دەسوو ژەنێ کریێنێ.سواخدای و یانە و بان ناوای هەرمانەو ژەنێ بێ و فرەو ئا هەرمانا کە گردێما کەم و زیا دٚ د مزانمێشا.هەر پی بۆنەوە یاگەوپاگێوە پتەوش پەی وێش وەش کەردەبێ جە باری ئابووری و دەخڵ و خەرجوو یانەی.

ژەنەو هەورامانی نە تەنیا چی بوارەنە سەرکەوتێ بێ،وەختوو تەنگامەیچ شان بە شانوو پیاینە بەرگنێ.جەنگوو دەربەند دزڵی و تەخت و ڕەزاو چەنی فەرهاد میرزای ژەنی پاڵوو پیاینە گژیاینێ.یا پاسە کە ماچان: وەختوو ئەسکەننەری ژەنی بە وەنەو گۆرانیێ پیاکێشا دڵگەرم کەردێنێ و هانشا دەینی بە تین و گۆڕەی فرەتەر وەروو سپاو دژمەنی بمدران،بەجۆرێوە کە ئەسکەننەر نەتاوانش هەورامانی گێرۆ.

سەردەمەینە کە جە فرەو وەڵاتانە ژەنی پێسەو کەرەسێوە جنسیە تەماشا کریەینە و حەرەمسەراکانە گلێرێ کریەینێ و چەمەڕوانێ ئانەی بیێنێ شەوەی بلان لاو شای یان وەختەی بۆنەو کناچە بیەیشا زیننەچاڵێ کریەینێ، یان یاگێ پێسەو بریتانیای وەختوو عازەویشا ۵ ساڵێ زیننانی کریەینێ تا کەس چەمش نەگنۆ پەنەشا هەتا وەختێ شووکەرا،چا سەردەمەنە ژەنی هەورامانەنە پێسەو کۆڵەکێ ژیواو کۆمەڵگای ئەژناسیەینە،نە تەنیا پێسەو بەشەرەی ئازادی هۆرزەوئەرەنیشتش چەنی
کریان، بەڵکوو جە بارودۆخوو کۆمەڵگایچەنە کاریگەرەبیێنە .ژەنی چا سەردەمەنە نەتەنیا مافوو دەنگدایش بیەن تەنانەت مافوو ئانەیچشە بیەن پێسەو شەورای هۆربچنیۆ و پاڵوو پیاینە هەرمانێ کۆمەڵگای بەرۆڕاوە.ئەپیسنە ویەردێوە پەی هەورامانی یاگێ شانازیش هەنە.شانازیەکەش وەختێ فرەتەرەن موینمێ ئیسەیچ بڕەی وەڵاتێنە هێشتای ژەنی مافوودەنگدایش نیەن.

ژەنی هەورامانی جە ئۆمووراتی حکوومەتی پێسەو مۆشاوری هەرمانەش کەردێنە.ڕاکار و ڕاوێنێش بیێنێ و نیشانش دان فرە ژیرانە و ئاوەزمەندە بیێنە.پەی نموونەی: ئەمنە خانە کناچێ ئەفراسیاو ە بگی و ژەنەو حەمەمین سانی کە ژەنی داد و دادوازشا لاو ئاذێ بەرێنێ و هەرمانێ ژەنا بەدەسوو ئاذێوە بێ.یان ئافتاو خانە ژەنەو عیزەت بەگی.

ئی ژەنێ وەختەی قهامسەرەکێشا کەوتێنێ زیننان ،ئاذێ ئۆمووراتشا گێرتەن دەسۆ و بەردەنشا ڕاوە. خاتوو منیرە سانە یۆ چا ژەنانە کە جیاو قادربەگی مبۆ بە سانوو هەورامانی.خاتوومیناو ڕۆسەم سانی کە مشاورەو جافرسانی بیێنە و چن ها ژەنی تەرێ کە نمەکریۆ یۆ یۆ نامێشا بەرمێ. ژەنی هەورامانەنە ڕێز و حورمەتەی تایوەتش بیەن.فرەوجارا بۆنەو ئازابیەو ژەنا،زاوڕۆیشا بە نامێ ئەذای چڕیەینێ،پێسەو مۆسەفا بەگوو پاڵنگانی کە مۆسەفاو زەریفێشا واتەن.

گێڵمێوە دماتەر تا سەردەموو ئەشکانیەکا.بەپاو واتەو ئەرداویرافنامەی، چا سەردەمەنە فەسادی ئەخلاقی و تەن وەرشی ئەوپەڕوو ڕەواجیەنە بیەن.ژەنی لاو شواشاوە نەنیشتێنێ.دەس ئاستەی جە زاوڕۆی و وەردایش،بە ئەنقەس لەم وستەیشا و شۆت نەدای بە شۆتەوەرەی و لاسایی کەردەی جە ژەنە ئەسیرە ڕوومیەکێ پەی وێڕازنای و ئارایشی،پلەو پایەو ژەنیش ئاردەبێ ئاستێوە فرە نزم.ئەچا وەختەنە گۆشە چەمەی بووزمێ هەورامانی فرەو چێواما پەی ڕۆشن کەرۆوە.سیستموو ئەشکانیا سیستمەی فێدراڵی بێ و ئێران کریابێ چن ساتراپێ.هەورامانەنە بە پاو ئا سکا کە بێسارانەنە بە دەسی مڵا قەحتانی ئیزیەینێوە،حاکموو هەورامانی ژەنێوەبیێنە بە نامێ ئەدادێ.ڕۆوێوە سکەکێ وێنەو ژەنێوەن و ئەو ڕۆوەکێش نامێ ئەدادێ نویسیەینە کە متاوۆ نامێ وێنەکەی بۆ.یان پێسەو ئەدای پەی مەردمی نامێ بریایبۆ کە چا وەختەنە پەنەشا واتێبۆ ئە دٚ د ا پەی هەورامانی.ئەداد متاوۆ جە ڕێخەو”دا”ی پەیرەیوە بە ماناو خۆلقنای یان بەخشای بۆ.هەرپاسە کە ئە دٚ د ا هەورامیەنە هەم ماناو
خۆلقنای مدۆ هەم ماناو بەخشای.هەرچی ڕێخەنە: دادێ-دێدێ-د دٚ د ێێ مەی کە گرد پێسەو ڕێزگێرتەی کەڵکشا چۆوە گیریۆ.

خاتوو هوریزادە ژەنێوەتەرە بێ کە شۆنەو کۆشیاو ئەسکەننەر سولتانی بیە بە سانەو مەرەوڕەزاو و شامیانی.فەرمانڕەوایی ژەنێ هەورامانەنە بە درێژایی مێژووی سلەمنانش کە تاوانشا ئازایەتی و ئاوەزو چەنەئامای وێشا نیشانە بدان و ئا ڕێزو ئێحترامە کە شیاوەن هۆرش گێڵناوە پەی وێشان. نە تەنیا جە باروو سیاسی و کومەڵایەتی تاوانشا سەرکەوتێ بان،جە باروو ئەدەب و هۆنەیچەنە وێشا وستەن بەرۆ و پێسە شاعێرانەی گەورێ ئەژناسیەینێ.کێ هەن جەهان ئارای نەژناسۆ و نەزانۆ
کە ئاستوو ئەدەب و شێعرێش چن بەرز بیەن.

ژەنی هەورامانی و ئایین ئانە نا یەک مەزهەب بژناسۆ هیچ مەزهەبێوەش نەژناسان .ماکس موولر ئی ڕێسەشە دلێ کتێبەکەیش بە نامێ: وەڵینێوە پەی ئەژناساو مەزهەبی” ئاردەن.بنەماو قسەکێش گێڵۆوە پەی واتەکەو گوتەی ئاڵمانی کە واتش: هەرکەس یەک زوان بزانۆ هیچ زوانەی نمەزانۆ.دیارەن موولر مەبەسش ئانەبیەنە دنیاوینی دلێ مەزهەب و ئای ن یەکان ئاننە جیاوازەن کە بە ئەژناسایشا متاوی بیاوینە هەرکام چن بەها و بایخشا بە بابەتە جیاوازان.مەسەلێوە مەزهەبەینە بایخی فرەش هەن بەڵام ئایینەی تەرەنە چێوەی بێ بەهان.فرەو ئایینەکان وەختێ باسوو باوەڕ و تەکلیفیەن ژەن و پیای پێسەو یۆی وەردەنگێنێ ، بەڵام وەختەی باسوو ماف و حەقی مەی وەرۆ،جیاوازیەکێ گناوەروو چەمی.ئەوستانە تەکلیف پێسەو یۆی باس کریۆ بەڵام ئەحکامەنە دیارەن لاشاوە ژەنی فرە بێ بایخەنە،تەماشاو ئا حۆکمانە کەرمێ کە پەی ژەنێ دریاینێ ،ئاستوو ژەنی ڕۆشن مکەرۆوە.پێسەو: حۆکموو ژەنەی کە زاوڕۆش کەوتە بۆ،ئایینێ “تطهیری”پەی ژەنێ،یان واسەی ژەنێ پێسەو هامسەری
دلێ خانەوادەینە.

جە کتێبەکەو پیرشالیار و آیین باستانی کاک ڕەئووف مۆحەمەد پووری ئامان: ژەنی جەمەراسموو پیری هیچ ڕەنگێوەش نیەنە.هەرمانەکێ گرد بە دەسوو پیای ملاڕاوە ئاڕادێوە کە ژەنی مافوو ئانەیچشە نیەن دوورۆ تەماشا کەرۆ.تەنیا ئاخروو بەرنامەکەی ئا دٚ د یچ پەی تەمیسی و پۆختە کەردەو کاسەوکۆچەڵەکەی نەبۆ.

هەرپاسە ئایینی مێهرینە، ژەنی پەیش نەویەن پابنیۆ دلێ پەرسگاکا، ژەنی مافوو ئانەیشە نەوێ بیاوۆ پلەو پایەو پیری. پێرێ هەورامانی چەنی بەرکەوتەو ژەنێ کۆمەڵگانە کۆکێ نەویێنێ.بابا ا نوس خەڵکوو دەگاو سەرگەتێ ماچۆ: من بابا ناوس خەڵکوو سەرگەتێ حەرامم کەردەن دیەی ئافرەتێ بەڵام وینمێ جە یارسانەنە ژەنی متاوۆ تا سەرتەرین پلەی ڕەوحانی بلۆ. لیباس و جل و بەرگوو ژەنەو هەورامانی بە پاو شانامەی هەر جە زەمانوو جەمشێد و فەرەیدوونی ژەنی پۆشتێ بیێنێ.نەخشوو قاڵیێوە کە تەپەو پازیریکوو ئالتابی مۆغۆلستانیەنە ئیزیەینۆ بە ڕاوێنەو دوێ وەرهورزناسێ بە نامێ بارێنت و داتسۆن ئی نەخشە دوێ کەیوانووێنێ کە سەرپۆششا ئینا سەرەوە دوێ کەسێ تەریچ کە ئینای پلەی وارتەرۆ وەرانوەروو ئایرگاینەمەراسمی ئایینی بەرا ڕاوە.ئی جۆرە نەخشێ سەروو مۆرەکاو هەخامەنشیانە فرە مگنۆ وەرووچەمی.

پۆشش هەمیشە بەشێوە گەورەو ئەوەجەو بەشەری بیەن پەی ژیوایش.ئی نیازە فرەو وەختا نیشاندەروو باوەڕیچ بیەن.دنیاوینی و فەرهەنگوو هەرکۆمەڵگایوە جە پۆششەنە وێش نیشانە دان. جل و لیباسی کوردی بە واتەو ئا سەفەرنامانە کە نویسیەینێ یۆ جە زەریفتەرین،نەخشین تەرین و پۆشتە تەرین لیباسوو دنیای بیەن.ژەن و کناچە بە لیباس جیاکریەینێوە ،تەنانەت تڵا و زێڕ و زێوەئاڵاتشا جیا بیەن.

پۆششوو ژەنەو هەورامانی هەم پەی کەش و هەواو هەورامانی شیاو بیەن هەم جەبارووزەریفی و نەخشی. بیەو سۆخمەی،سەلتە و کوا دیارەن بە پاو وەرزەکان دیاری کریەینێ و ویرش چۆوەکریان چەنی هەواو وەزی شیاو بۆ. چەتفە،لەچەک،هەوری،مشکی و چن ها پۆششێ تەرێ نیشانە م دٚ د ۆ ژەنەو هەورامانی چن وردە بیێنۆ سەروو پۆششی و پەی هەر مۆناسەبێوە یا هەر تەمەنەی جە چێوەی تایوەتی کەڵکش گێرتەن.دمایین قسێ ژەنی ڕەمزوو سروشتیەنە و وینگەو کۆمەڵگای و چەنی دیایشا پەی ژەنێ نیشانێ چەنی تەماشاکەردەو ئا کۆمەڵگاینە ئەو دنیای و ئەژناساو سروشتی.هەرچن بە بۆنەو نەبیەو تاریخی نویسیای جە هەورامانەنە چێوەی فرە نمەزانمێ جە و ە یردەو ژەنەو هەورامانی،بەڵام ئا دەمواچێ یا چێوانەی کە نویسیەینەی ئینەی مسلەمنان ئەگەر م دٚ د ێان دریۆ ژەنەو هەورامانی م دٚ د ێاندارێوە ئازانە.بەداخەوە چی سەردەمەنە ژەنی تووشوو قەیرانوو وێ بە کەم زانی ئاماینێ ئا دٚ د ێچ بۆنەو ئا باوەڕانەنە کە جەلاو کۆمەڵگای و بە تایوەت جەلای پیانۆ بیەن فەرهەنگ کە ژەنی پەی دلێ یانەی وەشە بیێنە نە پەی هەرمانێ کومەڵایەتیێ و کاری جەمعی. بڕواکەردەی بە وێشا مشیۆ جە یانەوە دەس پەنە بکەرۆ و پەرە بسانۆ دلێ کۆمەڵگاینە.

دنیا ڕۆ بەڕۆ ڕووبە وەر ملۆ و ئی پێش لوایەنە مشیۆ ژەن و پیا بەشدارێ با.سەردەموو ا ئنەی ویەردەن کە ژەنی دلێ یانەینە بەسیاوە،وینگای جنسیەتی مشۆم لابشۆ و بەشەرەکێ بە پاو ئاوەز و تەوان و ئازاییشا بگنان بەرۆ.

پەنەوازەن هەم جەلاو پیانۆ هەم جەلاو ژەنانۆ ئی هەوڵە بدریۆ کە کۆمەڵگایوە سەرکەوتەن کە ژەنی دلێشەنە رۆڵ و نەخشش بۆ.ئا ئاست و پاگە کە شیاوەن پەی ژەنەو هەورامانی وەرچەم گیریۆ .باوەڕەکانمان هەرێز کەرمەی و باخ وبوێسانوو کۆمەڵگاو هەورامانی گەشەش بدەیمەی پەنە.

نویسەرە: نەرمین گیوەچی

سەرچەمێ:
١ – علوی،هدایت.زن در ایران باستان
٢ – هەورامانی،محمد امین.مێژوی هەورامان
٣ – سعیدی،صالح. آداب و رسوم مردم ژاوەرود،اورامان و اویەنگ
۴ – غفاری،علی.زن درادیان بزرگ جهان
۵ – محمودپور،رئوف.پیرشالیار و آیین جشن باستانی در هورامان
۶ – ویل دورانت.تاریخ تمدن جهان

سەرچەمە/ سەلام پاوە