زانستو دەنگ ئەشناسینە مەشوٙ وردەکاری دەنگی و نویسەی بزانمیٛ و جە یوٙیشان جیابکەرمیٛوە. دەنگ ئا کرکەنە کە جە بینی و گڵویٛ و دەمیوە مەیوٙنە جبەر وەختو دوایەنە، کەسێوەی تەر گوٙشش پەی مەگیٛروٙنە، یام مەلوٙنە دلیٛوە هەوای و گم مەبوٙنە، یانی تواناو مەنەیش نیەنە. وەلێم نویسە”وچە” دەنگەکەن کە مەنویسمیٛش، دەنگێوە دەمەو مەیوٙنە جبەر ئیٛمەیچ سەرو کاغەزیوە یام کەمپیوترنە مەنویسمیٛش، ویٛنە، نیشانیٛ، هیٛماش پەی مکەرمیٛ، هەتا کاغەزەکە مەنوٙ، یام کامپیوترکە مەنوٙ نویسەکەیچ مەنوٙنە، تواناو مەنەیش فرە فریٛنە. یانی دەنگ”کرکە” نیشانیٛ و هیٛما نیەن بەڵکوٙم پەی دروسکەردەی هیٛمای و نیشانیٛ بەکار مەیوٙنە. کرکە میچقلەتەرین یەکەو دەنگین، نمەکریوٙ چانەی زیاتەر گولانەش بکەرمیٛوە.

نمەبوٙ کرکە”دەنگ” بە نویسە”وچە” ئەژمار بکەرمیٛ، یام تیٛکەڵشان بکەرمیٛ، چون جیاوازیشان هەن، دەنگ وەختو دوایەن دەمەو مزیوٙوە، وەلێم نویسە ویٛنەو دەنگەکەین سەرو کاغەزیوە نویسیان. هەمیشە دەنگەکیٛوە زوانێوە وەرانوەریٛ نویسەکانش نیەنیٛ، یانی جە ژمارەنە پیٛسەو یوٙی نیەنیٛ، پەی نمونەی زوانو هەورامی و کوردی هەرچنڎە بە دویٛ زوانیٛ تەمامیٛ(perfect language) منریارە، وەلێم هەڵای بڕێ دەنگیٛشا چەنەنیٛ نمەتاومیٛ بەنویسە(حرف) ویٛناشان بکەرمیٛنە، پیٛسەو بزروٙکەی (i) زوانو کوردی سورانینە، هەرپاسە زوانو گوٙرانی- هەورامیچنە دویٛ دەنگیٛما هەنیٛ فرە کوڵیٛنیٛ هەڵای نەتاوانما نویسەشان”حرف” پەی ویٛنا بکەرمیٛنە، یوٙشا پیٛسەن بزروٙکەی، کەسرەی فرە کوڵەن، ئەوی تەرشان پیٛسەن فەتحەی فرەکوڵەن، قەدیمەنە ئی جوٙرە دەنگیٛ، حەرکە یام جوڵەشان پەنە واتیٛنیٛ.

وەلێم زوانە ناتەمامەکان(non perfect language) فرێوە دەنگەکان هەنیٛ نویسەشان نیەن، یام نویسە هەن و دەنگش نیەن وەختو دەمواچینە، پەی نمونەی زوانو فارسینە(خواهر= خاهر) واوەکە دەمواچ نمەکریوٙنە. زوانو ئینگلیزنە پەڕەن، کە پەنەشان مەواچان”silent ” نتم،  پیٛسەو(sign ساین، کە g دەمواچ نمەکریوٙنە). ئی تەرزە جە بیەی حەرفی و دەمواچ نەکەردەیش، زوانو گوٙرانی و کوردینە نیەن. یام وەرانوەرو یەک دەنگیوە بڕێ نویسیٛ مەنویسیانیٛ، ئی تەرزە جە زوانو ئینگلیزنە فرەن پەی نمونەی( meat: گوشت، کە دویٛ کرکیٛ ڤاوڵیٛ بەکار ئاوامێنیٛ تا دەنگو”ی” دروسنانە). یام دەنگ”س” زوانو ئینگلیزنە بەچن نویسێوە مەدروسیوٙنە پیٛسە(ss, s, c, sc) ئینە زوانو گوٙرانی- هەورامینە نیەن.

واتیٛ کریٛڵییٛ: key words

کرکە= دەنگ= sound ، نویسە= وچە= حەرف= letter ، نتم= silent، زوانو گوٙرانی= زوانو هەورامی، نیشانیٛ= هیٛما= ویٛنە= نەخش

د. ناجح گوڵپی

سەرچەمە: هەورامان نێت