بەشی یوەم

وەڵینە/

زەهر یام ژەهر، واتێوەنە لاو گردیمانوە ئاشکرانە هەر مادێو ئەنزانی بکوشوٙ یام نەوەشش بوزوٙ پەنەش مەواچمیٛ زەهر، ئی سەرزەمیەن یام ئی ژیوگەو ئیٛمە پەڕەن جە زەهر، باسو هەرچیٛوێ خاسی مەکەری سەرنجە مەڎەی چەولاوە زیانیچش هەن، یانی پیٛسەو زەهری هەرمانە مەبەروٙ.
زەهرەکیٛ بابەتیٛ زانستین، کەئەشناسەو واتیٛ زەهری و چەنییەتی زەهراوی بیەی و جوٙرکیٛو زەهری مەکەروٙ، وەلێم باسو چەنیەتی و میکانیزمو کاروەنەکەردەی زەهری ئەو لاشەو ئانزانی و گیانەوەری و سروشتی، شوٙنیەرە باسو ویٛپاریزنای نیەن، ئینیشا پەی واتارێ تەریٛ هوٙمەگیٛرمیٛ.
زەهر Toxin  مادێوی زەهراوین، کوشندەن دلیٛو یانەوردیلەکانو زینڎە وەرینە دروس مەبوٙنە، پیٛسەو بەکتریای، کەڕیٛ، درەخت، گیواو یام جە سەرچەمێوی کیمیاویوە دروس مەبوٙنە...هتد. ژەهرەکیٛ جە گەردیلیٛ فرە وردیٛ چەربی یام پڕوٙتینی مەدروسیانیٛ کە مەبانیٛ بە ئەساسەو نەوەش وستەی ئەنزانی، وەختێ کە هوٙرشان مەلوشمیٛ یام مەتلیامان پۆوە دماتەر چەنی جەستەی کار مەکەران ئەو یوترینی، ئەنزیمەکیٛ و پیٛوا ئاماکیٛ لاشەی چەنیش ئاڵنگاریٛ مەبانیٛ. یام متاوی بواچی زەهر مەبوٙنە بایسو نەوەشی و تیٛکدای زینڎەچالاکی لاشەی. 
ژەهرەکیٛ شوٙنەمای جیاوازە منیارە سەرو لاشەو ئانزانی و گیانەوەریوە هەنشا کەم، پیٛسەو گەستەی هەنگی، هەنیچ کوشندەن پیٛسەو زەهرو بوتلینمی botulinum toxin کە بەکتریا بەرش مەدوٙنە، بڕێ ژەهریٛچ تەواناییشان فرەن، چنڎ جاریٛ کاریگەریشان زیاتەرەن جە چەکی کیمیایی دەماری.(زانای ژەهر ئەشناس بارا سیلسۆس 1493-1541) ئی زاناو ژەهر ئەشناسای مەواچو گرد چیٛو ژەهراوین، ئەگەر جە جرعەو ویٛش(گڵمیتە) زیاتەر بوەریش.
واتیٛ زەهری جەبارو زوان زانایوە
زوانو ئیٛمەنە تەنیا واتیٛ زەهر- ژەهریمان هەنەن، چون زوانو ئیٛمە زوانێوی قەدیمین و هەرمان پەنەکەردەیش جە فرەو ویارەکانەنە کەم بیەنوە، وەلێم زوانو عەرەبی و ئینگلیزینە چنڎە واتێوەما هەنیٛ پەیش، نامەکیٛشان مەفاڕیوٙ بە پاو سەرچەمەو وەش بیەیشان، شوٙنەماش سەرو یانەوەیەکەیشەوە، پیٛسەو(ذيفان: toxin) پا زەهریە مەواچان کە بەکتریا و درەخت و گیواو  و ئاژەڵ دروسش مەکەرونٙ.  ئا زەهرو ماریە کە پەی پاریٛزنای ویٛش مەکەروٙش دلیٛ لاشەو دژمنەکەیش پەنەش مەواچان(زعاف السم venom).  نامیٛ ڤینۆمی و توکسینی هەردوی ماناو ژەهری مەبەخشانیٛ بەهەورامی، وەلێم تۆکسین فرەتەر شوٙنەمای ژەهرایویە مەنیوٙرە، یانی هەردوی مەبانیٛ بایسو تیٛکشیەی هەرمان و کارو ئەندامەکانو لاشەی، یانی ناوەشیٛ مەگنانیٛ. تۆکسین و ڤینۆم دویٛ ژەهریٛ بایۆلۆجینیٛ چون دلیٛ لاشەو بەکتریای و گیانەوەری و درەختینە وەشیٛ مەبانیٛ، جیاوازیٛنیٛ ئەچا ژەهران کە بەدەسو ئانزانی دروسیٛ مەکریانیٛ و پەنەشان مەواچان ژەهری کیمیایی. وەختو ویٛش ناکوٙکی میانو(دەوڵەتانو ناتوٙی و وارسۆی) پەیدا بی سەرو نامەنیای ئی دووە چەکە کوشندەیە، ناتۆ واچیٛ کارکەری بایوٙلوٙجی و وارسۆیچ نامیٛش نیا کارکەری کیمیایی.
خاچی سوری میان دەوڵەتی ئەژناسەو زەهریش بەپاو پەیماننامەو چەکی بایولوجی ئەپیٛسە کەردەن"زەهر بەرهەمو گیانەوەرە وردیکڵەکان، پیٛسەو بەکتریای، هەنگی. مادەو هەژدەی دەسورو ئەمریکای پیٛسە ئەژناسەو ژەهری مەکەروٙ" تۆکسینtoxin بەرهەمو گیانەوەرەکانanimals ، درەختەکان plants زینڎەوەرە وردیلەکانەن، microorganisms پیٛسەو بەکتریای.
بڕێ واتیٛ هەنیٛ هەکە تایبەنیٛ بە زەهراوی بیەی ئەندامیٛ جە لاشەی پیٛسەو haemotoxin  هیمۆتۆکسین، یانی ژەهراوی بیەی ونەو لاشەی و شیئەوەکەردەیو خڕیلە سورەکانو ونیٛhemolysis  , هەرپاسە فۆتۆ تۆکسین ،phototoxin  کە بەیاردی لیشکەو ڕوٙجیاری، وەرتاوبەردەی بەرمەگنان سەرو پوٙسو لاشەیوە کاتیٛ مامەڵە چەنی بڕێ گیواوی یام درەختی مەکەری یام دەست وەرش مەگنوٙنە، چە ئاژەڵ یام ئانزان.
چنڎ دەسەبەندیێ پەی ژەهرەکان
یوەم: ژەهرەکیٛ بەشیٛ مەبان پەی: ژەهرو بەری exotoxins هەکە گیانەوەریٛ بەرو لاشەو بەشەریوە بەرشان مەڎان، پیٛسەو ژەهرو ماری و هەنگی و سورپیازی و زەردەواڵەی و دمارەکوٙڵی. ژەهرو دلیٛ endotoxins یانی زینڎە وەرە وردیلەکیٛ دلیٛ لاشەو گیانداری بەرش مەڎانیٛ، پیٛسەو بەکتریای.
دوەم: زینڎە ژەهر biotoxins  ئەپا ژەهران مەواچان هەکە جەلاو زینڎەوەری و درەختی و کەڕیٛوە وەشیٛ مەکریانیٛ و ملانیٛ دلیٛ لاشەو بەشەریوە، پیٛسەو fungal biotoxin،یام mycotoxinزینڎە زەهرو کەڕیٛ،microbial biotoxin زینڎە زەهرو میکروٙبی، زینڎە زەهرو درەختی plant biotoxin، کوڵە زیندەزەهرو فایتۆتوکسینیshort phytototoxin  ، ئینەیچ هەر دارو درخت بەرش مەڎوٙنە، زینڎە زەهرو گیانەوەری animal biotoxin. 
جیاوازی هەن جە مەبەستو بەردای و بەکار ئاوردەیو زینڎە ژەهرەکان جەلاو گیانەوەرەکانوە، بڕێ جاریٛ پەی وەرگیری و ویٛپاریٛزنای بەکارشان ماوەران، پیٛسەو زەهرو هەنگی و سورپیازی، یانی هەتا نەلی دیٛونیشان، نمڎان پۆتەوە، یام مار و چنگنیٛ و دمارەکوٙڵ پەی کوشتەی نەچیرەکەیشان بەکارش ماوەران تا لەمێ واردە بوەران. زەهرو بەکتریای هەن دلیٛ لاشەو گیانەوەرینە، ئانزانینە، هەر دلیٛ لاشەینە زەهرەکەی بەر مەدوٙنە، کاتێ کەسێ توش مەبوٙ بە نەوەشی یانی ژەهرو بەکتریای نەوەشش مەوزوٙنە، ژەهراوی بیەی بەندەن بە وەرگەگیٛرتەی لاشەی و بڕەو ئا ژەهریە هەکە بەکتریاکە بەرش مەڎوٙنە.
یەرەم: ژیوگە ژەهر environmental toxin ئا ژەهریٛنیٛ هەکە ژیوار پیس مەکەرانیٛ، جە ئەنجامو هەرمانەو کارخانەکان و جیامەنەو بەرهەمە پیٛشەسازیەکان، ئەژناسەو ژیوگە ژەهری چەنی ئەژناسەکەو وەڵیٛ نمەیوٙوە هەکە سەرۆ باسمان کەردەن پەی زەهری.
ژەهرو درەختی: plant toxin ئا زەهریٛنیٛ هەکە درەختەکیٛ بەرش مەڎانیٛ، یام جە درختی بەرش ماوەران، پیٛسەو زەهرو ڕایسینی ricin toxin کە جە توٙمو گەرچەکی مەگیریوٙنە کاتیٛ ڕوەن گەرچەک وەش مەکەرانیٛ، زەهرێوی فرە کوشندەن. 
ژەهراوی بیەی toxicity
یام poisoning یانی پلەو زیان یاونای زەهری بە ئەندامێوی دلیٛ لاشەو گیاندارینە، یام شوٙنەمای هەرقەتینەو  زیان یاوانای زەهری بە گردو لاشەی. مادێوە ئەگەر ژەهرش چەنەبوٙنە پەنەش مەواچان ئا مادە ژەهرواین.
زەهرزانای toxicology 
زانستو زەهری، یانی گردچیٛو بزانی سەرو زەهری، پیٛسەو شوٙنەماو زەهری سەرو لاشەو زینڎەوەریوە، دەسنیشان و دیاریکەردەیو نیشانەکانو زەهراوی بیەی و چەنیەتی چارەسەرکەردەیشان، ژهراوی بیەی بەنڎەن سەرو بڕەو ئا ژەهریە هەکە مەلوٙنە دلیٛ لاشەی، پەی نمونەی بڕێ جاریٛ ژەهرو ماری وەختو گەستەینە کەم مەلوٙنە دلیٛ لاشەی، مارانگازیچ نیشانیٛ خراپیٛ ژەهراوی بیەش سەرۆ بەرنمەگنان، پەوکای ڕادەو ژەهراوی بیەی مەکریوٙ بە چنڎ بەشێوە، ژەهراوی بیەی فرە، ژەهراوی بیەی کەم، یام بەندەن بە وەرگیری لاشەو گیانەوەرکەیوە چەنی بڕەو ئا ژەهریە کە جە لاو مارەکەیوە بەرمەدریوٙنە پەی دلیٛ لاشەو مارانگازەکەی. هەرپاسە ژەهرەکیمیاویەکیٛچ هەریوٙشان شوٙنەمای جیا مەنیوٙنە سەرو لاشەی، بە پاو بڕەو فرە و کەمی چەنی تەمەنی و وەرگەگیٛرتەی لاشەی جیاواز بەرمەشوٙنە.
دریٛژەش هەن...

د. ناجح گوڵپی