فنوٙلوٙجی Phonology، زانشتو دەنگی جە بنەڕەتنە وەسفو سیستەمو دەنگی و ویٛنە و هیٛماو دەنگەکان مەکروٙن، جە زوانێوی دیاریکریانە، بەفارسی واجشناسیش مەواچان، لەقێوەن جە زانشتو زوانی، بە مەبەستو وستەی سارای ئەرکو ئا دەنگان کە دلیٛ سیستەمو پەیوەندیکەردەینە هەنیٛ. پاسە بوٙ فنەلەجی ئەرکو ئادەنگە زوانیان ڕوٙشن مەکەروٙنوە پەیمان کە دەورشان هەن پەی جیاکەردەیۆ واتێوە جە واتێوەتەری دلیٛو یەک زوانینە. یام بەجۆرێ تەر ئەژناسەو فنەلەجی مەکەرمیٛ (لەقێوەن جەزانشتو زوانی، وشکنای مەکەروٙ پەی دیاریکەردەیو جیاوازی ئەرکو دەنگەکان، یانی باسو فۆنیمەکانو زوانی مەکەروٙنە، ئیجا ئیستەیەو فۆنیمەکان، چەنی دیاریکەردەیو ئەلۆفۆنەکانو هەر فۆنیمێوە چەنی دەسەبەش بیەی هەر ئەلۆفۆنێوە، هەرپاسە مەواچایچش پەنە زانشتو ئەشناسای فۆنی” [1] phonematics “. ئا بابەتیٛ کە زانشتو دەنگی(فنوٙلوٙجی) گرنگیشا مەڎوٙ پەنە ئینیٛنیٛ:

دەسنیشانکەردەیو فۆنیمەکانو زوانێوی دیاریکریای.
دەسنیشانکەردەی و ڕوٙشنکەردەیەو شیٛوە و بیچمو ئا هەننانsyllables  کە جە وەرپیٛکو لکای یوٙیرەو فۆنیمەکان مەدروسیانیٛ.
وستەی ڕووە و یاگیٛ و شیٛوە و فشار و ئاوازەی، دلیٛو هەننەینە و واتیٛنە و ڕستەو ئا زوانینە.
فۆنیم Phoneme

فۆنیم، بەفارسی”واج”، واتێوە فەرەنسیەنە، ماناو(دەنگ، کرکە)، دەنگێو زوانی، ڕوٙشنتەر بواچمیٛ یانی یەک دەنگو زوانێ(کرکێو).(گولانەتەرین دنڎەو واتیٛن کە واتیٛوە جە واتێوە تەری جیا مەکەروٙوە)[2]. یام (هەر دەنگیە جە دەنگەکانو زوانێوی مانا بفاڕوٙ ئانە فوٙنیمەن[3]).هەردەنگیە بە نویسێو (حرف) ویٛنە و هیٛما و نەخش مەکریوٙنە بە نویستەی سەرو کاخەزی، یام کەمپیوتەرنە. واتیٛ فۆنیمی یوەمجار ساڵەو 1873 لاو (Defrich Desgnettes) بەکارئاومێنە. دماتەریچ سۆسێر بە ڕوٙشنکەردەیەو پەیلواکانو ویٛش کەلکش چی واتیٛ هوٙرگیٛرتەن. وەلێم چەسپنای واتیٛ فۆنیمیٛ مەگیٛڵوٙوە پەی ئانەی کە زوانئەشناسەکیٛ وەختو هەرمانکەردەینە پەشتیشان بەستە بە فنەتیکو تاقیگای و بەکار ئاوردەی دەسینەی، تاواشان بە وردی دەنگە زوانیەکان شی بکەرانوە، سیفەت و سیماو هەردەنگێو جە دەنگێوی تەری جیابکەرانوە و دیاریش بکەران، یانی دەنگە زوانیەکان (فوٙنیمەکان) جە یوی جیا بکەرانیٛوە.

تیۆرەو(دیامان) فۆنیمی فرە گرنگەنە جە ویارو زوانئەشناساینە، چونکاتەی پەی شیکەردیۆ چەنیەتی دروسنای زوانی کەلکشان چەنەگیٛرتەن و پەشتیشان پەنە بەستەن. پەوکای کرامسکی Kramsky  واتەن (ئیٛستەیۆ فۆنیمی جە ویارو زوانئەشناسینە، پیٛسەن ئیستەیۆ هازەو ئەتۆمی جە ویارو فیزیاینە، بە ئیستەیۆ فۆنیمی شوٙڕشێوی ویری جە ویارو زوانئەشناسینە ڕوەشدا، جگەم چینەیچ چنڎ تیوٙرێوە زوانییٛ سەرەشا بەرئاوەرد و ئامێنە دلیٛ).

ئەژناسەو فۆنیمی: ئەژناسەکەردەیو فۆنیمی کارێوە ئاسان نیەن، چون زوانئەشناسەکیٛچ میانو ویٛشانە ڕیٛککەوتەیشان نیەن سەرو ئەژناسێوی یوٙگیری، تەنانەت ڕیٛکەوتەی نیەن میانو تاقمێوە یام دەسێوە جە هامویرانو زوانئەشناساینە. هەرئینەیچ پاسەش کەردەن هەکە بە چنڎ وینگاییٛ جیاوازیٛوە ئەشناسەو فوٙنیمی بکەرانیٛ:
ا – وینگای هوٙشی Mentalistic

ب – وینگای چکیارە Abstract

ج – وینگای ئەرکی Functional

د – وینگای فیزیکی  Physical

ا –  وینگای هوٙشی Mentalistic: وینگای هوٙشی نام وینگای دەروونی Psychological ، نامی تەرین ڕابەریٛ ئی وینگایە (Vanwijk, Sapir, Trubestskoy) . بەپاو پەیلوای زانایانو ئی وینگایە، فۆنیم یانی ئا دەنگە نمونەیەنە کە قسیٛکەر گەرەکشەن بواچوٙش. وەلێم ئا دەنگە هەرگیز نمەتاووٙ  پیٛسە ویٛش بەرش باروٙنە، یام دروسشبکەروٙنە، بدرکنوٙنەش، چی؟ وەرو ئی دووە نونگەیە:

یوە: دویٛ دەنگیٛ واخواکریێ هەرگیز جە یوٙی نمەشان.

دویٛ: گرد دەنگێو ئینا چیٛرو کاریگەری ئا دەورو پەشتە زوانیەینە کە ئیناش چەنە، کە چاگەنە هورکەوتەن، ئەکید فاڕیایش مەیوٙ ملەرە، جم و جوڵ مەکەروٙنە، یانی مەواڕیوٙنە.

تروبیتسکۆی ، Trubestskoy واتەنش فۆنیم (ویٛنێوی هوٙشین پەی دەنگی، یام ویٛنێوە هوٙشین پەی پەیلوا دەنگیەکان).

ڤانویژک Vanwijk واتەنەش فوٙنیم (گولانەتەرین یەکەن، دنڎەن unit، کە زوان هەستش پەنەمەکەروٙنە و تواناو بەشکەردەیش نیەنە) نام(فوٙنیمەکیٛ زوانێوی دیاریکریای، توێوە جە ڕەگەزکانو زوانی مەسازنانیٛ، کە ئینێ دلیوٛ مەژگو قسیٛکەرەکاشنە).

سیزڤیزکیCyzevskj واتەن: (ئەگەر فۆنیم ویٛنێوە هوٙشی نەبوٙ، ئەشوٙ چیٛش بوٙ؟)

ب – وینگای مەعنەوی Abstract: یام ئەرەبڕیا: ئی وینگا مەواچوٙنە فۆنیم یەکێوە ویٛسەرەن. بەجوٙریٛ هەکە هیچ پەیوەندیێوەش نیەن بە سیما دەنگیەکانی تەریوە کە بە یوٙترینوە بەسیێنیٛ. یانی فۆنیم یەکێوە ئەرەبڕیان و خەیاڵین و دوورەن جە واقعی مادی و دەروونیوە. ڕاوەبەریٛ ئی پیٛڕیە (Plmer) پالمەری ئینگلیزی و(Jimbo) ژیمبۆی ژاپوٙنین. مەواچان(بڕێو دەنگیٛ هەنیٛ کە سیمای هامبەشیٛ فریٛشان هەنیٛ، مەکریوٙ ئی دەنگیٛ جە ویٛنێوە هۆشینە کۆشان بکەرمیٛوە، ئی ویٛنە هوٙشیە بەدەنگێوی ئەرەبڕیا یام تاقە فۆنیمێوە نامیٛ مەبریوٙن، ئی کارە بە حەننی یوەمو ئەرەبڕیای مەنریوٙرە، حەننی دووەمش، مەکریوٙ یانێوی تەمامو دەنگە ئەرەبڕیاکان جەشیٛوەو ویٛنێوە گردینینە کوٙشان بکەروٙوە. ئی یانە یام بنەیانە دەنگیە کە مەگنوٙنە حەننی دووەم، مەگنان وریتی فۆنیمەکانو زوانیێوە دیاری کریای. بەجوٙرێو تەر مەتاومیٛ بواچمیٛ(ئی پەیلوایە، فۆنیمی بە یەکێوە ئەرەبڕیا و مانایی و دلیٛ دروسنای زوانێوە مزانونە، کە هیچ وەخت بیەی مادیش نیەن و تەنیا پەی ڕیٛکوستەی ئەلف و باو ئا زوانەیە بەکار مەیوٙنە).

ترۆبسکۆی لوٙقەتیٛ مەگیٛروٙنە چی وینگایەو مەوات:

ا – حەننو یوەمو ئەرەبڕیای سەرو بنەماو ئەرمانای فیزیکی و درکنای وەشبیەن. حەننی دووەمیچش سەرو بنەماو پەیوەندی دەنگەکان بە ژیوگەیۆ دروسبیەن. ئەگەر سەرنجەو ئی دووە بنەمایە دەیمیٛ فرە جیاوازێنیٛ چەنی هەنگەری، بەڕادێوە کە نمەتاومیٛ پیٛوەرە کوٙشان بکەرمیٛوە و نمەکریوٙ بە دویٛ حەننیٛ یەک جوڵەی ئەرەبڕیاشان بنیەمیٛرە.

ب – دەنگە هەرەقەتینەکیٛ Actual هەردەم مەژیوان و سەرەمڕە ئینێ ژیواینە، تا ڕوٙڵو فوٙنیمەکان بچەسپناو بسەلەمنان، ئینەچ ئانەی مەواچوٙن کە حەننی یوەمو ئەرەبڕیای، حەننی دووەمەن، نەک حەننی یوەم.

ج – وینگای ئەرکی Functional: پەیلوای ئی وینگایە واتەنش(فۆنیم یەکێوە گونجیان پەی نیشاندای  ئەلف و باو زوانێو). ئینەیچ ئاماژێوە دیاریکریان پەی ئەرکی سەرەکی فۆنیمی، هەکە پیٛسە توخمیٛوە تەواناو جیاکەردیۆ و ماناکانش هەنەن. یانی هەردەنگێو تەواناو دروسکەردەی فاڕایو مانایش هەنە، ئانە فۆنیمەن. خاستەرین ئەژناسە پەی فوٙنیمی لاو ئی وینگایەو مەواچوٙن( فۆنیم) میقلەتەرین یەکەی دەنگین، کە بە نونگەشۆ مەتاومیٛ جیاوازی بکەرمیٛ میانو ماناکانە).

ئی وینگا ئەجوٙش فۆنیم دوویٛ ئەرکیٛش هەنیٛ:

ئەرکێوە سەرەکی، کە فۆنیم ڕۆڵش هەن جە دروسنای ماناو واتێوەنە کە فۆنیمەکانی دروسە کەردیٛنە، پیٛسە واتیٛ(دار، مار، لار، شار).
ئەرکێوە لایی، یانی هوٙرگیٛرتەی جیاوازی ئا واتیٛ”کەلیمیٛ” کە دروسیێنی، دلیٛ واتیٛ نیشاندریێنە، یانی نزیکیٛ بانە جە دروسیاینە، پیٛسە( هار، شار، پار).
د – وینگای فیزیکی Physical: نام وینگای مادیSubstantial ، ڕاوەبەریٛ ئی دەسەیە (دی سۆسێر و دانیال جۆنز)ەنیٛ مەواچان (فۆنیم ڕەگەز یام توخمێوە دەنگیی قسیٛکەردەین، سەرو بنەڕەتێوی ئەندامی دروسیان، ئەندامو دروسنای(درکنای) و ئەندامو گوٙشگیٛرتەی(ئەندامو ئەژنەویەی). یانی پەیلوای ئی دەسەیە پەیلوایێوە فنەتیکین، پەشتی مەبەسان بە فنەتیکی پەی دەسنیشان کەردەی فۆنیمی. دانیاڵ جۆنز پیٛسە ئەژناسەو فۆنیمی مەکەروٙن (یانێو، کۆمەڵەدەنگێو، بارو درکناینە و ئەژنەویەینە ئەو یوترینی نزیکیٛنیٛ، یام یوٙی مشان و بەهیچ جوٙریٛوە چەنی یوترینی بەرنمەگنان ژیوگێوە دەنگینە. یانی ڕانمەدریوٙ هیچ ئەندامیٛ درکنوٙشان دلیٛ واتێوەنە یاگیٛ یوترینینە).

[1] دەنگسازی(چەند بابەتیکی فۆنۆلۆجی کوردی) 2015 چاپی یەکەم ل50 ، دکتۆر تالب حوسێن عەلی

[2] https://www.britannica.com/topic/phoneme

[3] The study of language: page 60

نویسا: د. ناجح گوڵپی… سەرچەمە ڕازوانو هەورامی بەرگی یەرەم
هەورامانت نێت