دانەدووە چاشتوی ویٛمانیٛنە، زمسانیٛنە مەوریوٙ، هامن و پایزەنە سازەمەکریوٙ، با بزانمیٛ چەنی سازە و ئامادەیٛ مەکریوٙ، بفەرماودیٛ با پیٛوەرە بزانمیٛ.
دانەدوە جەهەورامان فەرقش هەن چەنی دانەدوە و کوردەواری وەختەکاریٛ ئامادەو سازەمەکریوٙ. جە ناوچە کوردەواریەکانەنە دماو ئانەی کە دوٙ جوان ڕیٛکو پیٛک جە ھەڵیزی پاکەنە هەس مەکریوٙە (ئیسا دلیٛ سەتڵیٛ یام دەبیٛوی پلاستیکینە دوٙ ھورمەگیران) ،ڕوٙوانە دوٙی تازەش مەکریوٙ سەر و مەکیش مەکریان بەپاو ویٛش وەرو ئانەی میکروٙب هوٙرناروٙ، دوٙکە هەس مەبوٙوە، مەنیشوٙ، ئاوە زەردەکیٛ سەریش مەگیٛری و لاش مەبەری، ئەگەر دوٙی تازەیچ ببوٙنە ئانە متاوی کەلکش چنە ھورگیری.

ئینجا گەنمیٛ پاکیٛ مەگرینان و مەکەراش پەتڵە (ساوەر) دماو ئانەی هاڕیاو پاککریا ئامادە مەبوٙ، وەختەکاریٛ دوٙکەی ماران دلیٛ قابلەمێ یام چنڎ قابلەمێ زلینە مەگرینان سەرو ئایرێ یەواشیۆ تا دوٙکە میٛوە ما (ما) .مەبەس جە(ما)ی یانی تا پلەو 60 سەدی سەری نمازان بگریوٙ، قوڵ بدوٙن، تا نەپڕوسقیوٙ، پاستیریزە ببوٙن، وەختو گرینایو دوٙکەی تامێوە(ما) مشوم سەرە مڕە تیٛکش بدەیمیٛ بە چەمچێ چوینی گەورە تا بەشیٛوێوی جوان گەرم ببوٙ بەیەکسانی ئیجا (دوٙکە گەرم مەبو) ئاماوە(ما) مەگیٛرانشەرە سەروئایرەکەیۆ، یام ئایرەکەی مەکوشناوە، ئیتر ساوەرەکەش مەکەرانە، مەکیش مەکەرا، جوان تیٛکش مدان ملو یوٙیرە، سەرش منیاوە تا جوان سەردە ببوٙوە دماتەر ماران کەراش سەرە و منیاشۆ سەرو چیٛویٛ پاکیوە تا چنڎ ڕویٛ وشکە مەبوٙ، ئیتر هوٙرش مەگیٛران پەی زماسان و پایزی وەختو سەرداو زمسانی مەوەرانیٛش.

هەرپاسە زەمانو زوی دوینە جەناوچە کوردەواریەکانە بەشیٛوێ قیزەون سازەکرییٛ دلیٛ زەمینینە چاڵێ هوٙرکەنیٛنیٛ و زەریف دلەکیٛش ناویٛنی، ساوش دیٛنیٛ ئیجا دانەدوەکیش کەریٛنیٛنە و بەقاچیٛ شیٛلیٛنیٛش تا تیٛکەڵەببوٙ و سەرش نیٛنێ تاچنڎ ڕویٛ پەی ئانەی تشیێ، ئیجا کەریٛنیٛش سەرە، وشکە بیٛ، وەلێ ئیسە باوش نەمەن پی جوٙرە.

وەلیٛ جەهەوراماننە بە پەتڵە (ساوەر) دانەدوٙوە نمەکەران، گەنمیٛ پاکیٛ مەهاڕان ،مەکەرا نیٛش وڵوٙشە (هوڵوٙشە) ئیجا دوٙی هەس و هوٙڵ پاک دلیٛ قابلەمەی گەورەینە (بنەرانە جاموڵکێ وڵوٙشە مەکەران دلیٛ دوٙکەی) مەگریناش تامیٛوە(ما) مروٙچی مکەروٙ، نەک قوڵیٛ بدوٙ، ئیجا سەروئایریوە لاش مەبەران و وڵوٙشەکیٛش مەکەرانە، چەنی مەککا، زەریف تیٛکەش مدان پیٛوەرە، تاسەردە مەبوٙوە،دماتەرسەرو پوینەیەۆ یام گەلا هەنجیریوە مەکەرانیٛش سەریٛ، منیاشۆ تا وشکە ببوٙوە تام و بوٙش پاگەڵاو پوینەیە وەشمەبوٙ، ڕوٙوانە ھورش ویٛڵنان، بە یەریٛ رویٛ وشکە مەبوٙ ئیجا سەرە دانەدوەکەی مەکەرانیٛ چنڎ لتیٛوە تا زەریف دلەکیٛچش وشکە ببوٙنە، تا وەختو ھورگیٛرتەیش پەی زمسانی”تەمە”ناروٙ.

ئیسە دانەدوە سازە بیە پەی واردەی هەنەما، بەچنڎ شیٛوێ مەوریوٙ،جەکوردەوارینە فرەتەر جەشارەزوورو گەرمیان بە شیٛوە ودوٙینە خوساوی مەوەرانیٛش، هەروەخت ئارەزوشان ببوٙ کەمیٛ سەرە دووینیٛ ماران مەکەرانیٛ دلیٛ ئاویٛ گەرمیٛ تیٛکش مەڎان جوان متاویوٙوە هوٙرش مەقوٙڕنانوە، وەلیٛم من بزانو جەهەورامان پی جوٙرە نمەوەرمیٛش چونکەتی  وڵوٙشەکیٛ کەمێ قورسەنە جە ساوەری وەختو واردەینە، شیٛوە باوەکەش جەهەورامان پیٛسە چاشتیٛ منریوٙ سەر وەختو ڕوٙ هەورو هەڵاو  واران و وەرویٛ کە هەوا فرە سەردببوٙ مەواچان ئاروٙ ڕوٙ دانەدویٛ و شەلەمینیٛن، چنڎ سەرە دانەدویٛ مەکەران دلیٛ قابلەمیٛو چەنی ئاویٛ منیاش سەرو ئایری تا زەریف قوڵ بدوٙ و بگریوٙ، ئتر ماران مەکەرانیٛش دەوری و موەراش کە فرە گەرمەو مزرەنە پەی گەرم کەردەیۆ سینەی و گڵویٛ فرە خاسەنە و حەکیمەنە،بڕێ خەڵکیچ مارا کەمێ کەریٛ یان ڕوەنی ویٛمانە مەقرچناوە و مەکەرانش ملشەرە پەی ئانەی لەزەتیە بوٙ. هەرپاسە بەشیٛوێوی تەر متاومیٛ دانەدوە بوەرمیٛ کە پەنەش ماچا(گونین وڕوەن)یانی دماو ئانەی کە داندوەکیٛ جوان گریا بەگەرمی مەکەراش قاپ و هەرکەس بەشو ویٛش کەمیٛ ڕوەنی ویٛمانە مەوزان دلیٛش تا چەنیش بتاویوە ئیتر پیٛوەرە موەراش.

 شڵپەو گونینیٛ زڵپەو کیٛلانا    دایم نەبڕییٛ جە نانەشانا  (ئوٙسمان ھەجیجی.مرید )

دوٙخەوا

دوٙخەوا چاشتێ تەرەنە وەختێ کەبرنج سەرش هوٙردان. وەڵتەریچ  وڵوٙشەشا کەردینەنە (وەرما)  دوٙی پاک و هەس مەگرینان، ئەگەر دوٙکەش تازە بوٙ دوٙخەواکیٛ لەزەتی تەرەنە، چەنی برنجی منەیشان سەر تا خاس بگریوٙ، متاوی چنڎ جوٙرە گیواویٛ کویسانەکانو ھەورامانیش بکەرینە پەی ئانەی تام لەزەتش وەشتەر ببوٙ(کەرەس.پسڵ) .

گەرمڵەینە(گەنمە کوییٛ)

چاشتەو گەرمڵەینیٛ یوەنە جەچاشتە زمسانیەکان، کە دلیٛ هەورامانینە باوەنە و فرە مە وەرمیٛش،مارمیٛ گەنمیٛ جوانیٛ و خاسیٛ هوٙرمەچنمیٛ دمایی پاکیٛشان مەکەرمیٛ و مەشوٙرمیٛشانوە ،دماو وشکبیەی کەمیٛ تەڕیٛشا مە کەرمیٛ،یانی کوچیٛ فیسنمیٛشان و دلیٛ دوٙڵیٛنە (دنگە) مەکوٙمیٛشا تا  توٙکڵ و گەنمەکان لامشوٙ، دمایی وەرو وایوٙ توٙكلەکەی مدەیمیٛ وارە، ئیترەگەنمێ ناسکەی بیٛ توٙکڵەمان دەسمەگنوٙ (ئەوسا گرد دەگێو چنڎە دوٙڵیٛش چەنە بیٛنیٛ پەی هەرمان وکارو ژیوای بەکار ئامێنیٛ. دوٙڵە جەتەوەنیٛ وەش مەکریوٙ کەسێ شارەزا جەویارو نەقاڕی یانی تەوەنتاشای تاویٛ ئی جوٙرە هەرمانان بکەروٙن، چاڵێ مەکەرا دلیٛ تەوەنەکیٛ بەچەکوش(قوڵنگە) تایبەتو تەوەن چنیەیۆ ،هەرپاسە دەسە دوٙڵ یٛچ تاشا) ئیجا هەروەخت ڕوٙ سەردای بوٙ زمسانیٛنە چاشتەو گەرمڵەینیٛ منیان سەر،گەنمەکوٙیاکان چەنی نوەیا تیٛکەڵ مەکەران، ئاو و مەکش مەکەرا نیٛ منیاش سەرو ئایری تا خاس بگریوٙ بتڵیسیوٙوە و ڕینگی بدوٙوە، دماتەر نوشو گیانیش مەکەرمیٛ، ئیسە تەنانەت گەنمە کوٙیێما جەتورکیاوە پەی مەیانیٛ ویٛما تاقەت و هەرمان کەردەی و گەنم کوایمان نەمەنەن.

ویرەوەری منەنە ھەر دوٙڵەی تەوەنینەم دییٛنە، وەلیٛم زوتەر دوٙڵەی چوینەچ بیٛنەو دەسە دوٙڵی چوینیچ بیەن، دنگە جە تەوەنیٛ وەش کریان و دوٙڵەیچ جە چوٙی یانی (دوٙڵە چوینە،دنگە تەوەنینە)، هەورامان و دەگاو ئیٛمە تەوەنیش فریٛ بینیٛ وەرو ئانەی دوٙڵەی تەوەنینە لاو ئێمە فرەتەرە بییٛنە تا چوینە، وەلێم ئا یاگیٛ کەتەوەنیشا کەمیٛ بییٛنیٛ، دار و چوٙشان بەکار ئاوردەن پەی ئی ئەوەجەیشان.

کەشکەک

کەشکەک چاشتێ تەر، کە جەدیٛر زەمانوٙ دلیٛ هەورامانینەو کوردەوارینە دروسەکرییٛنە باوەبییٛنە، کەشکەک بەسەرەو پا(کەلەو پاجە) کەلەو پا چەنی گەنمە کوٙیایان وەشمەکریوٙ. دماو ئانەی کە جوان سەرەوپاکەمان پاک و تەمیزکەرد منیەیمیٛش سەرو ئایری تیژی تاخاس بگریوٙ چەنی گەنمە کوٙیاکان، ئتر کاریێش سەرمەیوٙ جوان هەردوی پیٛوەرە مەگریان و ئاو ڕینگو هەردوی پیوەرە تیٛکەڵ مەبوٙ تام و لەزەتی تایبەش هەن. هەڵبەت کەشکەک مشوٙ ئایریٛ خاس و تیژ و بەقوەتش ببوٙ تا جوان بگریوٙ، وەختی فرەیچ مەبەروٙ، پەوکای مەسلیٛ هەنە دلیٛمانە ماچوٙ (جە بیٛ خەبەران کەشکەک سەڵاوات) یانی ئی هەرمانیٛ وەخت و تەقەلای فرەش گەرەکەن تا جوٙرە ببوٙ و سەربگ یٛروٙ،ئتر هەرکەس ئاگادارنەبوٙ پاسەش پەنە مەواچانیٛ،کەشکەک پەی بوٙنەو خوڵکەکان دروسکریان و کوٙمەڵێ خەڵکی فرە بەشدارو واردەکەی بیەن، وەلیٛم ئیسە ڕەنگە نیمە وەچەی تازەی نەزانوٙ کەشکەک چیٛشەن.

دڎانە روٙ(گەنم ونوەی)

دڎانەڕوٙ چاشتێنە وەختو دڎان زیایو زاڕوٙڵەینە سازەمەکریوٙ، بیەن بە دەسور هەروەختێ زاروٙڵەکەمان دڎانیٛش مزیا ئی چاشتیٛ منریوٙ سەر وئنجا پیٛسە خەیریٛ مەبەخشناشەو ملو بەر و هامسایرە پەی ئانەی دڎانیٛ زاڕوٙلەکەی بە سڵامەت و بیٛ ئیٛش و ئازار بزیانیٛ، دڎانەڕوٙ جە گەنمیٛ و نوەی دروسەمەکریوٙ هەڵبەت گەنمیٛ ساقیٛ نە کوٙیێ،گەنم ونوەیەکەی پیٛوەرە مەشوٙرمێ، ڕیزەچن مەکریان ئیجا ئاو مەکشان مەکەرمیٛ دمایی دلیٛ قابلەمێ گەورەینە ڕوەن وپیاز مەقرچنمێ و گەنم و نوەیەکەش مەکەرمیٛنە و بە ئەندازەو ویٛش ئاویش مەکەرمیٛنە، هەزبیٛش مەکەرمیٛ پەی ئانەی تامو بوٙش وەش بکەروٙ. دماو گریای سەرو سینیوە ھەر قاپیٛ (لەگانێ) پەڕ مەکەری و مەکیانیش پەی ھامسایەکان، چاشتێ لەزەتیەو وەشەنە فرەو کەسی حەزش پەنە مەکەروٙ، بە تایبە وەختو سەردا و زمسانی فرە لەزەتیەنە هوٙرش بقوڕنی.

سیراجی

 وەختێ دوٙ فرە ببوٙ ئتر متاوی چیٛوی تەرش چەنە وەش بکەری پەی واردەی، پیٛسەو سیراجیٛ و کەشکیٛ و دوٙخەویٛ، با بزابنمیٛ چەنی سیراجی سازە مەکریوٙ، دوٙی تازە خاستەرەن بکەریش سیراجی، چون دوٙی کوٙنە تشەن، سیراجەکیٛ وەش بەرنمەشوٙ، دوٙکەی مەکەری دلیٛ قابلەمێ گەورەی منیەش سەرو ئایری ،ئایرەکە فرە قەوەت نەبوٙ، شیٛنەی ببوٙن، مەشوٙ دەست دلیٛ دوٙکەینە بوٙ بە چەمچیٛ چوین (کوڎە) سەرەمڕە مەشیٛونیش ھەتا مەیوٙوە”ما” یانی نمازی قوڵ بدوٙ، چی وەختەنە ئترد دوٙکە ھورمەپروسقیوٙ و مەگرسوٙ ،کڵوکڵوی گولانە مەگنوٙوە سەر، نمەبوٙ دەسمان بمدروٙ، چینێ ھەس مەبوٙوە  مە بوٙ بەسیراجی مەگنوٙوە سەر، بڕێو زەرداوەو دوٙکەیچ مەگنوٙوە چیر، ئتر مەکەرمیش یاگیوە تایبە پەی پەرزنای سیراجیٛ وەش کریان، ئەوسا بە گڵیٛمەی تایبیٛ جوٙڵای پەی ئانەی وەشکەردیٛنە، چی دمایەو بە خامی چەرمە، ئتر ئاوەکیٛ مڎوٙرە، مەپەرزنوٙش، مەچوٙڕیوٙرە وار، سیراجەکیٛ دلی گڵیٛمەکیٛنە یام توٙرەکەکەینە مەمانوٙجیا و سازە مەبوٙ، ماوەو چنڎ ڕوانە مەوەریش نانۆ.

کەشکی

وەختێو سیراجەکیٛ سازە بیە، ئەگەر فرەتەرە بیە و مەنۆ ،ئاوەختی مەکیش مەکەری و بە دەس مەکەرمیٛش سەریٛ گولانەگولانیٛ و دلیٛ نانەشانیٛنە ،منیەمیٛشان وەرو  وەرەتاوی ھەتا وشکیٛ مەبانیٛ، زمسانیٛنە پەی وەرچایی  مەوریان، دلیٛ ئاویٛ گەرمیٛنە مەفیسنیشان و مەکاوەکیٛ مداوە و تامێ وەش پیسەو سیراجی تازیٛ  مەوریان.

هەرپاسە ئەوسا زمسانیٛنە کەشیکیشا فیسنیٛنەو دماتەر بە کەشکەساو (تەوەنیٛ تایبیٛ پەی کەشک ساوایەو) دماتەر ئاوەکیش پیٛسەو دوٙی جیا کەردیٛنەو  کەردینەشاوە دوٙخەوا، چون زماسانیٛنە دوٙ نەبیەن، کەشکە فیسییٛکیٛشان واردیٛنە نانۆ هەروەخت پەنە وازیٛش بییٛبان.