موٙرفیمو”مە”ی سەرەمڕەی، یوٙن جە سیما دیارەکانو زوانی نویسیای هەورامی”گوٙران”  ئی مورفیمە پەی حاڵەتو (نەویەردەی”مضارع″ و ویەردەی”ماضى”) سەرەمڕەی بەکارمەیوٙن. ئەگەر تەماشێوە شیٛعرەکانو شاعرە قەدیمیەکانمان بکەرمیٛن، چی بارەوە نمونیٛ فریٛ مەگنان وەرەچەمان، ئی تەشکە جە نویستەینە تا ئیسەتیٛ دلیٛو لەهجە بنەڕەتیەکانو زوانو گورانینە مەنەن، پیٛسە: شەبەک و باجەلان و یارسان و کەندوڵەی و پاوەی، هەرپاسە دلیٛو لەهجەو ژاوەروٙو هەورامانینە حاڵی حازر مەنەن،  وەلێم لەهجەو تەختی و لهوٙنینە نەمەنەن و بە تەشکێوەتەر دەمواچ مەکریون، لای واریوە بە دریٛژی و بەنمونیٛوە باسشان مەکەرمیٛن.

پەی ویەردەی سەرەمڕەی(ماضی استمراری past continuous tens) موٙرفیمو”مە” مەگنوٙ وەڵیٛو قەدو چەمەی، هەکە مەکەروٙ کەردەی ویەردەی”نزیک” سادە، پیٛسە: مەکەردم، مەواردم، مەئام، مەوات، مەنیشت…هتد،  ئەگەر سەرنجە دەیمیٛ کەردەی ویەردەی سەرەمڕە فرە کەمەن جە وات و واچ و نویستەینە چون جە حاڵو ئیسەینە باسو ویەردەی مەگیٛڵنیوە”گیٛڵنیوە”. جاران زوو نویستەکانو زوانو گوٙرانینە فرە بیەن وەلێم ئیسە  هەورامینە بە تەشکێوەتەر دەمواچ کریوٙن. یانی کەلک جە ڕیٛخەو چەمەی  هورگیٛرمیٛ پەی وەشکەردەی (ویەردەی سەرەمڕەی، ماضی استمراری) .ئیسە بابزانمیٛ قەدو چەمەی چەنی دەسمەگنوٙن، بە ئەرەچنیەی و لابەردەی نیشانیٛ چەمەی، نمونە: کەردەی- ەی= کەرد، مە+ کەرد= مەکەرد، مەکەردم، مەکەردش، بەهەورامی ئیسەی ماچمیٛ(کەریٛنا، کەریٛنیٛ، کەریٛنمیٛ). واردەی-   ەی= وارد، مەورادم: وەریٛنیٛ. ئامای – ای= ئام، مەئام، بەهەورامی ئیسەی بوٙبە ئیٛنیٛ. نیشتەی- ەی: نیشت، مە+ نیشت= مەنیشت، مەنیشتم، مەنیشتی، مەنیشتمیٛ. کەوتەی – ەی= کەوت، مە+کەوت= مەکەوت، مەکەفت، مکەفتم. گنیٛنیٛ . سوتەی – ەی= سوت، سفت، مە+ سوت= مەسوت، مەسفت، مەسفتم، بەهەورامی ئیسەی : سوچیٛنیٛ. واتەی- ەی= وات. مە+وات= مەوات.
پەی نەویەردەی سەرەمڕەی”ئیسە” حاڵی حازر(مضارع present continuous tens )، هەورامینە حاڵو ئیسەی سەرەمڕەی دوویٛ تەشکیٛن، ئیسەی سادە، ئیسەی تاکیدی. ئیسەی سادە و تاکیدی پیٛسە دەسما مەگنون: بەلابەردەی مورفیمو ویەردەی سەرو قەدو چەمەیوە یانی کەردەی ویەردەیوە، پیٛسە: وانا- ا= وان، وەن، کەرد – د= کەر ، دڕیەی- ەی= دڕی – ی= دڕ. چنیەی- ەی= چنی- ی= چن. بە جورێوەتەر ڕیٛخەو چەمەی دەسمەگنون(مورفیمو مە+ ڕیٛخەو چەمەی+ یاگەنامیٛ کەسی یوەمو تاقی) مەوەروو، مەکەروو، بەلا بەردەی مورفیمەکانو”مە” “وو” ڕیٛخەو چەمەیما دەس مەگنون، مە- کەر- وو= کەر هەکە مەکروٙنە کەردەی نەویەردەی حاڵو ئیسەتیٛ. مە+کەر+ یاگەنامیٛ لکیێ= مەکەروو، مەکەروٙ، مەکەرا، مەکەرمیٛ، مەکەردیٛ. مە+ وەر+یاگەنامیٛ لکیێ: مەوەروو، مەوەروٙ، مەوەرمیٛ، مەوەرا، مەوەردیٛ. ئینە نەویەردەی سادەن هەکە پەی ئیسەی یام ساتێوەتەرنە، مەکەروو، مەوەرو، یانی کریو  هەرمانەکیٛ دما گنوٙنە  وەلێم پەی کەردەی نەویەردەی سەرەمڕەی، ئاوازەوە ڕستەکەی ئانەی ماچوٙ کە ئینا کارەنەو هەرمانەکیٛ پوٙڕنوٙن: مەکەرای مەکەروو، مەوەرای مەوەروو، مەکوشای مەکوشو، مەوەرای مەوەرمیٛ، مەوەرای مەوەروٙ. مەزانای مەزانوٙ. شورای: مەشورای شوٙروٙ، مەگنای مەگنوٙ. ئەگەر سەرنجە دەیمیٛ هەورامی ئیسەینە و لەهجەو لهوٙنیو تەختینە پیٛسەنە: وەرای وەروو، کەرای کەرو، شوٙرای شوٙروو، وەلێم لەهجەو ژاوەروی پیٛسەن نمونەکانو وەڵیٛ، مەلای مەلوو. مەلوای مەلوو.ئەگەر سەرنجە دەیمیٛ وینمیٛ لەهجەو پاوەی پی جوٙرە دەمواچش نمەکەروٙن، بەجورێوە هەکە چەمەکەش چەمەی تەشک جیاوازەن، ویەردەن، یانی ئا جورە چەمیٛ کە مورفیمو ویەردەیشان هەنەن، پیٛسە، شتەی، دزیەی، چنیەی، کەوتەی، ماشتەی، ئاستەی، واستەی، پی جورە دەمواچش مەکەرانیٛ: شتەی مەشوٙروو، کەوتەی مەگنوٙ، لوەی مەلوو. یانی دەمو سەرەمڕەی بەیەریٛ تەشکیٛ دەمواچ مەکریانیٛ: ( وەرای وەروو= مەوەرای مەوەروو = واردەی مەوەروو)( شوٙرای شوٙروو، مەشوٙرای مەشوٙروو، شوٙرتەی مەشوٙروو). پاسەبوٙ پەی حاڵەتو سەرەمڕەی بە تایبە چەمەی سەرەمڕەنە، کەلک جە  مورفیمو سەرەمڕەی”استمراری” هورگیٛرمیٛن. بەهەمان تەشکیچ مەتاومیٛ جە کەردەی ویەردەنە و نەویەردەنە کەڵک بگیٛرمیٛن، وەلێم وینمیٛ لەهجەکانو هەورامانو تەختی و لهوٙنەنە ئی مۆرفیمە سویان و بڕێ جاریٛ و دەمواچ نمەکریوٙنە. وەلێم موٙرفیمەکە جە زوانو گورانینە، لەهجەکانو باجەلانی و شەبەکی و زەنگنەی و پاوەی و عەبدولمەلەکیەکانو قەڵاو قروەی، یارسانەکانو ڕیٛژاوی و کەرکوکی و موسڵینە هەڵای یاگیٛ ویٛشنە مەنەن، تەنیا فاڕو جمیٛ هەکە سەرشەرەئامان دیالەکتو هەورامانین لەهجەکانو تەختی و لهوٙنین،  ئەگەر سەرنجە دەیمیٛ لەهجەو پاوەینە ئی موٙرفیمە ویٛش پاریزنان و مەنەن، چیٛگەنە تاومیٛ واوەیش بکەرمیٛوەکە لەهجەو پاوەی لەهجێوە رەسەنەن، کە گردو سیفەتەکانو زوانو گورانیش پاریزنان،  ئانەیچما ویر نەشوٙ کە لەهجەکانو تەختی و لهوٙنینە موٙرفیمو”مە” “م”  هەڵای بڕیٛو کەردیٛنە مەنەن و یاگیٛش چوٙڵە نەکەردیٛنە، ئینە ئانەی سەلەمنوٙ کە ئی دووە لەهجیچە ئی مۆرفیمشە بیەن، وەلێم زەمانەی فاڕان. ئەگەر سەرنجەو زوانەکانو دنیای دەیمیٛ هەمیشە ئینای فاڕیاینە، زوانو هەورامیچ بیٛبەش نیەن چی فاڕیایە، زانستو زوانئەشناسی ئانەش سەلەمنان کە هەمیشە زوان ئینا حاڵەتو فاڕیاینە، فاڕیای هەمیشە بەخاترەو ئاسان کەردەی و ئاسان دەمواچ کەردەی بیەن، چی حاڵەنە مۆرفیمو “مە”ی تەنیا بە خاترەو ئاسنکەردەی دەمواچی بیەن، چوون بڕێو کەردیٛ نەویەردیٛ “مضارع″ هەنیٛ نەتاوانما مورفیمەکانشان پۆوە لاببەرمیٛ پیٛسەو ئینیشانو لای واری، کریوٙ واچمیٛ کەردەی نەویەردە بیٛ موٙرفیمو”مە” نمەکریوٙنەو دەمواچەنە لارەسەنگ و بیٛ مانا مەنوٙوە بەتایبە بڕێوەشا کە وارش ئانارەشان پەنە کەرمیٛ:
ئاستەی: ئازای: کەردەی ویەردەش: ئاست: کتیبەکەم ئاست جیا، “ئاز”[1] ڕیٛخەو چەمەین و کەردەی نەویەردەی ئیسەن: مئازو، ئەگەر نەی ڕانە مئازوت جیا، مازوت جیا، فرەو وەختی زوانی هەورامینە”ئـ” هەمزە، دەمواچ نمەکریون و نمەنویسیونە، پیٛسەو: مئازو، مئازی، مئازا= مازوو، مازی، مازا…هتد پاسە بوٙ ئی کەردە هەرگیز بیٛ”م” نمەکریوٙش و بیٛ مانا مەنوٙوە.

دای: دا: د. (دا )[2] قەدو چەمەین و کەردەی ویەردەن. ساوەکیٛش دا ئاویرە. وەلێم ڕیٛخەکەش تەنیا”د” . کتیٛبەکەت مدەو پەنە، خوا ڕزقت بدونە، خوارزقت بڎوٙنە، کتیٛبەکەت مڎەو پەنە ( زوانی گوران دیالێکتو هەورامانی وچەو”د” دلیٛراسەنەو دماوە بە”ڎ” دەمواچ مەکریون.( خول مەڎەو نەگیٛچ مەوج فەنادا    ئەجەل مەکیٛشوٙم بەی لاو بەو لادا )[3].

دیای: دیا: دی: (دیا ) قەدوچەمەین و کەردەی ویەردەی سادەن: ئارام دیا پەی کەشەکەی. ئەوسا واتەنشا (مەدیام= دیێنیٛ). “دی” ڕیٛخەو چەمەی، یانی کەردەی نەویەردە و ئیسەتیٛن، من مەڎیەو پەی کەشەکەی، مەڎیای مەڎیەو پەی کەشەکەی. هەرگیز نمەتاومیٛ بیٛ”مە” دەمواچش بکەرمیٛن.مڎیەو پەی کەشەکەی.

وتەی: وسای، وسنای، وسیای، ئینە هەر چوار تەشکو چەمەو وتەینیٛ، وت قەدو چەمەین و کەردەی ویەردەن. وس: ڕیٛخەو چەمەین و کەردەی نەویەردەن حاڵو ئیسەی: وس: موسای موسو ، موسوو، موسوٙ، موسا، (مەوسای مەوسو، مەوسوو، مەوسا، مەوسمیٛ…هتد پاسە بوٙ نمەکریوٙش بە بیٛ “مە” دەمواچ کریونە.

ئاردەی: ئارای، (ئارد) قەدو چەمەین، کتیٛبەکەم ئارد پەیت. ئار: ڕیٛخەو چەمەین: کتیبەکەی مئارو پەیت، کتیٛبەکەی ماروو پەیت. کتیٛبەکەی ماری پەیم، کتیٛبەکەی مارای ماروو.

چەمەو”نیای” (نیا ) قەدو چەمەین و کەردەی ویەردەن، دیوارەکەی مەنیا”منیا”. (نی) ڕیٛخەو چەمەین و ئەسڵو کەلیمەکیٛن. دیوار مەنیەو”منیەو” / مەنیا، مەنیوٙ، منیەیدیٛ، منیەیمیٛ، ئی کەردەو ئەوێ تەریچ هەرگیز نمەتاوی بیٛ”مە، م” دەمواچشان بکەرینە، پاسەبوٙ بنەڕەتنە ئی مۆرفیمو”مە” یە بیەن.

چەمەو شیەی: (شی) قەدو چەمەین و کەردەی ویەردە، مەشیوم، مەشیا. (ش) ڕیٛخەو چەمەین و کەردەی نەویەردەی حاڵەن، مەشوو، مەشوٙ، مەشا، مەشی. ئینیەچ یوتەرەن کە بیٛ”مە” دەمواچ نمەکریونە.                  (ئازیز فیراقت دڵ کەدەن وە هون   سەرکەردەن نەچەم مەشوٙ چوون جەیحون)[4]

چەمەو بیەی: (بی) قەدو چەمەین و کەردەی ویەردەی نزیکەن”سادەن” (ب) ڕیٛخەو چەمەین و کەردەی نەویەردەی ئیسەن، بڕێ جاریٛ دەورو کەردەی یاردیدەری وینان، سەربارو ئانەیچ هەر”مە” لکانش پوٙرە، مەبی، مەبوٙ، مەبانیٛ.

ئامای: (ئاما) قەدوچەمەین و کەردەی ویەردەن، مەئام”ئیٛنیٛ”. ” ئـ” ڕیٛخەو چەمەو ئامای. مەئەو= مەو، مەئەیا= مەیا، مەیمیٛ. ئی فاڕیایە بوٙنەو ئاسان واتەی مەئەو بو بە مەو. ئەوێ تەریچ، یانی چێگەیچ کەردەی نەویەردە بیٛ “مە ” نمەکریوٙنە و دەمواچ نمەبوٙ.

لوای: (لوا) قەدو چەمەین و کەردەی ویەردەن. مەلوا، مەلوٙان. (لوٙ) ڕیٛخەو چەمەین مەلو، ملو، مەلای مەلوو، ملای ملو. هەردەم “مە” ئامادەن وەریٛوە.

نمونیٛ تەریٛ سەرو مورفیومو “مە” هەکە لەهجەو تەختینە و لهونینە لکێنیٛ کەردەی نەویەردەی حاڵو ئیسەیرە: پیٛسە: مزانو، مزانا، مزانی. ماچوو، ماچوٙ، ماچا، (واتش مەتەرسە کارم نیەن پیٛت    ئەوەل وە سەلاح حەفیٛ ماچوون پێت.    هەرچەنڎ ژە خوٙفم خاترت ڕیٛشەن      بەڵیٛ مەزانی مودەعام چیٛشەن) ” ئەڵماس خان.

ئی کەردیٛ  فرە بەئاسانی مەلانە بارو نەفیوە بە وستەی سەرو موفیمو”ن” ، نمەکەرو، نمەوەرو، نماروو، نمازوو، نمەڎەو، نمەڎیەو، … پەی کەردەی نەویەردەی “ئیسە”. وەلێم جە کەردەی ویەردەنە مۆرفیمو”نە” یانگیٛ مورفیمو “مە” گیٛرۆوە، پیٛسە: مەوەردم: نەوەردم، مەکەردم: نەکەردم. پیٛسە: (کاشکای نەکەردام ئەی ئاشنایی وەیتەور نەچەشتام مەزەی جیای).. میرزاعەبدولقادری پاوەیی. هەرپاسە( کەریٛنیٛ: نەکەریٛنیٛ، وەریٛنیٛ: نەوەریٛنیٛ).

مورفیمو سەرەمڕەی زوانی هەورامینە”مە”ن ، زوانی فارسینە هەر “م” زوانی سیوەندینە هەر “مە”ن، وەلێم زوانی کوردینە”دە” و “ئە”نیٛ ، پیٛسە: دەخۆم ، دەکەم، ئەخۆم ، ئەکەم،  دەمخوارد. میخورم، میکنم. نمونیٛ چی بارەوە دلیٛو شیٛعرەکانو شاعرەکانمانە:

نمونیٛ سەرو کەردەی ویەردەی سەرەمڕەی:

زار زار مەگریوا، عاجز بیٛکەس    مەوات؛[5] یا یەزدان بەفریادم ڕەس. (مەوات کەردەی ویەردەی سەرەمڕەن، ئیسە ماچمیٛ “واچیٛ”) (واچیٛ یا یەزدان بەفریادم ڕەس)

هەربازیم مەکەرد من چەنی یاران     مەشیم وەباوەش نازک نازاران

نازاران جەمین لیٛم نمەپوٙشان           مەکەردم سەیران زوڵف وەش بوٙشان[6]

گا بە دیڎەی ناز مەڎیا پیٛشەڎا     گا مەگیٛرت بە بەژن باڵای ویٛشەڎا

وەختێ مەکەردش ڕاس چەنی باڵا    مەلەرزا و مەکەفت نە پاش مەناڵا

کاشکای نەکەردام ئەی ئاشنایی وەیتەور نەچەشتام مەزەی جیای[7]( ویەردەی نەفی)

خەیلێ لاڵیام واتم نیٛرە موش   هیچ حەیاش نەکەرد، نەگرتش بە گوٙش(ویەردەی نەفی…. ئەڵماس خان)

چەنی جوبرەئیل بیٛ پەردە و حیجاب     گفتو گوٙ مەکەرد سوئال و جەواب[8]. (ئەڵماس خانو کەنوٙڵەی)

گوربە پەی مەزاق ویٛش وەدڵ وازی       پەریٛ ئیشتەها پیٛش مەکەرد بازی( ئەڵماسخان، ڕازە شیٛعرەو کت و مڵەی)

نمونیٛ سەرو کەردەی نەویەردەی سەرەمڕەی:

(هەرکەس مەوینوٙ مەشناسوٙ دەردم    مەزانوٙ نەعیلم  وەفادا مەردم). شیٛخ مستەفاو تەختەی

(مەیوٙ مەویەروٙ نە چەم چوون شەتاو…) شیٛخ مستەفاو تەختەی

شیرن نیشتەن دانە مەڎوٙ پیٛش      هارەش هار کەردەن دەور مەڎوٙنە ویٛش[9]

شیرن بەسەد ناز مەکیٛشوٙ دەستە    دانە مەڎوٙ پیٛت چوون ئاوات واستە

دانەش مەسانی چوون ئاوات ستەمکاران     مەکەریش وەگەرد توتیای شاران

دەرسم هەرخەمەن، هەر خەم مەوانوو       غەیر جە خەم فیٛشتەر هیچ نمەزانوو  “سەیدی

سەرچەمیٛ:

رزم نامە کنیزک، حماسەی بەزبان گوران، ڕوایتی از یادگاری زریران، ویراست دووەم بە کوشش ارش اکبری مفاخر 1397
دیوانو شیٛخ مستەفاو تەختەی، حمەرەشید ئەمینی2019
دیوانو بیٛسارانی، عەبدڵا حەبیبی 1395 سنە.
دیوانو سەیدی هەورامی، محمەد ئەمین کاردوخی. چاپی یەرەم، کوردستان1385
دیوانو میرزا عەبدولقادرو پاوەیی، محمەد ڕەشید ئەمینی، سنە 1396
ئەڵماسخانو کەنوڵەی، کەشکوٙڵی شاعرانی هەورامان، محەمەد ڕەشید ئەمینی 1396 سنە       

[1] ڕیٛخە: root  پەنەیچش ماچا ئەسڵو واتیٛ، بنەڕەتو واتیٛ

[2] قەد: stem

[3]  دیوانو شیٛخ مستەفاو تەختەی، حمەرەشید ئەمینی2019:73

[4] دیوانو شیٛخ مستەفاو تەختەی، حمەرەشید ئەمینی2019:72

[5] رزم نامە کنیزک، حماسەی بەزبان گوران، ڕوایتی از یادگاری زریران، ویراست دووەم بە کوشش ارش اکبری مفاخر 1397: 40

[6] دیوانو بیٛسارانی 1395 ، عەبدڵا حەبیبی لاپەلو 94

[7] دیوانو میرزا عەبدولقدرو پاوەی، محمەد ڕەشید ئەمینی، سنە 1396: 33

[8] ئەڵماس خانو کەنوٙڵەی. کوشکۆڵی شاێیرانی هەورامان، محمەد ڕەشید ئەمینی ، سنە 1396 :418

[9] سەیدی هەورامی، محەمەد ئەمین کاردوخی، چاپی یەرەم، انتشارات کوردستان 1385

سەرچەمە: هەورامان نێت