پرسی ئیكۆلۆژی یەك لەپایەكانی سێ كوچكەی پارادایمی رێبەر ئاپۆیە. بەواتا نەتەوەی دیموكراتیك، ئیكۆلۆژی، ئازادی ژن. ئەمە گرنگی پرسی ئیكۆلۆژی بۆ كوردستان دەسەلمێنێت. سروشتی كوردستان لەهەرچوار لای كوردستان رووبەرووی هێرشێكی تاڵانكەر دەبێتەوە.

لەهەرلایەك بەدەست دەوڵەتێكی داگیركەر رۆژانە سروشتی كوردستان لەناو دەچێت. هەر بەپێی ئەم گرنگییە هەڤاڵانی بەشدار لەحەوتەمین كۆنگرەی پەژاك هەڵسەنگاندنێكی قووڵ و بەرفراوانیان لەسەر پرسی ئیكۆلۆژی كرد و دەستیان دایەسەر گەلێك خاڵی گرنگ. بەتایبەتی بۆ رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران.

ئەمە زۆر ئاسانە كە وا بیربكەینەوە كە سروشت هەمیشە هەیە و خۆی نوێ دەكاتەوە، بەڵام لەرۆژی ئەمڕۆماندا زۆرێك لە ئاژەڵەكان، كانیاوەكان، تەنانەت ئاو و هەواش ئەوەندە كەم بوونەتەوە كە بەرەو نەمان دەچن. لەبەرچاو نەگرتنی لەناوچوونی ژینگەمان لەو كاتەدا كە سەرقاڵی ژیانی رۆژانەین، لەناوچوونی ژینگە خێراتر و ئاسانتر دەكات. مرۆڤ لەگەڵ تێپەڕبوونی كات و پێشكەوتنی خێرای تەكنۆلۆژیا و هەروەها بێ ڕەچاوكردنی كاردانەوەی نەرێنی ئەم پێشكەوتنانە لەسەر سروشت و ژینگە و هەموو زیندەوەران تەواوی ئیكۆسیستەمی شێواند و هاوسەنگی لەناو سروشتدا تێكداوە. لەئەنجامی ئاكارەكانی مرۆڤدا گۆڕانێكی نائاسایی لەهەوادا پێكهاتووە، دارستانەكان سووتاون، بەستەڵەكەكان توانەوە، لەلایەك لافاو دێت و لەلایەكیش وشكە ساڵی روو دەدات و هەزاران كێشەی تری ژینگەیی لەجیهان دا پێكهات. لەراستیدا دۆخی سروشت لە ئێران لەزۆرێك لەوڵاتانی تر خراپترە؛ چونكە لەئێران سیستەمێكی داگیركەر و فاشیست لەسەر كارە كە نە دەزانێت بەرێوەبەری بكات و نەخزمەتكردن بەگەل بەلایەوە گرنگە و بگرە هەرچی سامانی سروشتی هەیە تاڵان دەكات.

لەكۆنگرەی حەوتەمی پەژاكدا سەرنجی زۆر خرایە سەر دۆخی سروشت و ژینگەی سەرانسەری ئێران و باس لەكاولكارییەكانی سیستەمی”باشتر وایە بڵێین بێ سیستەمی” حكومەتی ئێستای ئێران كرا و دەستنیشانكرا كە دۆخی ژینگەیی ئێران بەتەنیا پێویستی بەچەندین شۆڕش هەیە.

رێژەی تێكچوونی ژینگە لەئێران لەچەند دەیەی رابردوو یەكجار زۆر بەرز بووەتەوە. وا دیار دەبێت كە بەردەوامی ئەم رەوتە خەساری زۆر لەهەموو بوارێكەوە بگەینن كە قەرەبوو كردنەوەی ئەگەر بكرێت! تێچووی یەكجار زۆر و درێژخایەنی پێویستە. پیس بوونی ئاو و هەوا، وشكبوونی رووبار و گۆل و زەلكاوەكان، تەواوبوونی گەنجینە ئاوییەكانی ژێرزەوی، لەناوچوونی دارستانەكان و شینكاییەكان، وشكبوونی خاك و زیادبوونی دەشتەكان، رۆچوونی زەوی، لەناوچوونی جۆرەكانی گژوگیا و تەنانەت ئاژەڵەكان تەنیا بەشێك لەقەیرانەكانی ژینگەیی لەئێرانن، ئەگەر گەرمبوونی زەوی، تێكچوونی چینی ئۆزۆن، گازە گۆڵخانەییەكان، گۆڕانی ئاستی دەریاكانیش كە قەیرانی جیهانین و هەموو وڵاتان دەگرێتەوە لەسەر زیاد بكەین، ئاوا ئاستی كارەساتەكە بەرز دەبێتەوە.

یەك لەسەرەكی ترین گرفتەكانی ژینگەیی لەهەموو جوگرافیای ئێران كێشەی ئاو و بەنداوەكانە، بۆ نموونە دەتوانین ئاماژە بە ئەهواز بكەین كە لەم ساڵانەی دواییش خەڵك ناڕەزایەتیەكی زۆریان دەربڕی. ئەهواز كە خۆی خاوەن رووباری گەورە بوو كە بەلەمەكان تیایدا هاتوچۆیان دەكرد و گرنگیەكی زۆری بازرگانی بەهۆی تێكەڵبوونی بەزەریای هیندەوە هەبوو، ئێستا نەتەنیا توانای ئەم بازرگانیانەیان نەماوە، بەڵكو بۆ ئاوی خواردنەوەش ناچارن خۆپیشاندان بكەن. لێدانی بەنداوی زۆر لەسەر ئەم رووبارە و هەروەها گواستنەوەی بۆ هەرێمە ناوەندییەكانی ئێران، زیانێكی زۆری بەخەڵك گەیاندوە كە لەوانە بریتین لە: كەم بوونەوەی ئاوی خواردنەوە، وشك بوون و لەناوچوونی دارستان و باخ و باغات و زۆربوونی ناوچە دەشتاییەكان و زۆر بوونی رەشەبا لماویەكان.

هەمان سیاسەت لەسەر رووبارەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانیش بەرێوە دەچێت. لەسەر رووبارەكانی كوردستان بەنداوگەلێكی زۆر دروست كراون و هەروەها ئاوی رووبارەكانی كوردستانیش بۆ ناوەندی شارەكان دەگوزارێتەوە. ژمارەی زۆری بەنداوەكان كاریگەرییەكی یەكجار خراپی بەتایبەتی لەسەر كەش و هەوای كوردستان داناوە. بەپێ هەندێك ئامار و سەرچاوە دەركەوتووە لەساڵی 1398دا، 11863 كۆمپانیا لەبەشی پەیوەندیدار بەئاوەوە وەك بەنداو لێدان كاریان كردووە. ئەم ئامارە سەرسوڕهێنەرە خۆی سەلمێنەری ئەوەیە كە قازانجی زۆر بەخاوەن كۆمپانیاكان دەگات تا گەلی نیشتەجێی هەرێم. بەنداو لێدانی زۆر لەهەر ناوچەیەك كێشەگەلێكی زۆری دروست كردوە. لەهەورامان كەش و هەوا دەگۆڕێت و لە ورمێ گۆلێك وشك دەبێت كە بەدوایدا زریانی خوێ دەبێتە كێشەی سەرەكی ئەم هەرێمە و جیرانەكانی.

هەروەها لەناوبردنی دارستانەكان یەكێكی تر لەدیاردە مەترسیدارەكان بۆ كۆمەڵگەیە. دارستان یەك لە گرنگترین پێویستیەكانی ژیانن. ژێرخانی هاوسەنگی ئیكۆسیستەم و هۆكاری سەرەكین بۆ پێشگرتن لە لافاو، تێكچوونی خاك، هاوسەنگی بازنەی بارین، گەنجینە ئاوییەكان، دارستانەكان وەك بەردی بناخەی ژینگەن. لەهەموو چاخەكان دا دوای هەر تێكچوونێك سەرلەنوێ بوژاندویانەتەوە، بەشێوەیەك كە ژینگەی ئەمڕۆیان بۆ ئێمە پێكهێناوە. لەهەر چاخێكی ژیان مەترسییەكی تایبەت بەخۆی لەسەر ئیكۆسیستەم هەبووە. بەڵام هیچ كاتێك وەك ئێستا توانای بووژانەوەیان لەژینگە نەستاندووە. مەترسییەكانی كە سیستەمی سەرمایەداری بۆ ژینگەمان دروستی كردووە و رۆژبەرۆژ رووی لەزیادبوونە؛ بەشێوەیەك كە دەرفەتی قەرەبووكردنەوە و بوژانەوەشی لێ ستاندوون.

تاك لەسیستەمی سەرمایەداری دا بە ئەقڵییەتی سەرمایە و قازانج و دەسەڵات هیچ سنورێك ناناسێت و بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆی هەموو دەستدرێژییەك لەسەر ژینگە بەرێوە دەبات. مرۆڤی مۆدێرن بەم ئەقڵیەتە هیچ پێوانێكی ئەخلاقی رەچاو ناكات و ئەنجامی هەر ئاكارێك لەبەرامبەر ژینگە دا ڕەوا دەبینێت. تاك و دەزگا و سیستەم دەست لەناو دەستی یەك، لە سەر ئەم بنەمایە كە مرۆڤ باشترینی خولقێندراوەكانە، وەك ئۆبژەیەك سەیری ژینگە دەكەن و داگیر و تاڵانی دەكەن.

لەنێوان تەواوی تاڵان كردن، كاولكاری و هەلپەرەستی دا كەسانێك بیرمان دێنەوە كە ژینگەمان هەرچەندە منداڵی وای هەبێت كە خیانەتی لێ بكات و بە پێی بەرژەوەندی تاكەكەسی خۆی ژینگە تاڵان بكات، ئەوەندەش رۆڵەی باشی بۆ پاراستنی خۆی گەورە كردووە. شەهادەتی شەهیدانی خەرمانانی 1397 هاوارێك لەناخی ژینگەوە بوو كە قۆناخێكی نوێ لە پاراستنی ژینگە دەستی پێكرد.

بزوتنەوە گەلێكی زۆر لەجیهان لەسەر بنەمای زانستی ئیكۆلۆژی پێك هاتوون و رۆژ لەدوای رۆژ زیاتر پەرە دەستێنن و سەرنجی خەڵكێكی زیاتر بەرەو خۆیان رادەكێشن. رێبەر ئاپۆ دەڵێت:”ژینگە بەرفراوانترین گۆڕەپانی بزاوتی كۆمەڵگەی مەدەنییە. چەندە دەچێت زیاتر رئاڵ سۆسیالیست و ئانارشیستەكان بەرەو خۆی رادەكێشێت. لەدۆخی بزوتنەوەیەكدا كە هەری زۆر ركابەرایەتی سیستەمی تێدا دەبینرێت. لەبەر ئەوەی پەیوەندی بەتەواوی كۆمەڵگەوە هەیە، ئەوا بەشداریكردن ماهییەتێكی سەرووتری چین و نەتەوەكانی بەدەست هێناوە. لێرەشدا شوێن پەنجەی هەژموونگەرایی ئایدۆلۆژیای لیبڕاڵ لەسەر بزووتنەوەكە دەبینرێت. هەر وەك سەبارەت بە بابەتە كۆمەڵایەتیەكان، لیبڕالیزم لەبواری ئیكۆلۆژیشدا گەوهەری بونیادی كێشەكە نابینێ، هەوڵ دەدات تەكنۆلۆژیا، سووتەمەنی پاشماوەكان و كۆمەڵگەی بەكاربردن بەرپرسیار پیشان بدات. كەچی لە راستیدا تەواوی ئەم دیاردە لاوەكی و نەرێنیانە بەرهەمی سیستەمی مۆدێرنیتە خۆیەتی. لەم سۆنگەیەوە؛ هەر وەكو لەبزوتنەوەی فێمینیستیدا بینیمان، بزوتنەوەی ئیكۆلۆژیستی پێویستیەكی زۆری بە یەكلابوونەوە و رونبونی ئایدۆلۆژی هەیە، پێویستە رێكخستن و چالاكییەكانی لەشەقامە تەسكەكانی شارەوە بۆ ناو سەرجەم كۆمەڵگە بگوازنەوە، بەتایبەتیش بخزێنە ناو كۆمەڵگەی گوند ـ كشتوكاڵی ناوچە لادێیەكان. لەراستیدا ئیكۆلۆژی رابەری چالاكی كۆمەڵگەی كشتوكاڵ ـ گوند، تەواوی كۆچبەرەكان، بێكاران و ژنانە”.

لەسەر ئەم بنەمایانە لەكۆنگرەدا بڕیار درا كە كۆمیتەی ئیكۆلۆژی بەهێزتر بكرێت و چوارچێوەی كاروخەباتی بەرفراوانتر بكات.

هەموومان بۆ پاراستنی ژینگەمان بەرپرسیارین، پاراستنی ژینگە پێویستی بەهاوكاری تاك بەتاكی كۆمەڵگە، ژن و پیاو، منداڵ و پیروگەنج هەیە؛ چونكە ژینگەی ئەمڕۆمان بۆ ئێمە و وەچەی داهاتووشە. بۆیە دەبێت گەشەكردنێكی گونجاو لەگەڵ سروشت بەبنەما بگیردرێت و پێویستی ئەم گەشەكردنانەش پەروەردەیەكە لەسەر بنەمای ئیكۆلۆژییە.

ژنان دەتوانن رۆڵێكی گرنگیان لەپاراستنی ژینگە و باش بەكارهێنانی كانیاوەكان هەبێت، بەڵام رۆڵیان لەڕەوتی بڕیاردان زۆر دیار نییە. كە ئەویش دەكرێت بەپەروەردەیەك لەسەر بنەمای ئیكۆلۆژی و ئازادی ژن چارەسەر بكرێت.

سەرچاوە: گۆڤاری ئاڵترناتیڤ – ژمارە ٢٨

هـ . ب