سیستموو فێرکاری و پەروەردٚەی جه نۆدشەنە ساڵەو 1327ی بە 30 مسیارێ دەسشپنەکەرد و پی تەشکە کاروانوو سەوادٚی جه شارەکەنە به ژیری و فره‌زانی ئا مسیارا کەوتەن را و تا ئیسه هەزاران ویرمەندێ ئازیزێش پەروه‌رناینێ.
ویەرین نویسێ ماچا ئێژایی نویستەی و تۆمار کەردٚه‌ی ویەردٚه‌ی ئینا دوێ خاڵێنه، یۆ ئانه که ئی هه رمانێ بۆ نونگەو ئەوه‌مەنای و پێوار نەبیەی نامێو نەتەوێوی جه دنیانه و ئەویچشا ئەنه یاونای نەوێ دماڕۆ ئا وه‌ڵاتیه، به چەنیەتی ژیوای وه‌ڵیناشا و کەڵک هۆرگێرتەی جه ژیوانامەو نویسەرا، هۆنیارا و زانا پایەبەرزه‌کاو نیشگایشانا، به باوه‌ڕوو ئی خامەیه ئێژانەو خاڵێ دوه‌مێ فره‌تەرا چوونکەتی متاڤی واچی ویەردٚه‌و هه ر نەتەوێوی به ده‌سوو زانایا و گەورەپیایاو ئا نەتەوەیە و هەرمانەکاشا تۆ گێرۆ و ئەر په یجۆر کەرێ و دڵسۆزێ هه ر کۆمەڵگایوی هەوڵوو تۆمار کەردٚه‌ی چەنیەتی ژیوای ئا ئێنسانه گەورا نەدٚا، ویەردٚه‌و ئا وەڵاتیە ئەگەریچ بنویسیۆ سەقەتا، گێچەڵێش فرێنێ و دماو ماوێویەره مەمەنۆ، ئێمه جه هەورامانەنه پا جۆره مشیۆم بۆ ویەردٚێوی نویسیاما نیا و ئینه وێش هه م بۆ نونگەو فەوتیای فەرهەنگوو هەورامی جه دماڕێوی نزیکەنە و هەمیچ بۆ نوونگەو کۆره‌وه بیەی نامێو ئا چنەئامایا کە پەی سەربەرزی وه‌ڵاتیشا لاقۆرێوەشا هۆرگێرتێنە و وه‌شته رین ئاواتشا وه‌شی خەڵکیشا بیەن، به داخەوه هەورامان جه هه ر دوه قازانجەکاو ویەرینی بێ بەشا چوون تا ئیسەیچ بەشێویوی پەنەواز هەوڵوو نویستەی به سه رئامایاو زه‌یچەو هەورامی نەدٚریان و بێجگەم مەینەتوو بڕێو دڵسۆچنا چی خاڵێ چەم پۆژی کریان. نیشتگاو ئێمه هه ر جه کۆنەوه به فەرهە نگیوی بەرز ئەژناسیان و بنەچەو هەورامی هەر چن وه‌خت جارێو بنیادٚمێ هەره‌قەتینێ و رۆشنویرێش چنه هۆرکەوتێنێ که به پاو ئاژه‌و سەرده‌میوی که چنەش بیێنێ و به گردٚوو کەم و کۆڕیەکاو ئا وه‌ختیه تاڤانشا با به سەرچقەو فاڕای ویره دماکەوتا و سه رچەمەو ئەوه‌تەنای کۆمەڵگایشا و به ڕادێو وه‌شەویسێ خەڵکی بیێنێ که نامێشا پەشتا و پەشت پارێزیاینه و تا ئیسه مەنێنەوە،کەسێ وه‌رەچه م رۆشنێ که کاریگەریێوی فره‌شا ملوو هۆرسەوئەره‌نیشتوو خەڵکیەره بیەن و ئەگەر بەیمێ ئێژانەو هەرمانەکاشا کەرمێ ره‌نگا مشیۆم پەیکەرشا پەی تاشمێ،بەداخەوە تا ئیسه به تەشکیوی خاس هیچ یاگێوه‌نه نامێشا نەبریەینه و تەنانەت ئیسەیچه فره‌و خه ڵکی مەژناسۆشا و ئێژاو هەرمانەکاشا مەزانۆ و مەیاڤۆشانه، هەرمانێوه گەورێ که گەشاوەزوو ئاوه‌ختیه لوان شۆنیشەره، ئەنەگیسنای چراڤۆ عێلم و زانایی پەی یەکەم جاری و ئەره‌نیای بنج و بنه ڕه‌توو سیستموو په روه‌ردٚه‌ی بیەن،چراڤێوه که هەورامی به شۆڵەیش پی چننه ساڵه راش گمه نەکەردٚێنه و تا ئێگه یاڤان، به راسی هەرمانێ چێمنێ گەوره‌تەرین خزمەتێوا که به مەحاڵوو هەورامانی کریان و چی بەینەنه شاروو نۆدشەی که ئا وه‌خت شاریوی گەوره بیەن یۆ جه ئه وه‌ڵ یاگانێو جه هەورامانی بیەن که ده‌س کریان بە ئەره‌مەرزنای سیستموو فێرکاری و په روه‌ردٚه‌ی، هەرچن ئی سیستمه وەروو ئانەیه ده‌سه ڵاتوو بەگا نەیارش بیەن و حەزش به ژیره‌وه بیەی و به قسۆ وێش هۆرنیای خه ڵکی نەکەردٚەن،فره زووچ نیا جه نۆدشەنه ده‌سش پنه کریان و ویەرینش هۆرگێڵۆوه پەی حەفتاوچوار ساڵێ چیه و وه‌ڵته ر و چا شارە دماکەوتەنه که زۆڵم و زۆروو بەگا سەرشەوه بیەن هەرمانێ چامنێ نەکریاینه و دماو وڕای ده‌سه ڵاتوو ئادٚیشا هەروەرەنە بڕه‌وش پنه دریان، حاج عه لی ره‌زم ئارا یۆ جه وه‌رپەرسه نێزامیه گەوره‌کاو ئا زه‌مانوو ئێرانی جه کتێبەکەشەنه به نامێو هەوکهو هەورامانی (عملیات هورامان) ماچۆ وه‌ختێو ره‌زا شا ده‌سەڵات جه ئێرانەنه گێرۆ ده‌س و گەره‌کشا یەکەمین دەسەڵاتی نیمچه مۆدێڕن وه‌ش کەرۆ، هەوکه بەرۆ سەروو ده‌سەڵاتوو بەگا جه سەرتاسەروو وه‌رنیشتوو ئێرانیەنه و ده‌سەڵاتێ ده‌ره‌بەگایەتیێ نمازۆ، تا ساڵۆ1309ی دمایین ناوچێو که ئەرتەشوو شای به راوه‌بەری ره‌زم ئارای دویەر جارێ مدٚۆ ملشەرە و ڤزۆش چیروو فەرمانوو حکوومەتی، هەورامانا، شۆنۆ لاشیەی دەسەڵاتوو بەگا و ئامای بڕێو ویرێ تازێ و ژیرانێ جه نۆدشەنه،رۆشنویرێ حەزشا به فێر کەردٚه‌ی وانای و نویسای به خەڵکوو ده‌گاکێ کەردٚەن. عەبدۆلحەمید حیره‌ت سەجادی کتێبوو ویەردٚه‌و سیستموو فێرکاری و پەروه‌ردٚه‌ی جه کوردٚه‌سانەنه ( پیشینه ی آموزش و پرورش در کردستان) ماچۆ ساڵۆ 1315ی کابرایوی چنەئاما و فره‌زانی سنه یی به نامۆ مووسا سەجادی جه سنەوە گنۆ را و شۆنۆ دوێ یەرێ رواره مانیا و نیمەگیان میاڤۆ نۆدشه فره‌و خەڵکوو ده‌گاکێ چڕۆ مزگی و جه باره‌و یاوگەو سەفەره‌کەیش و هه ر پاسه هەمیەتوو مسای سەوادٚی قسێشا پەی کەرۆ و ماچۆشا چنی که گەره‌کشا به یاردٚه‌ی ئادٚیشا رێخوو نەزانی جه ده‌گاکێنه هۆرکەنۆ و ده‌س کەرۆ پەروه‌رنای مسیارا. بڕێو چا کەسا که فێرێ سیستمی قیزه‌ونی ده‌ره‌بەگایەتی بیێنێ و ویریوی تەسکشا بیەن قسەکێشا نەپەسینەینه و تا ئا یاگێ پنەشا کریابۆ ناسەنشا هەرمانەکێ سەر گێرۆ به ڵام ئا ئێنسانه ژیره کوڵش نەدٚان و به ده‌سباری تاقمێو جه ئاوه‌زداره‌و ده‌گاکێ هەرچن به شێویوی بنەڕایی و سەقەت پەی ئەوه‌ڵ کەڕەتی بنەڕه‌توو سیستموو فێرکاری و پەروه‌ردٚه‌ی جه نۆدشەنه ڤزۆ را. کاک مووسا پێسه فێرکاریوی دڵسۆتەی تا نزیکەو چوار، پەنج ساڵا وێش تاق و تەنیا خەریکوو پنه یاونای زارۆڵا بیه ن، شۆنۆ ئادٚیەره ساڵۆ1321ی کاک محەمەدی مۆحیی که ئا وه‌خت فێرکارێو جه شاروو قەسرووشیرینی سه ر به پارێزگاو کرماشانی بیەن ئامان و یاگێش گێرتەنەوه، ئی هەرمانۆ ئادٚیشا نونگیوی کاریگەر بیەن پەی ئەره‌چڵکیای فێرکاره هه وماڵەکا و مامۆسا فەتاحی محەمەدی مۆتڵەق که هەر چاوه‌ختەنه فەقیەتیش جه حۆجره‌نه تەمامنان،جە یاگێو جه ئەدٚا بیەیشەنە تا ئا یاگێ هازێش کێشتەبۆش ده‌سش کەردٚه‌ن به پەروه‌رنای مسیارا و ئەوەجەکێش بەگا ئاردٚێنێ تا هەروه‌ره‌نه مامۆسا عەبدۆڵڵای جەلالیچ دماو تەمامنای ده‌وره‌و فەقیەتیش ئا هەرمانه خاسێ گێرۆنه وه‌ر. به پاو نامیوی که ساڵۆ1326ی نویستەنش و ئیسەیچه مەنەنەوه و فره‌و کەسا چەمشا پنه کەوتەن ئا بنیادٚمە ژیرە چوون نۆدشه تا ئاوه‌خته به شێویوی فەرمی ئێمتیازوو ئەره‌نیای وانگایش نەدٚریان پنه داواو ئەره‌نیای وانگای بنەڕایی ئۆلفەتی جه ئێداره‌و فەرهەنگوو شاروو سنەی که ئا زه‌مان نۆدشه سەروو ئاگەی بیەن کەرۆ و دماو ماوێویەره و زه‌حمەتیوی فره‌ی که کێشۆش داواکاریەکەش پەسەن کریۆ و نۆدشه پەی ئەوه‌ڵ کەڕه‌تی جه ویەردٚه‌شەنه بۆ ساحیبوو وانگای بەڵام ئا فەرده چنەئاما به پاو ئانەیه یاگێوه حکوومەتیە نەبیێنه پەی را وسەی وانگاکەی به عێشق و ئاواتووسەرکەوتەی ده‌گاکێش جه یانەو وێشەنه وانگاکەی مەرزنۆره، هەرمانێوە بەکەڵکە که ئیسه کەمتەر وێنەش وینمێ، دماو مامۆسا عەبدۆڵڵای، حەسەنی جەمیلی و ده‌سێوتەر راکێو وه‌ڵیناشا درێژه کەرا، . عەبدۆلحەمید حیره‌ت سەجادی هەر چا کتێبوو ویەردٚه‌و سیستموو فێرکاری و پەروەردٚەی جه کوردٚه‌سانیەنه ماچۆ به پاو ئا سه نەدا که جه ئارشیڤوو وه‌زاره‌توو فەرهەنگوو ئا زه‌مانیه مەنێنێ جگا ساڵۆ1327ی ئا ده‌گا گولالێ30مسیارێش بیێنێ، پی تەشکە کاروانوو سه وادٚی جه نۆدشەنه به ژیری و فره‌زانی ئا بەشەرە دڵسۆزا کەوتەن را و تا ئیسه شاروو نۆدشەی هەزاران ویرمەندێ ئازیزێش پەروه‌رناینێ که به راسی یاگۆ شانازیەنەتەنیا پەی وێما به ڵکووم پەی گردٚوو وەڵاتی
جه ئاخره‌وه ئاواتەوازه‌نا گردٚێما پێوه‌ره و هەر یۆ یاگۆ وێشەنه نازمێ نامێو ئا ئێنسانه هەره‌قەتینا کۆشیۆوه و داوا جه ئا ئازیزا که روو که به نونگەو قەومایەتی یام به هه ر جۆرێوتەر بەڵگێوشا هەن لاوه که زانیاری فره‌ته ر مدٚۆ پەی فرەتەر رۆشنەوه بیەی خزمەتوو ئا پیایا برماناش تا خەمەوه‌رێ وه‌ڵاتەکەیما بتاڤا سه روو بنجێوێ زانستیتەرێ ویەرینوو ئا وه‌ختیه بنویساوه تا لاو نەوه‌و دماڕۆ بەروبوومیما سەره‌ره وسێ نه بیمێ.
ئۆمید حەبیبی
