ئه‌ده‌بیاتی فۆلکلۆریک جه هه‌ورامانه‌نه
ئه‌ده‌بیاتی فۆلکلۆریک جه هه‌ورامانه‌نه پا گردٚوو ده‌وڵه‌مه‌نی و پاشەکەوت و شۆنه‌ما به‌پیته‌وه که قەبارەش به باره‌سه‌ی ویه‌ردٚه‌ی لیکموو شانازی وه‌ڵاته‌که‌یمانە که‌س لاش نه‌که‌ردٚه‌نه‌وه.
فۆلکلۆر واچێوه لاتینیه‌نه و جه دوێ به‌شێ « Folk » به ماناو زانست یام فه‌رهه‌نگ و« Lore » به ماناو پرز،بنەچە یام خه‌ڵک وه‌شه بیێنه و ئه‌گه‌ر گه‌ره‌کما بۆ زوانی هه‌ورامیه‌نه واچێوه یام ده‌سه واچێوش په‌ی بیۆزمێوه و وه‌راوه‌رشه‌وه بنیه‌یمێره کریۆ واچمێ فه‌رهه‌نگوو خه‌ڵکی. فۆلکلۆر به گردٚوو له‌ق و پۆ فه‌رهه‌نگوو کۆمه‌ڵگایوی پێسه؛ ، هۆرزەوئەرەنیشتا،جەژنا تازیا، ئایینا، باوه‌ڕا، زانیاریا، هۆنه‌ر و ئه‌ده‌بیاتیش ماچانێ که چی وتاره‌نه نوونگە ئه‌ده‌بیاتی فۆلکلۆریکا نه‌ک فۆلکلۆر به گردٚی.
متاوی واچی ماوێوی فره نیا که ئێژایی گلێره‌وه کەردٚەی فۆلکلۆری پێسه زانستیوی به‌پیتی په‌ی ترۆق و وه‌رلوای فه‌رهه‌نگوو وه‌ڵاتیوی جه وه‌رهۆرزی دلێڕاسینه‌نه(خاورمیانه) که‌وته‌نەوە سارا و په‌ی گەشاوەزوو ئا مەحاڵیە هەمیەتش دیاریش دان، ئی زانستیچه پێسه فره‌و زانسته ئێنسانیەکا جه دنیای مۆدێڕنه‌نه هۆرزگای بنه‌ڕاییش وه‌ڵاته وه‌رنیشته‌کێ بیێنێ و رۆشنویره‌کێشا یۆوه‌م که‌ڕه‌ت قه‌ڕنۆ هه‌ژده‌یه‌نه به شێویوی ئاکادێمیک که‌وتێنێ شۆنۆ گلێره‌وه که‌ردٚه‌ی فۆلکلۆروو وەڵاتەکاشا، تا تاوانشا باره‌سه‌ی فەرهەنگیشا فره‌شا که‌ردٚه‌ن، به ئامای گێڵیاره‌کا و وه‌رهۆرزئه‌ژناسه گه‌وره‌کا پێسه هانری ماسه‌ی فه‌رانسه‌یی، کریستێنسێنی دانمارکی، ژۆکۆفسکی رووسی و....... په‌ی بەروبوومەکەی تایبە ئێرانی و په‌یجۆریشا جه باره‌و فه‌رهه‌نگی فارسیه‌ره، رۆشنویره فارسه‌کێچ چڵه‌کیاینێره، ئاماینێوه پوێره و په‌ی فره‌ته‌ر نه‌فه‌وتیای فۆلکلۆریشا که‌وتێنێ هه‌رمانه و کچێو شۆنۆ شۆڕشوو مه‌شرووته‌یه‌ره که‌سانیوی چنه‌ئاما پێسه عه‌لی ئه‌کبه‌ر دێهخۆدا و مۆحه‌مه‌د عه‌لی جه‌مالزاده جه کتێبه‌کاشانه به نامێ ئه‌مسال و حه‌که‌م(آمثال و حکم) و یۆ بێ، یۆ نه‌بێ(یکی بود، یکی نبود) ده‌سشا که‌ردٚ به گلێره‌وه که‌ردٚه‌ی واچه کۆنه‌کا و قسه وه‌ڵینیه‌کا که ئا وه‌خت خه‌ریکێ فهوتیای بێنێ و ڕاشا وازه که‌ردٚه په‌ی ئه‌و نویسه‌ره‌کا به‌ڵام متاوی واچی سادێق هێدایت نویسه‌ری گه‌وره‌ی فارسی زوان بنه‌ڕه‌ت بڕوو گلێره‌وه که‌ردٚه‌ی فۆلکلۆری به شێویوی ژیرانه و عێلمی جه ئێرانه‌نه بێ و جه دوێ کتێبێشه‌نه به نامێ ئۆسانه(اوسانه)1310 و فیڵ خانه(نیرنگستان)1313ی رۆجیاری هۆنیێ و گۆرانیێ نه‌ته‌وه‌یێش کۆ که‌ردٚێوه و دماشه‌ره دۆکتر په‌رویز ناتێل خانله‌ری جه ژماره‌کاو یه‌رێ تا ششوو وه‌ڵاکریاو قسه(سخن) مانگۆ سیاوکاموو1323تا ساناڵێ(چێڵکڕ)1324ی رۆجیاری به ته‌گبیریوی ژیرانه داواش جه وه‌رده‌نگه‌کاش که‌ردٚ تا ئا نویستێ یام زانیاریێ که هه‌نێشا لاوه و مزاناشا پنه کیاناشا په‌ی نام و نیشانوو وه‌ڵاکریای، خه‌ڵکیچ فره وه‌شا ئاما، لوای پێوایشه‌وه و خانله‌ری تاواش فره‌و ئا گۆرانیا، ئه‌فسانا و هۆنیا که خه‌ته‌روو دلێنه‌شیه‌یشا بێ بیۆزۆشاوه و وه‌ڵاشا که‌رۆوه، دماو چن ساڵاره گلێرگاو خه‌ڵک ئه‌ژناسای ئێرانه‌نه کریاوه.
بێ هیچ شکێوه مشیۆم به داخێوه گرانه‌وه واچوو که هه‌ورامان پا گردٚوو فۆلکلۆره ده‌وڵه‌مه‌نه‌وه که قەبارەش به باره‌سه‌ی ویه‌ردٚه‌ی لیکموو شانازی وه‌ڵاته‌که‌یمانا و پا پاشەکەوتەوە و پا شۆنه‌ما به‌پیته‌وه که‌س لاش نه‌که‌ردٚه‌نه‌وه لاو فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌بیاتیش و به شێویوی ڕێک و پێک و ژیرانه هیچ که‌سی قۆڵێش هۆرنه‌ماڵاینێ په‌ی گلێره‌وه که‌ردٚه‌ی و تۆمار که‌ردٚه‌ی فۆلکلۆریش، هه‌ر چن ئا هه‌رمانێ تا ئیسه پەساریاینێوە حەنناو وێشانه فره یاگۆ ده‌س وه‌شی و پنه‌زانایه‌نێ به‌ڵام وه‌سێ نیه‌نێ و نه‌یاواینێ گردٚوو له‌قه‌کاو فۆلکلۆروو هه‌ورامانیه‌ره، ئه‌گه‌ر گه‌ره‌کما بۆ به تەشکیوی زانستی ته‌ر چەمێو وزمێ په‌ی فۆلکلۆروو هەورامانی مشیۆم به‌شش که‌رمێ به چن بەشا پێسه؛ ئه‌فسانه، ڕازه(داستانه)، گۆرانیه، قسێ وه‌ڵینیا. تا ئیسه ئا پاسه مشیۆم بۆ نه‌یاواینمێ ئه‌ده‌بیاتی فۆلکلۆریکوو هه‌ورامانیه‌ره‌و گردٚێما وه‌رێژما دان سامانی ئه‌ده‌بی و ویه‌رینی مه‌حاڵه‌که‌یما.
قسێ وه‌ڵینیا: به پاو ئا قه‌باڵه ویه‌رینیا که یۆزیاینێوه سه‌له‌میان که وه‌ڵاتوو ئێمه هه‌ر جه زوه‌وه داراو شارستانیه‌تی بیه‌ن و وه‌ڵینیێ ئێمه ژیوایشانه ئا زمنێ که که‌ردٚێنێشا تان وپۆ قسه کۆتا و وه‌شانه واتێنێشا و ئێننه قسه‌کێ ژیرانێنێ که ته‌نانه‌ت ئێمه‌یچ فره‌و جارا په‌ی واته‌ی و یاونای قسۆ وێما به یۆته‌ری وه‌ختارێو که گیر موه‌رمێ چێش واچمێ میاوا فریاماره و به قسێوه کۆتا و ژیرانێ ئا ویره ئینا دڵمانه بێ قڕه و مشه ماچمێش. ڕه‌نگا ئی قسه به نرخێ بیاوا به هه‌زاران هه‌زار قسێ که خه‌ڵکوو هه‌ورامانی به تەشک ودیامانیوی ده‌مواچ پارێزناینێش و تا ئیسه یاوناینێش و جه فهوتیای لاش ده‌ینێ به‌ڵام به نونگه‌و ئانه‌یه تا ئیسه گردٚێ یام فرێشا گلێرێ نه‌کریاینێوه و هه‌ر نویسه‌ر و دڵسۆچنێو به حه‌ز و ئاواتوو وێش یاگێوه‌نه، جه کتێبیوی گولاله، وتار یا رۆنامه و وه‌ڵاکریه‌یوه‌نه بڕێوشا تۆمارش که‌ردٚێنێ، خه‌ته‌روو دلێنه‌شیه‌یشا فره‌ن و هه‌روه‌ره‌نه خه‌ریکا خه‌ڵک ویرێش مشاوه، ئینه بۆ ئاکاموو ئانه‌یه تاکی هه‌ورامی ویش به که‌م بزانۆ، دوور گنۆوه جه بنجێ فه‌رهه‌نگیێش و بێ سێ و دوو دلێ فه‌رهه‌نگانێوته‌ری تاڤیۆوه، ئه‌گه‌ر شاره‌زای ئازیزێ به ته‌رزیوی کاریگه‌ر نه‌ژڵێویاوه، کۆنج به کۆنجوو هه‌ورامانی نه‌گێڵا و نه‌یۆزاشاوه و ده‌ماوده‌م نه‌ژنه‌واشا و تۆمارێشا نه‌که‌را به داخه‌وه دماڕۆیوی نزیکه‌نه ده‌سمانه مشا، ئی هه‌رمانێچه به شێویوی تاکی مه‌کریۆ مه‌ر به مەرارەتوو کۆماڵێوه جه مامۆسایا و فره‌زانه هه‌ورامیا.
ئه‌فسانه: شکێوه‌ش نیه‌نه که گردٚ نەتەوێو ئه‌فسانه‌ش هه‌ن و ئه‌ده‌بیاتشه‌نه یاگێوه به‌رزه و دیاره‌ش هه‌نه. هه‌ر چن ئه‌فسانه به تەشکە جیاکاره‌کاش( شێعره و په‌خشانه) ئه‌وه‌گێڵنای رووداوێویا که به واته‌و وێما په‌ڕا جه هووشا(اغراق) و به‌ننا به وه‌ش که‌ردٚه‌ی که‌سیوی رۆح سووک و ژیر به نامۆ ئۆستووره‌ی که هه‌رمانانێو که‌رۆ مه‌ژگوو هیچ که‌سیه‌نه مه‌گۆنجیا به‌ڵام خۆ بنج و بنه‌ڕه‌ته‌نه ئا به‌سه‌رئامایه بیه‌ن و زل کریان و متاوی واچی گلێره‌وه که‌ردٚه‌ی و تۆمار که‌ردٚه‌یشا نه‌ته‌نیا بۆ به نوونگەو ده‌وڵه‌مه‌ندٚ بیه‌ی زوان و ئه‌ده‌بیات و فه‌رهه‌نگوو ئا نه‌ته‌وه‌یه به‌ڵکووم یاوەریێوی به‌که‌ڵکا په‌ی ویه‌ردٚه نویسا و لەیەکەوەدەرا تا به ئه‌وه‌وانه‌یشا هه‌ر چن فره که‌م بیاوانه چه‌نیه‌تی ژیوای خه‌ڵکه‌که‌یشا و چێوه ئه‌وه‌شاریاکێ گنا به‌ر په‌یشا، هه‌ورامانیچ نەتەنیا چی ئه‌فسانا بێ به‌ش نیا بەڵکووم خەزێنەن تا ئیسه هه‌رمانێ ئه‌چێمنه نه‌کریه‌ینه هه‌ڵبه‌ت دویه‌ر ساڵێ چیه‌و وه‌ڵێ خوا چنه‌ش وه‌ش بۆ کاکه باقی سه‌فاری نویسه‌ری زانا و وه‌شه‌ویس بنه‌ڕه‌توو ئی جۆر هه‌رمانێشه بڕی و کتێبێوش داوه به‌ر و وسش وه‌روو ده‌میما که چاگه‌نه بڕێو ئه‌فسانێش کۆ که‌ردٚێبێنێوه بەڵام کاکە کوورش ئەمینی نویسەر و پەیجۆرکاری ئازیز بە نویسەی یەرێ کتێبا بە شیویوی زانستی باسوو ئەفسانەکا و تیپ ئەژناسایشا کەردٚەنش کە بنەڕەت بڕوو هەرمانە زانستیەکێن.
ڕازه(داستانه): نیشتگاو ئێمه سه‌رچه‌مه‌و ڕازه مه‌کینه وه‌ڵینیان که به تایبه‌ت په‌ی زاڕۆڵا فره به تامێنێ، وه‌ختارێو چوارمێکه پێکا و ماما یام باباشا ده‌س که‌را به ئه‌وه‌گێڵنای ڕازا(که ئادٚێچێ وێشا لا که‌سانێوته‌ری وه‌رشا که‌ردٚێنێ) و خاس گۆش مدٚارانه ڕازه‌کا و ڤزه مه‌که‌را تا وه‌رم به‌رۆشاوه، ڕازانێو پێسه ڕازۆ ورکڵه‌ی، هه‌یاسی ژیر، هه‌جنه سیاوه و خانمه فه‌نێ که ئه‌گه‌ر هه‌رمانه کریۆ سه‌رشاوه هه‌ر یۆشا متاوا با به رۆمانانیوی سه‌مه‌ره به‌ڵام به داخه‌وه هه‌ر که‌سێو یه‌رێ چوار ڕازێش وه‌رێنێ که هه‌ر به ده‌م ماچۆشاوه و مه‌نویسیا و ئارشیڤه‌نه هۆرمه‌گیریا و تا ئیسه هه‌وڵوو گلێره‌وه که‌ردٚه‌یشا پا ڕواڵه‌ته مشیۆم بۆ مه‌دٚریۆ، زیادٚه‌و ئانه‌یه چی زه‌مانیچه‌نه که چیله‌وچه‌ولاوه کتێبێ ڕازه له‌یدٚه‌کا موانیاوه په‌ی زاڕۆڵه هه‌ورامی زوانا خه‌ته‌روو دلێنه‌شیه‌یشا فره‌ته‌ر جه گردٚ وه‌ختیوی هه‌ستش پنه کریۆ و فهوتیای ئادٚیشاچ یانێو نه‌مه‌نای و بڕیای پێوه‌زی عاتێفی زاڕۆڵه‌و ئی سه‌رده‌موو هه‌ورامانیه چنی فه‌رهه‌نگوو مه‌حاڵه‌که‌یش و بارئامایش به فه‌رهه‌نگیوی له‌یدٚه‌ی که چنی ژیوایش و هۆرسه‌وئه‌ره‌نیشتش هیچ سه‌روساختیێوش نیا.
هۆنیێ: هۆنیێ فۆلکلۆرێ هه‌ورامانه‌نه یاگێوه تایبه‌ته‌شا هه‌نه، چا هه‌واره به‌رزانه و مڵکه وه‌شانه و دلێ جریکه جریکوو په‌له‌وه‌رانه و چنی گه‌له بیره‌ی ئا وه‌خت ئامانه‌وه سه‌روو چه‌مه‌ی و دلێ بۆی وه‌شۆ چنوور و شه‌وبۆیه‌نه، دڵداری لێوه جه سۆزوو دووره‌وه که‌وته‌ی جه یارێ نازارێش به دڵیوی پاکه‌وه هۆنیێش په‌ی ئاماینێ و چنیێنێش باڵاو دڵبه‌رێشه‌وه و هه‌روه‌ره‌نه خه‌ڵکی پنه‌زانه‌ینێ، ئی هۆنیێ ئێننه وه‌شێ بیێنێ لاشاوه.
وانتێنێشاوه و ناسه‌نشا دلێنە بشا ته‌نانه‌ت فره‌و یاگانه به نونگه‌و ڕێک و پێکیشا پاسه‌شا زانان که ئی شێعرێ هه‌نێ هۆنیاره پایه‌به‌رزه‌کاو هه‌ورامانی پێسه مامۆسا مه‌وله‌وی، بێسارانی، سه‌یدی و وه‌لی دێوانه‌یه‌نێ و هیچ زانا یام هۆنیارێو هه‌وڵوو جیاوه که‌ردٚه‌ی ئا جۆر هۆنیاشه نه‌دٚان که به ڕاسی گلێره‌وه که‌ردٚه‌یشا نیشانه مدٚۆ که هه‌ستوو ئا ئێنسانە بێ نام و نیشانا تا چ ڕادێو بیه‌ن.
گۆرانیێ: ڕه‌نگا ئه‌گه‌ر په‌یجۆریێوی زانستی و بێ خەرەز سه‌روو سیاوچه‌مانه‌و هه‌ورامانی کریۆ سه‌له‌میۆ یۆ جە قەدٚیمیتەرین و ژیرانەتەرین جۆروو گۆرانیێ دنیای بۆ که گۆرانیه واچه دڵسۆچنه‌کێ وه‌ڵاتیما پێسه مامۆ هه‌یدٚه‌ری نۆدشی، ئه‌حمه‌دٚو نازارێ بیاره‌یی، ڕه‌شه غۆڵاموو ئه‌حمه‌دٚئاوای،حەمەکەریموو عەبوولەی،یۆسۆلەو جانەی،ئەلیلەی نەوسوودٚی،حەمەجافروو حەمێ نۆدشی و عۆسمان که‌یمنه‌یی و..... به شریتێوە شڕە ئەگەر کەوتێ بۆ دەسشا تاوانشا به‌زمه ڕه‌سه‌نه‌کا تۆمارێ که‌را، تا ئێگه بیاوناشا و داشا ده‌سوو ئێمه به‌ڵام خۆ تا ئی وه‌خته هیچ په‌یجۆرکه‌رێڤوو گۆرانیێ هه‌ورامیێ خاس نه‌دٚاینێش پی دیم و په‌و دیمه‌ره و ئێمه که‌م تا کتێو شاره‌زایما هه‌ن سه‌روو سیاوچه‌مانه‌یه‌وه.
په‌ی دمایین قسێ متاوی واچی هه‌ر چن فۆلکلۆر وه‌شکه‌رش دیار نیا و مه‌ژناسیۆ به‌ڵام گلێره‌وه که‌ردٚه‌یش بۆ نوونگه‌و ئه‌ژناسای فره‌ته‌ر و خاسته‌روو خه‌ڵکوو وه‌ڵاتیوی، یاوگه‌و گلێره‌وه که‌ردٚه‌ی فۆلکلۆری ئه‌نه‌یاوای ئێنسانەکا جه ڕه‌سه‌ن بیه‌ی فەرهەنگوو وه‌ڵاتیوی و ئه‌وه‌یۆسته‌ی کەساسی و بێ هازی فه‌رهه‌نگی و وه‌شه‌وه که‌ردٚه‌یشا، گلێره‌وه بیه‌ی فۆلکلۆری هه‌رمانێوه بینیا نیه‌نه، گلێره‌وه که‌ر لاو خه‌ڵکیه‌وه فێر بۆ و فێرێشا که‌رۆ، په‌ی ئی فێربیه‌ی دوه لایه په‌نه‌وازا گلێره‌وه‌که‌ر تا حەننایوی فره بیاڤۆنه فه‌رهه‌نگوو خه‌ڵکه‌که‌ی و چێوه‌کاشا مسۆ . ئی هه‌رمانێ کاریوی ژیرانه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تیا و مشیۆم هه‌رمانه‌کێ ئه‌واڕه‌مه بۆ نه‌ک ژڵێویه‌یوی کۆتا. گلێره‌وه که‌ردٚه‌ی فۆلکلۆروو هه‌ورامانی نوونگیوی کاریگه‌را په‌ی ئه‌وه‌مه‌نای و پارێزنای فه‌رهه‌نگوو زه‌یچه‌و هه‌ورامی و هه‌ر پاسه ئه‌نه‌یاوای پرزێ دماڕۆیما و باقی نه‌ته‌وه‌کاو جه‌هانی جه شارستانیه‌توو نیشتگاو زه‌رده‌شتی.
ئاواته‌وازه‌نا په‌یجۆرکه‌رێ و دڵسۆزێ فه‌رهه‌نگوو وه‌ڵاته‌که‌یم چی سه‌رده‌مه‌نه که به نامۆ سه‌رده‌موو به جه‌هانی بیه‌ی مژناسیۆ وفه‌رهه‌نگیوی له‌یدٚه به پاڵپشتی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی و ئێقتێسادی سه‌رمایه‌داریێوی قیزه‌ونی په‌شتۆ قسه وه‌شانه پێسه مۆدێڕنیته‌ی و ویری مۆدێڕنی مڵاسش گێرته‌ن و خه‌ریکا به زۆر وێش مدٚۆ ملوو ئا فه‌رهه‌نگاره که هازێوه چامنێشا وەراوەر پادٚیشا نیەنە، قۆڵێ هۆرماڵا و ده‌س که‌را به گلێره‌وه که‌ردٚه‌ی ئا ئه‌ده‌بیاته به پیته‌یه و تا ئا یاگێ هازیشا بڕ که‌رۆ نازا هیچ کام جه بەشەکاش دلێنە بشا چوونکه‌تی هه‌ورامان بێ فۆلکلۆره به‌نرخه‌که‌یش ئه‌وه باخیوی مشۆ که وه‌یش نیا!!.
سەرچەمە/ جە فەیسبوکو نویسەر ئۆمێد حەبیبی هۆرگیریان
