سێ هەڵوێستی كوردانە و مەردانەی شێخ جەمیل تاڵەبانی

کەم نین ئەو کەسایەتییانەی شاری کەرکوک، کە مۆرکی خۆیان لە مێژوداوە و بۆ زانست و مەعریفە پێشەنگایەتییان کردووە و لە قۆناغی خۆیاندا قەڵەمبازی گرنگیان هاویشتوە.

کەم نین ئەو کەسایەتییانەی شاری کەرکوک، کە مۆرکی خۆیان لە مێژوداوە و بۆ زانست و مەعریفە پێشەنگایەتییان کردووە و لە قۆناغی خۆیاندا قەڵەمبازی گرنگیان هاویشتوە. هەڵ دەدەین هەر جارەو کەسایەتییەکی خاوەن پێگەی ئەو شارە و گەلی کورد  بە ئێوە بناسێنین، ئێستا بۆ نموونە شێخ جەمیل تاڵەبانی.

" لە هەموو بەشەكانی كوردستان فەقێ  ڕوویان دەكردە تەكیەی شێخ جەمیل"

ئەو شێخەی زیاتر لە چل ساڵ لە تەكیەكەی خۆی لەكەركوك نەهاتە دەرەوە دوجار نەبێ، كەچی ناو و ناوبانگی گەیشتبووە هەموو بەشەكانی كوردستان و فەقێ و موریدی زۆری هەبوون، تەنانەت لە پاكستانەوە موریدی هەبوون و دەچونە زیارەتی.

شێخ جەمیلی تاڵەبانی كوڕی گەورەی شێخ محەمەد عەلی تاڵەبانییە، لەساڵی 1890 لەدایكبووە، لە ساڵی 1961 كۆچی دوایی كردووە، زانستە ئاینییەكانی لەسەر دەستی مەلا و زانایانی بەناوبانگی كەركوك خوێندووە. ڕێبازی قادری لەسەر دەستی باوك و باپیری وەرگرتووە.

لەپاش داگیركردنی كەركوك لەلایەن لەشكری ئینگلیز لەكۆتایی ساڵی 1918، بەرەنگاری ئینگلیزەكان دەكات و بڕیار دەدات نەچێتە دەرەوەی تەكیە. لەماوەی زیاتر (40) ساڵ نەچووەتە دەرەوەی تەكیە، دووجار نەبێت، یەكەمیان لە ساڵی 1938، كە سەفەری حیجاز دەكات بۆ بەجێهێنانی فەریزەی حەج، جاری دووەم لە ساڵی 1951، كە نەخۆش دەكەوێت و دەچێتە بەغدا بۆ سەردانی پزیشك و دكتۆرەكانی ئەو شارە.

تەكیەی تاڵەبانی لە ناو خەڵك بە تەكیەی شێخ جەمیل ناودەبرێت، چونكە زیاتر لە چل ساڵ شێخی ئیرشادی ئەو تەكیە بووە.

 تەكیەی تاڵەبانی لەسەردەمی شێخ جەمیل دەبێتە مەڵبەندی كۆڕی زانستی و جێگای دانیشتنی زانایانی كەركوك، خوێندگایەكی گەورەش دەكاتەوە، كە باشترین مامۆستا دەرسی تیا دەڵێنەوە و لە هەموو بەشەكانی كوردستان فەقێ  ڕوو دەكەنە تەكیە. تەنانەت لە وڵاتی پاكستانەوە  زاناو مورید هاتوون بۆ  كەر كركوك و بۆ لای شێخ جەمیل و سەردانی تەكیەیان كردووە.

چەند هەڵوێستی كوردانە و مەردانەی شێخ جەمیل

1 -  لە تەكیەوە خواردنی بۆ مەحمودخانی دزڵی و چەكدارەكانی دەنارد كە زیندانی كرابوون

بنەماڵەی تاڵەبانی  جگە لەوەی خاوەن تەكیە بوون، لەگەڵ ئەوەشدا هەمیشە پشتگیری بزووتنەوەی نیشتمانی كوردیی و نیشتمانپەروەرانی كوردستانیان كردووە.

مەحمودخانی دزڵی بۆ پشتیوانیی شێخ مەحمودی و بە ئاگاداریی شێخ مەحممودی حەفید بەهێزێكەوە لە هەورامانانەوە ڕووئەكاتە كەركوك و بە نیازی ئەوەی بێت كەركوك بگرێت، کاتێک ئەگەنە قەرەهەنجیر، لەوێ شەڕێكی قورس دەكەن لەگەڵ لەشكری ئینگلیزا. ئینگلیز بەهەموو توانایەوە و كوردەكانیش بە چەكی سوكی وەك "سێ تیر و بڕنەو" شەڕێكی زۆر سەخت دەكەن. دوای قوربانی دان و شەهیدبونی ژمارەیەكی زۆر لە هێزەكانی لەكۆتاییدا مەحمودخان بە ئەسیری دەگیرێت، دەیانهێنن بۆ زیندانی كەركوك.

لەو ماوەیەی لە زیندان دەبن، بە فەرمانی (شێخ جەمیلی تاڵەبانی) ڕۆژانە لە تەكیەوە لەسەر عەرەبانەی دار خواردن  بۆ مەحمودخانی دزڵی و هاوڕێكانی دەنێرن. پاش دەرچوونیان لە زیندانیش ماوەیەك لە كەركوك دەمێننەوە، چونكە ڕێگایان پێنادرێت بگەڕێنەوە بۆ هەورامان، لەو ماوەیەشدا هەر میوانی شێخ جەمیل دەبن، هەتا ئەو ڕۆژەی ڕێگایان پێدرا بگەڕێنەوە هەورامان.

2 - پاراستنی كوردانی ڕۆژهەڵات لەهێرشی لەشكری ڕەزاشا

ڕەزاشا بڕیار ئەدا كەوا چەكدار لە هەموو ئێراندا نەمێنێت. لەهەموو وڵاتی ئێران دەستی پێكردبوو، پاشان ئەكەوێـتە سەر هەورامان، هەورامان ناوچەیەكی گەلێك سەختە، بەتایبەتی هەورامانی دیوی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، ڕەزا شای ئێران، كاتێ هێرش دەكاتە سەر ناوچەی هەورامانی دیوی رۆژهەڵاتی كوردستان بە مەبەستی چەك كردنی عەشیرەت و هۆزەكانی كورد، خەڵكی چاونەترسی هەورامان لەگەڵ بەگزادەكانی هەورامان ئەكەونە شەڕێكی قورسەوە و هەتا پێیان ئەكرێت شەڕ ئەكەن و   بەرەنگاری لەشكری ڕەزا شاه دەبنەوە و بەرخودان دەكەن، بەڵام بەهۆی نابەرابەریی شەڕەكە لەڕووی چەك و ئازووقەی سەربازییەوە سەركردەی هۆزە كوردەكان ناچار دەبن پاشەكشە بكەن و ڕووبكەنە باشوری كوردستان.  لەوێ كە نزیكی سنور ئەبێتەوە بەهۆی موریدەكانی شێخ جەمیل تاڵەبانی لە كەركوك هاوکاری دەکرێن.

بەهۆی چەند موریدێكی شێخ جەمیل لەو ناوچەیە، ئاگادار دەكرێتەوە كە سەركردەكانی عەشیرەتی "لهـۆن"ـی هەورامان، كە گەورەترین خێڵی هەورمانە، هەواڵ دەنێرێت بۆ شێخ جەمیل و دەڵێت، دەیانەوێت ڕووبكەنە كەركوك، بەڵام ترسی ئەوەمان هەیە ئەگەر خۆمان تەسلیمی حكومەتی عێراق بكەین، ئەویش تەسلیمی حكومەتی ڕەزاشامان بكاتەوە و ئیتر لەتوپەتمان بكات، ئائا ئەتوانێت جێگایەکیان بۆ بدۆزێتەوە؟. هەڵوێستی نیشتمانپەروەرانەى شێخ جەمیل زۆرن و شێخ جەمیل خەبەری بۆ ناردبوو بەنهێنی بێن، ترسیان نەبێ، هەر بگەنە كەركوك تەواو.

 "جەعفەر (جافر) سوڵتان" و "ئەفراسیاو بەگ" و چەند كوڕێكیان بە نهێنی دەگەنە شاری كەركوك، شێخ جەمیل پێشوازییان لێ دەكات و لە چەند ژوورێكی ناو  تەكیە بۆ ماوەیەك دەمێننەوە، دواتر دەیاننێرێ بۆلای شێخ جەمالی برای لە گوندی "زەرداو" لە قەزای كفری.

پاش ماوەیەك ئەو میوانانە خۆیان ئاشكرا دەكەن و حكومەتی ئێراق وەك پەنابەر قبوڵیان دەكات. هەر لەسەر داوای خۆیان حكومەت لە كەركوك لە نزیكی تەكیەی تاڵەبانی خانوویان بۆ دەگرێت، لە گەڕەكی ئیمام قاسم حكومەت خانووی بۆ گرتبوون، بە ڕۆژ بەشی زۆری كاتەكانیان لە تەكیە بەسەردەبرد. لەپاش ڕووخانی حكومەتی ڕەزاشاه لە ساڵی 1941، هەموویان بۆ هەورامان دەگەڕێنەوە.

3 -  پێشوازی لە تاوانباری لەسێدارەدانی چوار ئەفسەرە كوردەكەی نەكرد

شێخ جەمیل قەت هاوكاریی ڕژێمەكانی دەوڵەتی ئێراقی نەكردووە، لە سەرەتای داگیركردنی كەركوك لە ساڵی 1918دا دوژمنێكی سەرسەختی ئینگلیز بووە، لە ساڵی 1953 (ساڵح جەبر- سەرۆك وەزیرانی ئێراق) وەك حزبێكی سیاسی ئێراقی دێتە كەركوك، داوا دەكات سەردانی شێخ جەمیل بكات لە تەكیەی تاڵەبانی، بەڵام داواكەی ڕەت دەكرێتەوە.

دكتۆر نوری تاڵەبانی لە نووسینێكی دەربارەی یادەوەریەكانی لەگەڵ مامۆستا تۆفیق وەهبی نوسیویەتی، هەرچەند لەو دەمە زۆر گەنج بووە، بەڵام شانازیم بەو هەڵوێستەی باوكمەوە دەكرد، چونكە بیستبووم كە بە فەرمانی ساڵح جەبر چوار ئەفسەری كورد لە ساڵی 1947 لەسێدارەدرابوون.

ڕووداوی لەسێدارەدانی چوار ئەفسەرەكەی كورد (مستەفا خۆشناو، محەمەد قودسی، عێزەت عەبدولعەزیز و خێروڵا عەبدولكەریم)، لەبەرواری 19/6/1947  دا، بە یەكێك لە كارە شۆڤێنی و بێ بەڵێنییەكانی تری ڕژێمی پاشایەتی عێراق بەرامبەر گەلی كورد دادەنرێت.

دوای ئەم بەشداری بوونەیان لە شۆڕشی بارزان و تێكشكاندنی شۆڕش لە ژێر بۆردوومانی هێزی ئاسمانی بەریتانیا و سووپای عێراق لە كۆتای ساڵی ۱۹٤٥ دا، چوونەتە ڕۆژهەڵاتی كوردستانەوە و وەكو ئەفسەری سووپای كوردستان لە كۆماری كوردستانیشدا خزمەتی خۆیان دەكەن، بەڵام دوای ڕووخاندنی كۆمار و چوونی بارزانی و هاوەڵەكانی بۆ یەكێتیی سۆڤێت، ئەم چوار ئەفسەرە لە مانگی نیسانی ۱۹٤۷ خۆیان ڕادەستی حكومەتی عێراق دەكەنەوە و هەر چەندە حكومەتی عێراق پێشتر بانگەشەی لێبووردنی بۆ دەركردبوون، بەڵام دوای دەستگیركردن و دادگایكردنیان، ڕۆژی 19ی حوزەیرانی ١٩٤٧  لە بەغدا پاش نووسینی وەسێتنامە هاوبەشەكەیان لە سێدارەدران.

 سەرۆكی "ئیخوان موسلمین" داوای لێكرد ببێ بە ڕابەری كۆمەڵەكەیان لەكەركوك

دكتۆر نوری تاڵەبانی كوڕی شێخ جەمیل ئاماژە بۆ ڕووداوێكی تر دەكات، كە خۆی بینیویەتی و دەنوسێت:

شێخ ئەمجەد زەهاوی لەگەڵ محەمەد مەحمود سەواف (زانای ئایینی بەناوبانگ و دامەزرێنەری كۆمەڵەی ئیخوان موسلیمین لە ئێراق) لە ساڵی 1954  دێنە كەركوك و لە تەكیەی تاڵەبانی میوانی شێخ جەمیل دەبن. شێخ ئەمجەد داوا لە شێخ جەمیل دەكات ببێ بە ڕابەری كۆمەڵەی "ئێخوان موسلیمین" لە كەركوك، شێخ جەمیل داواكەی بە سوپاسەوە ڕەت دەكاتەوە. ساڵی دواتر جارێكی دی هەردووكیان دێنەوە بۆ كەركوك، بەڵام لە تەكیەی تاڵەبانی میوان نابن.

سەواف دامەزرێنەری كۆمەڵەی ئیخوان موسلیمین لە ئێراق پیاوێكی عرووبەوی بوو زیاتر لەوەی ئیسلامی بێت.

" زمانەكانی توركی و عەرەبی و فارسی دەزانی"

شێخ جەمیل جگە لە زمانی كوردیی دایك، زمانەكانی توركی و عەرەبی و فارسی دەزانی، پێنج كوڕی دوای خۆی جێهشتووە، دوانیان شێخ عەلی و شێخ عەبدولڕەحمانن، لەسەر ڕێبازی باوكیان بەردەوام بوون بە دەرس وتنەوە بە فەقێانی تەكیە. كوڕەكانی دیكەی شێخ جەمیل عیرفان تاڵەبانی، كە چەند ساڵێك پێشمەرگە بووە لە سەرەتای شۆڕشی ئەیلول، ئەندامی داداگای باڵای شۆرش بووە، دكتۆر زیاد و دكتۆر نوری تاڵەبانی سەرۆكی پێشووی ئەكادیمیای كوردی ئەو كەسەی دوای دامەزراندنی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان دەستوری بۆ نووسی، بەڵام لەلایەن حزبێكی سیاسیەوە ڕەتكرایەوە.

شێخ جەمیل لە مانگی ئابی 1961 پاش نەخۆشییەكی چەند ساڵە، كۆچی دوایی دەكات و  بەشی هەر زۆری دانیشتوانی شاری كەركوك بەشداری دەكەن لە مەراسیمی بەخاكسپاردنی.

سەرچاوە:

1-           چاوپێكەوتنی د.نوری تاڵەبانی ، لە كەناڵی ڕووداو، بەرنامەی پەنجەمۆر، بەشی یەكەم

2-           شێخانی ئیرشادی تاڵەبانی و چەند ناودارێكی دیكەی ئەم بنەماڵەیە: دكتۆر نوری تاڵەبانی

3-           شاری كەركووك  بەشێك لە مێژووی (مزگەوت، تەكیە، خانەقا، زانا و پیاوەئایینی)یە ناودارەكانی: گۆران فەتحی

ژ.ت