هیچ دودڵ نەبی و شکەت چانەیە نەبوٙ کە ژیوای و ژیار، ویەرد٘ە و تاریٛخ، شارستانیەت و مەدەنیەت جە وەڵاتو هەورامانینە ڕیشە و ڕیٛخەی فرە فرە قوڵشا هەن و ڕەنگا جە مازی گاوە ئەفسانەیەکەی ویەرد٘یٛ با و یاویٛ با سەرو مازی ماساوە ئەفسانەیەکیٛ! ئینە نە قسیٛ منەنە، نە ویٛ هوٙرکیٛشتەیا؛ بەڵکو میراس و میراتو ئی خەڵکیە ئانەیە هاوار کەروٙ. هەورامیەکیٛ بە دریٛژایی تاریٛخی ساحیبی ژیواری و ژیاری و شارستانیەتی بییٛنیٛ و بەڵگیٛ فریٛ و فراوانیٛ پەی سەلەمنای ئی ڕاسی و هەقیٛقەتیە ئینیٛ وەرو دەسینە و حەشاشا چەنە نمەکریوٙ. قەباڵە کوٙنەکیٛ هەورامانی، کەتیبەو تەنگی وەری، ئیٛزیای شوٙنەماو لانی کەم چل هەزار ساڵا ژیوای ئەچی وەڵاتەنە وەختو بینای بەند٘او داریانینە، ژیرلیٛ مەریٛ، میٛعماری، شیٛوەو باخداری، یاگەنامەکیٛ، ئەفسانەکیٛ، دەسکار و دەسینەکیٛ و ... نمونیٛ دیاریٛ و وەرەچەمیٛنیٛ.
یوٙ ئەچی ڕیٛخە تاریٛخیاو وەڵاتو هەورامانیە "ژیرلیٛ مەریٛ"نە. ژیرلیٛ مەریٛ ئایدیوٙم و باقە واتیٛوەنە کە ڕیٛخە و ڕیشەش بە دریٛژایی تاریٛخیا و حەکایتیٛوە دور و دریٛژەش ئینا دوە توٙنە. کەمتەر یاگیٛوە ئی مەحاڵیە شکە بەریٛ کە نامیٛ مەریٛش نەبوٙ چەنە، تاخایت ئی چیٛوە ئیٛند٘ە دلیٛ ژیوای ئی مللەتینە ڕیٛخیٛش کوەینیٛرە، بیەن مەسەلە و قسیٛ سەرو زوانا. خوٙ مەسەلە بە یەک ڕوٙ و دوە ڕوٙ و یەک ساڵ و دوە ساڵ وەشە نمەبوٙ؛ بەڵکو سەد٘ها و هەزاران ساڵیٛ بەروٙ، ئیٛجا بوٙ مەسەلە و گنوٙ سەرو زوانا.

دەرە مەران، ملەو مەریٛ، مەرە، مەڕەو مەریٛ، نسارو مەریٛ، مەریٛوان (مەریوان)، لابلاو مەریٛ و ... بڕیٛ ئەچا یاگەنامانیٛ کە هەڵای مەحاڵو هەورامانینە مەنیٛنیٛ. ژیرلیٛ مەریٛ! خوٙ ژیرەلیٛ مەریٛ نیەنی! بیەن ژیرلەو مەریٛ! ئافەرین ژیرلیٛ مەریٛ! ئا مەسەل و ئایدیوٙمیٛنیٛ کە ئیسەیچ دەم بە دەم گیٛڵا و با بە تام و مەزەو قساو دلیٛ مەجلیٛسا. "ژیرلیٛ مەریٛ" جە دویٛ بەشا وەشە بییٛنە. ژیرلیٛ یانیٛ کوٙو ژیرا، یانیٛ چند٘ کەسیٛ ژیریٛ و دانامیٛ. مەریٛ (مەرە) یانیٛ یاگیٛ گلیٛر بیەی و نیشتەرەی ئی کەسە ژیر و داناما. ئەگەر بە زوانو ئاروٙی مانا و لەیەکشا دەیمیٛوە کەروٙ پارلمانتار و پارلمان. ژیرلیٛ (پارلمانتاریٛ)، مەرە یا مەریٛ (پارلمان). هەورامیەکیٛ سەد٘ها و ڕەنگا هەزاران ساڵیٛ وەڵیٛ پیٛد٘ا بیەی حەزرەتو عیساینە کە ئاروٙ "سەنگەو مەحەکو" تاریٛخینە و پیمانەو فریٛوە جە دەورە تاریٛخیەکان، ساحیبیٛ مەجلیٛس و شوٙرای و پارلمان و پارلمانتاری بییٛنیٛ و بیٛ سەبەب و بیٛ مەڵامەت نیا و هەر بوٙنەو ئی ڕیٛخە تاریٛخی و تەربیەتیانە حەزرەتو خزری ڕواری فەرماووٙ: 
مەشوەرەت خاسەن، سەلاح بیٛ گەڕەن
شاپەڕ قوەتش جه خوردە پەڕەن

ئی چیٛوە نیشانە مد٘وٙ کە هەورامی و هەورامانی دایم ژیوای گەلی و بە کوٙمەڵش لاوە فرە وەرەچەم بیەن و فرەو مەسەلە جوٙر بە جوٙرەکاو کوٙمەڵگایش بە عەقڵ و ئاوەزی ئەواجەمی چارەسەر کەرد٘یٛنیٛ. هوٙرچنیەی ژیرلیٛ مەریٛ جە یاگە جوٙر بە جوٙرەکاو هەورامانینە لوان ڕاوە و ژەن و پیا بیٛ جیاوازی چە پەی هوٙرچنیەی پیٛسه ژیرلای، چە پەی دای ڕەئییٛ بەشداریشا کەرد٘ەن و تاخایت فرەو وەختا خاتونیٛ تاوانشا ئەرکو ژیرلایی گیٛرا گەرد٘ەن و ماچا ئەوەڵ ژەنیٛوە هەکە ئەرکو ژیرلایی بڕیان باڵاش "ئەد٘ا خەند٘انیٛ" بییٛنە. ئینە یوٙ جە نیشانەکاو مەدەنیەتینە ئەچی وەڵاتەنە کە بەینو ژەن و پیاینە فەرق و فروق نەبیەن و ژەنی پیٛسە ئینسانی و سەلاریٛ تەماشە کریەنە. گیٛرتەی گەرد٘ەن و شانە دای چیٛرو بارو لوٙسەو ئی ئەرکە گەورە و گرانەیە، بیٛ تەماح بیەن و هیچ قازانجیٛوە مادی نەبیەن کارەنە و ئا ژیر و دانامیٛ هەکە ئی ئەرکشا گیٛرتەن گەرد٘ەن تەنیا خزمەت و مەرامی بەرزی ئینسانیشا وەرەچەم بیەن، نەک هیچیتەر. هەم ماوەو خزمەتو ئەنداماو ژیرلاو مەریٛ دیار بیەن، هەم وەخت و واد٘ەی دیاری کریانە ئی هەرمانیٛ لویٛنە ڕاوە. هوٙرچنیەی ئی ژیرلایا یا ساڵانە بیەن یا پەی چند٘ ساڵا بیەن. هوٙرچنیای و بەرد٘ەڕاو ئی هەرمانیٛچە دولاو وەهارینە (١٥ سەوزە مانگیٛ) بیەن. ئی ڕەسمە تایبەو خەڵکو هەورامانی بیەن و تا ئامای ئاینو ئیسلامی و کاڵ بیەی ئاینو یارسانی، دلیٛ خەڵکو هەورامانینە دەوامش بیەن و بە ئامای ئاینو ئیسلامی ئی ڕەسمە هوٙرپیٛچیان، بەڵام ئیسەیچ هەڵای هەورامانو تەختینە شوٙنەمایش مەنیٛنە و گرد٘ ساڵیٛوە ئەچی ڕوٙنە یانیٛ چل و پەنجو وەهارینە بە نامیٛ "کوٙمسای" ملوٙ ڕاوە (هەرچند٘ فاڕ و گوٙڕ ئامان ملشەرە). دەلیلەیچش ئانیٛنە هەورامانو تەختی دیٛر ئیسلامش قبوڵ کەرد٘ەن، پەوچی ئی ڕەسمە هەڵای مەنەن و ئیسەیچ ملوٙ ڕاوە.
کوٙمسای واتیٛوە دوە بەشیەنە و جە (کوٙ + مسای) وەشە بییٛنە. کوٙ یانیٛ گلیٛر بیەی و یوٙگیر بیەی، مسای یانیٛ فیٛر بیەی. سەرجەم یانیٛ گلیٛر بیەیوە پەی تەکبیر و ڕاویٛژی و بەرد٘ەڕاو وەڵاتی. خەڵکو هەورامانی ئەچی ڕوٙنە پەی ئی مەرامیە، کوٙنیشت و کوٙمساشا بەستەن. خەڵکو هەورامانی پەی گرد٘و ویارەکاو ژیوایشا کشت و کاڵ، ئاژەڵداری، ئاودارای باخ و باخاتی، بەش کەرد٘ەی ئاویٛ، گیٛرتەی شوانەی، هوٙڵە و هەربەنەی، ڕا وەش کەرد٘ەی، ئیجارە دای کەش‌ و کوٙ و لوٙجاڕی، ژیوای کوٙمەڵایەتی، جەنگ چەنی دژمەنی و پاریٛزنای وەڵاتی، کار و باری دینی، پەروەرد٘ەی عالی و ڕیٛک و پیٛکی و ... سەرەشا ئەسپاران بە ژیرلایاشا و هەرچی ئاد٘یشا پەسەند٘ کەرد٘ە بوٙ و بە خاسشا زانا بوٙ، ئیٛد٘یشایچ بیٛ قڕە و مشە و بە گیان و بە دڵ قبوڵ کەرد٘ەن. ژیرلیٛ مەریٛ نمونەی هەقەتینو حکومەتیٛوە فرە دەنگی و فرە ڕەنگی بیەن کە دروٙ و دەلەسە و فڕ و فیٛڵ و پاشیٛل کەرد٘ەی هەقو ئیٛد٘ و ئەوی دلیٛشەنە ماناشا نەبییٛنە.
ئەگەر سەرجەمو باسەکەیما جە چند٘ خاڵیٛنە گلیٛر کەرمیٛوە، متاومیٛ بواچمیٛ:

٭ژیرلیٛ مەریٛ ئەوەڵین حکومەتی شورایی و دیٛموکراتیکو خەڵکو دنیایا کە هەورامیا بنەڕەت مەرزنانەرە و شەرەفو ئی سەروەریە تابیەو ویٛشانە.
٭ ژیرلیٛ مەریٛ هیٛماو شارستانیەت و مەدەنیەتیٛوە فرە فرە قوڵیا کە بنەڕەتش بە عەقڵ و ئاوەزی ئەواجەمی مەرزیانەرە.
٭ ژیرلیٛ مەریٛ مەقام و مەرتەبیٛوە مەعنەوی و ویٛ قوڵ بیەن و تەماحە و دنیا پرسی دلیٛشەنە ماناش نەبییٛنە.
٭ ژیرلیٛ مەریٛ ئازاد٘ی و هەق و هقوٙقو گرد٘ کەسیش پاریٛزنان و مەجالو دس دریٛژی و پاشیٛل کەرد٘ەی هەقو خەڵکیش نەد٘ان بە کەسی.
٭ ئەندامیٛ ژیرلیٛ مەریٛ دانامیٛ ڕوٙزگاری بییٛنیٛ و پەی هوٙرچنیەیشا دیٛد٘ە و مەتی نەبیەن کارەنە و هەرکەس چەنەئاما بیە بوٙ و چەنەبەر ئاما بوٙ، ئامانەنە مەید٘ان.
٭ بیەی ژیرلیٛ مەریٛ بیەن سەبەبو ئاوەد٘انی و هیٛمنی پەی وەڵاتی و ئانەن ئیسەیچ هەر یاگیٛوە هەورامی زوان ژیووٙ، ئەچاگەیچ ئاوەد٘انی و ئاسایش هەن.
٭ ژیرلیٛ مەریٛ بنەڕەتش سەرو ئیٛخلاقی شیرینی، نەرم و نیانی، خزمەتی، ئاوەد٘انی، پاکی و ڕاسی و دروٙسی مەرزیانەرە و ئیسەیچ هەورامی زوان هەڵای ساحیبو ئا ڕیشە ئیٛخلاقیە نەخت و بەرزانە. پەی ڕاسی ئی دوە خاڵەیە تاومیٛ واچمیٛ: ئەگەر مزگی وڕوٙ، میٛحرابش مەنوٙ و ئانەن هەڵای خەڵکو هەورامانی شوٙنکەوتەو ئی ڕەوشتە بەرزانە و ژیوایش کەیلو ئینیشانە.

سوبحان ئەمینی/ هانەگەرمڵە

جە پەلیانەو هەورامان نێتی هۆرگێریان