جیاوازیێ ناوەندگرایی و ڕاوەبەری ئازادی ( مه‌ركه‌زی و لامه‌ركه‌زی) چێشێنێ
جیاوازیێ ناوەندگرایی و ڕاوەبەری ئازادی ( مه‌ركه‌زی و لامه‌ركه‌زی ) چێشێنێ و لایەنە خاسێ و خراپەکێشان کامێنێ؟ (كۆیار ڕەووف/بەشی یوەمین).
مه‌ركه‌زیه‌ت و لامه‌ركه‌زیه‌ت بابه‌تێوی فره مۆهیما فره‌و جارا سەرش قسێ کریەنێ و نویسیەنێ و به‌ڵام كه‌م كه‌س به‌شێوێوی ئه‌كادیمی قسێش سه‌ركه‌رده‌ن . بە تایبەت فره و جارەکا کەسا ئاکادمیسیەنێ به‌شێوێوە نه‌ته‌وه گه‌ری و سۆزداری وعاتێفی و دوور جه زانستی قسێشا سه‌ركه‌ده‌رن . پۆکە من کۆشیۆ کە بە یەرێ بەشی سەروو ئی بابەتەیە بنویسوو . هیوام ئانەن کە سوودش پێ وانیەرەکا بۆ .
مه‌ركه‌زیه‌ت و لامه‌ركه‌زیه‌ت دوێ فۆڕمێ جیاوازێنێ پێ ڕاوه‌به‌رده‌ی وەڵاتی . جه سیستم یان فۆڕموو مه‌ركه‌زیه‌نه ده‌سه‌ڵات و ڕاوه‌به‌رده‌ی ده‌زگاكا گرد ئینێ چیرو كۆنترۆڵو حكومه‌ت و مه‌ركه‌زیه‌نه. بەجۆرێ گردو بڕیاره‌كا چاگۆ به‌رمشا به‌ڵام جه سیستم و لامه‌ركه‌زیه‌نه ده‌سه‌ڵات و ڕاوه‌به‌ری بەشێ بیێنێ سه‌رو هه رێم و شارو پارێزگاكاره ، حكومه‌ته مه‌ركه‌زیه‌كێ فرێشا تا ڕادێو پسه‌نێ یۆی جه شێوەو ڕاوه‌به‌رده‌یۆ به‌ڵام ده‌سه‌ڵات و لامركه‌زی ڕاوه‌به‌رده‌ی كانتۆنه‌كا فره جیاوازا . هه ر كانتۆنێوە و هه ر پارێزگێ و سیستم و تایبه‌توو وێش هه نش. په‌ی نمونه‌ی كانتۆنێو ڕه‌نگای كێشه و كرێ نشینی پاسه چاره‌سه‌ر كه‌رۆن كه نیمه‌و زه‌ڕو یانه دروست كریایه‌كا پسانۆ خه‌ڵكه‌كه‌ی و به قه‌رز ئا نیمه‌یچشا چه‌نه هۆر گێرۆ ، وه ڕه‌نگا كانتۆنێو ته‌ر پاسه چاره‌سه‌رو گرفتوو كرێچیه‌تی كه‌رۆ ، كه زه‌مین بەشكه‌رۆن سه‌رو ئانیشا كه كرێ نشینێنێ و وێشا یایه‌ناكاش كه‌راوه . وه جۆروو وێڕاوه‌به‌رده‌ی و لامركه‌زی وەڵاتێو په‌ی وەڵاتێ ته‌ری فه‌رقش هەن ئه‌گه‌ر وەڵاته‌كه دیموكراتی بۆو وه‌ڵكۆته بۆ جیاوازا جه ووڵاتێوی ته‌ری كه دیكتاتۆرا و دماکەوتەن .
ئه‌مریكا و چین هه ردوێ سیستم و ڕاوه‌به‌رده‌یشا لامركه‌زیا به‌ڵام جیاوازا چونكه ئه‌مه‌ریكا دیموكراتیا و چین دیكتاتۆریا ، ئه‌مه‌ریكا ئازادی ته‌مامش دان به وویلایه‌ته‌كاو هه رویلایه‌تێو وێش پێ وێش به‌رۆ ڕاوه جه گرد وه‌ختێنه ده‌سه‌ڵات و وویلایه‌ته‌كا كۆنترۆڵ نه‌كریان جه‌لاو مه‌ركه‌زیۆ . به‌ڵام ڕاوه‌به‌رده‌ی جه هه رێم و كانتۆنه‌كاو چینی ده‌سه‌ڵات و هه رێمه‌كا سنوردارا هه ر بڕیارێ دریۆ مشیۆ ناوه‌ند ئاگادار بۆ وه هه ر هه رێمێ و كێشه‌ش بی ناوه‌ند کۆنترۆڵش كه رۆ .
وه‌ختوو وەلابییەیۆ ڤایرۆسو كۆرۆنای جه ئه‌مریكا ، وویلایه‌ته‌كێ بڕیار لاوێشاوه بێ كه چه‌نی ڕوو به‌ڕوو ڤایرۆسه‌كه‌ی باوه ، وه ڕۆ به‌ڕۆ ژماره‌و قوربانیه‌كا وه‌ڵا كه‌رێوه ، به‌ڵام وه‌ختێو كه ڤایرۆسه‌كه وه‌ڵا بیۆ جه چین جه هه رێمو هوبی و جه شاروو ووهانی حكه‌مه‌تی ناوه‌ند ، تیمێوە سه‌ربازیش كیاست په‌ی كۆنترۆڵ كه‌رده‌ی ئاژەکەی و خه‌ڵكه‌كه‌ی وه هه واڵ وه‌ڵا بیۆ كه ئا دوكتۆره یه‌كه‌م جار هه واڵه‌كه‌ش وه‌ڵا كه‌ردۆ حكه‌مه‌توو چینی كوشته‌ن وه هه ڕه‌شێش كه‌ردێنه كه هیچ كه‌سێو په‌یش نیا زانیاری بدۆ بێجگه جه حكومه‌تی وه زانیاریێ فرێش شارێنێ جه‌باره‌و ڤایرۆسه‌كه‌یۆ . هه واڵێو وه‌ڵا بیۆ كه زیاته‌ر جه یه‌ك ملیۆن خه‌ڵك و چینی مه‌رده‌ن به ڤایرۆسه‌كه‌ی به‌ڵام حكوومهت هه واڵه‌كه‌ش شارانۆ پاسه زانانشا كه وه‌ختو وه‌ڵا بیه‌ی كۆڤید ١٩ جه چین زیاته‌ر جه ملیۆنێ خه‌ڵك ته‌له‌فوونشا كه‌رده‌ن په‌ی كه‌سوكاریشا ته‌له‌فونه‌كه‌شا كوشیانۆ وێچشا دیارێ نیه‌نێ.
مه‌ركه‌زیه‌ت چێشه‌ن ؟
جه سیستمی مه‌ركه‌زیه‌نه حكومه‌تو ناوه‌ندی یان مه‌ركه‌زی ده‌سه‌ڵاتی ته‌مامش هه ن سه‌رو گردوو ووڵاتیه‌ره سه‌رو گردو هه رێم و شارو شارداریه‌كاره هه رێم و شاره‌لێ كه‌مترین ده‌سه‌ڵاتشا هه ن یان هیچ ده‌سه‌ڵاتشا نیه‌ن . جه فره‌و وەڵاته كا ڕۆژهه ڵات و دلێنی یان ڕۆژهه ڵات و ناوینی ده‌سه‌ڵاتی مه‌ركه‌زیا و ده‌سه‌ڵاته‌كه ئیستیبدادی ومڵهۆریا و ڕا نمه‌دۆ به به‌شداری كه‌رده‌ی خه‌ڵكی به‌شێوه‌ی دیموكراسی ته‌نیا جه هۆرچنیایه‌نه به‌شداریشا په‌نه‌كه‌رۆ. به‌ڵام جه‌بڕیارو ڕاوه‌به‌ریه‌نه هیچ حسابشا په‌ی نمه‌كه‌رۆن وه ده‌سه‌ڵات ئینا ده‌سوو چن كه‌سێویه‌نه كه ده‌سه‌ڵات به‌كار مارا په‌ی خزمه‌ت و گروپێوی یان بنه‌مالێوی و حكوومهت و ده‌سه‌ڵاته‌كه پۆلیسیا وه ده‌سه‌ڵات ئینا ده‌سوو چن كه‌سێوی سه‌ربازیه‌نه فره‌و جارا رێك پسه‌و ده‌سه‌ڵاتو باشورو كوردستانی .
دانیمارك و نه‌رویج سیستمی مه‌ركه‌زیا به‌ڵام فره جیاوازته‌را خه‌ڵك به‌شداری كه‌رۆن جه ڕاوه‌به‌رده‌ی وەڵاتیه‌ره تاووۆ ڕه‌خنه گێرۆ تاوۆ جه‌ڕاو هۆرچنیایۆ ده‌سه‌ڵات فاڕۆ به‌ڵام جه باشورو كوردستانی ٣٠ ساڵێن ده‌سه‌ڵات ئینا ده‌سوو یه‌ك بنه‌ماڵه‌یه‌نه مامۆ مدۆش به برازای برازا مدۆش به مامۆزای . ئه‌گه‌ر ده‌سه‌ڵاته‌كه دیمۆكراتی بۆ ئانه هیچ كێشه نیا سیستم مه‌ركه‌زی بۆ خاسته‌ریچا ئه‌گه‌ر مه‌ركه‌زی بۆ ، وه‌ئه‌گه‌ر ده‌سه‌ڵاته‌كه دیكتاتۆری بۆ ئانه لامەركه‌زی خاسته‌رین چاره‌سه‌را ، مشیۆ ئانه‌یه بزانمێ كه مه‌رج نیا سیستم و لامه‌ركه‌زی ته‌نیا ده‌وڵه‌ت دیكتاتۆره‌كانه بۆ جه ووڵاته وه‌ڵه كۆته‌كاو ئه‌وروپایه‌نه هه ن په‌ی زیاته‌ر وه‌ڵكۆته‌ی كانتۆنه‌كان بۆ پسه‌و سویسرای .
خاسیه‌كاو سیستموو مه‌ركه‌زیه‌تی چێشێنێ ؟
خاسیه‌كا سیستموو مه‌ركه‌زیه‌تی كه ووڵاتێوێ پسه‌و به‌ریتانیا و كۆریای باشوری په‌یڕه‌وش كه‌رۆن ئینێنێ . یوهەم : ده‌سه‌ڵاتێوی چالاكه‌ن جه بڕیار دایه‌نه و جه ماوێوی كه‌مه‌نه هۆرچنیای كریۆ و ڕۆی دمایی ئه‌نجامو هۆرچنیاكه‌ی وه‌ڵا كریۆوه و دمای چن ڕوێ حكوومهت دروس كریۆ به‌ڵام عێراق و كوردستانه‌نه به جه‌نگ و ته‌زویر و دزی و فزی هۆرچنیای كریۆ دمای شش مانگا یان ساڵێ حكومه‌تێ مەرزیۆرە بەلام چیرو ده‌سه‌ڵات و حیزب و بنه‌ماڵه‌یه‌نه .
دوه‌م : جه‌وه‌ختوو كێشه و قه‌یرانه‌كانه بڕیاره‌كێ فره خێرا جه كه‌مترین وه‌خته‌نه تاوۆ بڕیارێ خاسێ بدۆ جه خزمه‌توو خه‌ڵكه‌كه‌ی جه‌سه‌رو وه‌ختو ئامابه‌رو به‌ریتانیای جه یه‌كێتی ئۆروپای ماوه‌و ٣ ساڵانه دوێ هۆرچنیێش كه‌ردێ په‌ی ئانه‌یه كه كێشه‌و ئامابه‌ری جه په ڕله‌مانه‌نه حه‌ل بۆ . هه رپاسه وه‌ختو سه‌رهۆردای كۆڤید ١٩ چن ڕوێوه‌نه نزیكه‌و ٣٠٠ مڵیۆن پاوه‌نداش ته‌رخان كه‌رد په‌ی چاره‌سه‌ر كه‌رده‌ی بێ هه رمانی و نه‌وه‌شه‌كاو خه‌سه‌خانه‌كاو كۆمپانیا به‌ڵام ماوه‌ی ٣٠ ساڵان حكومه‌ت و هه‌ڕێمی نه‌تاوانش كێشه‌و كاره‌بای حه‌ل كه‌رۆ .
یه‌ره‌م: جه سیستم و ووڵاته دیموكراتیه‌كانه به‌هیچ نۆعێ جیاكاری مه‌كریۆن به‌ینو خه‌ڵكه‌كه‌یه‌نه و یاسێكێ په‌ی گرد كه‌سێوی پسه‌و یۆیه‌نێ سه‌رو گرد كه‌سێویه‌ره جێ به‌جێ كریان . په‌ی نموونه‌ی ووڵاتێوی پسه‌و كۆریای باشوری كه ئینا ئاسیانه‌و چه‌نی كۆریای باكوری وەڵتەر یه‌ك ووڵات بیه‌ن ، سه‌روو گه‌نده‌ڵی دمای دادگایی كه‌رده‌ی ساڵه‌و ٢٠١٨ سه‌رۆك و ووڵاتی لی میونگ باك به‌تاوان و به‌فیڕۆ دای سامان و گردینی به ١٥ ساڵێ زیندانی حوكم دریا كه جه‌ساڵه‌و ٢٠٠٨ تا ٢٠١٣ سه‌رۆك و ووڵاتی بیه‌ن .
دمای ئایی خاتو پارگ گیون هی ٢٤ ساڵێ حوكمو زیندانیش په‌ی بڕیاوه هه رسه‌رو گه‌نده‌ڵی كه زه‌ڕێوی فره‌ش دابێ به كۆمپانیاكا دمای دادگایی كه‌ردێش كریا زینان . بە جۆرێ کە جە ساڵه‌و ٢٠١٣ تا ٢٠١٧ سه‌رۆكه‌و ووڵاتی بی وه‌ختێو دادگای كریا سه‌رۆكه‌و ووڵاتی بێ سه‌رۆك و حكوومه‌تی هه رمانه‌كێش كه‌رده تا هۆرچنیای كریا ئه‌گه‌ر ده‌سێلاته‌كه پی جۆره بۆ سیسته‌می مه‌ركه‌زی هیچ كێشێوش نیه‌ن . به‌ڵام ئه‌گه پسه‌و كوردستانی بوو ئاگرد گه‌نده‌ڵی و دزیه كریۆ به‌ملیاره‌ها دۆلارێ تاڵان كریێنێ خه‌ڵك وێش كوشۆ جه نه‌بیه‌یه‌نه و كوردستان تووشو چننه‌ها كێشا بیه‌ن و تا ئیسه یه‌ك كه‌س دادگای نه‌كریان سه‌رو دزی و تاڵانی كه به‌به‌ڵگه‌وه تاڵانیه‌كێ وه‌ڵێ كریاوه سیستمی لامركه‌زی خاسترین چاره‌سه‌را.
چواره‌م : پلانو بۆژیاوه‌ی و ئاوه‌دان كه‌رده‌یۆ دابین كه‌ردی بودجه‌ی په‌ی كشتوكاڵ و ئاوەدانی و پیشه‌سازی به شێویوی خێرا و به‌زوویی وزیۆ بوارو جێبه‌جێ كه‌رده‌ی و پلانه‌كێ بێ جیاوازی گردو شاره‌كا گێرۆوه جه ووڵاته دیموكراتیه‌كانه به‌ڵام ئه‌گه‌ر پسه‌و كوردستانی ده‌سه‌ڵات زه‌ڕێوی فره په‌ی شارێوی پسه‌و هۆلێری دابین كه‌رۆن و سلێمانی و هه ڵه‌بجه‌ی ئیهمال كه‌رۆ و ملیاره‌ها دۆلار خه‌رج كه‌رۆ په‌ی كه‌ناڵه‌كاو وێش و خه‌ڵك مانگانه‌ش نه‌بۆ و واچۆ زاڕۆڵه‌كام وره‌شو ئانه لامه‌ركه‌زی خاسته‌رین چێوا ڕه‌نگا په‌رسدێ واچدێ چا خۆ ده‌سه‌ڵاتو یه‌كێتی جه سلێمانیه‌نه هەر پاسەنە، پارتی ڕاسا به‌ڵام من كۆتایی به شه یه‌ره‌میه‌نه باسوو ئا بابه‌ته‌یه كه‌رون كه مشیۆ ده‌سه‌ڵاتو شاره‌كا چه‌نین بۆ .
په‌نجه‌م :سیستمی مه‌ركه‌زی یانێ سیستمی ئابوری یۆگێرته‌و به‌هێز هه ر ده‌سه ڵاتێوی مه‌ركه‌زی ماوه‌و ٥-١٠ ساڵا هیچ نه‌لاوه‌رۆ جه‌ڕوو ئابوری و مالیی ئاوه‌دان كه‌رده‌یۆ پرۆژێ تازێ ئا ده‌سه‌ڵاته فه‌شه‌لا مشیۆ سیستمی لامه‌ركه‌زی به‌یۆنه كایه .
لامه‌ركه‌زیه‌ت چێشه‌ن ؟
جه سیستم و لامه‌ركه‌زیه‌تیه‌نه ده‌سه‌ڵات و ڕاوه‌به‌ری فه‌رمه‌نگه و دائیره‌كا دابه‌شێ با سه‌رو هه رێم و شار و شارداریه‌كانه و پاڕێزگاكانه وه ده‌سه‌ڵات و ڕاوه‌به‌ری نیا چێرو ده‌سو مه‌ركه‌زیه‌نه هه ر شارو شاردارێو حكومه‌تو وێیاگێ (خۆجێیی) وێش هه نش یانێ وێش بریار مدۆ سه‌رو پرۆژه‌و هه رمانه‌كاو وێش مه‌گێڵۆوه په‌ی مه‌ركه‌زی . ئی سسیته‌موو لامه‌ركه‌زیه ئه‌نجاموو ئانه‌یه‌نه كه ده‌سه‌ڵاتی دلێین (مه‌ركه‌ز) گرنگی مدۆ به چن شارێ و داهاتوو گردینی په‌ی چن كه‌سێوی به‌كار مارۆ خه‌ڵك وه‌زعه‌ش فره خراپه بۆ ، ده‌سه‌ڵاتوو سه‌ربازی و دادگاكا گردی كۆنتۆڵ كه‌رۆن و هه ركه‌سش گه‌ره‌ك بۆ مدۆش دادگاو به ئاره‌زو وێش هه ركه‌سش گه‌ره‌ك بۆ ئازادش كه‌رۆن زیندانه وه‌رو ئی چێوا داواو لامه‌ركه‌زی كه‌رۆن پسه خاسته‌رین چاره‌سه‌ی په‌ی موشكیله‌كا.
تایبەتمەندیەکا سیستموو لامەرکەزی تاومێ پێسە ئەژمارشا کەرمێ :
یوهە :وەرگیری كه‌رده‌ی جه حوكموو تاكه‌كه سی و بنه‌ماڵه‌یی . دوه‌م: په‌ره‌دای به بوارو ئابوری به به‌رنا‌مێوی خاس بوژنایۆ هه رێم و شاره‌كا . یه‌ره‌م: وەرگیری كه‌رده‌ی جه دیكتاتۆری و یه‌ك حیزبی و سه‌ركوت كه‌رده‌ی . چواره‌م: شێوازو سیاسه‌ت كه‌رده‌ی فاڕیۆ حیزبو مه‌ركه‌زی مه‌تاوۆ سزاو خه‌ڵكی بدۆ. په‌نجه‌م : خاسته‌رین هاندایا په‌ی بۆژنایۆ و ئاوه‌دان كه‌رده‌یۆ سیاسه‌ت كه‌ردێوی ڕاس و درووسی ڕاوه‌به‌ری و خه‌ڵك به‌شداری كرۆن جه ڕاوه‌به‌ریه‌نه كێ هه رێمه‌كه‌نه خزمه‌تو خه‌ڵكی كه‌رۆ خه‌ڵك ئانه‌یه هۆڕ چنۆ. ششه‌م: ڕێز جه جیاوازی ئاینی و كه‌لتوری گێریۆ هیچ حیزب و بنه‌ماڵێو‌و یا تاقمێو پیرۆز نمه‌كریۆن به‌تایبه‌ت ئانێ كه مه‌ركه‌زی به‌را ڕاوه .
چه‌مه‌ڕاو به‌شی دوه‌می بیدێ ...
كۆیار ڕەووف: ماسته‌ر جه بەشوو ڕاوه‌به‌رده‌ی – به‌ریتانیا
سەرچەمە/
