یۆ جە بەڵگەکان پەی سەلەمنای ویەرد٘ە و یام شۆننەما و یاگە پاو هەر زوانیوی جە هەر کۆگە و ماوا و یاگێ و دەگا و شار و وەڵاتیوەنە، نامێ هانە و چەم و دۆل و کەش و هەوار و یاگێ و ئاسەوارێ قەد٘یمیێ و نامێ دەگایەکاو بڕێو جە مەحاڵوو کوردەواری ، نامێ هەورامیێشا هەنێ و ئی نامێ ئانەیە سەلەمنۆ یام زەمانێو ئی یاگێ ، یاگێ ژیواو خەڵکیوی بیەن کە هەورامی زوانێ بیێنێ یام بە پاو دەسەڵاتی زوانی بیەن کە بە پاو بەڵگەی بڕێو جە شاعێرەکاما هەرچن هەورامیێ نەبیێنێ،بەڵام بە زوانی هەورامی،شێعرێشا واتێنێ پێسەو: مامۆسا مەولەوی ، مامۆسائەحمەد٘بەگی کۆماسی، مەستوورەی ئەردەڵان، مەهجووری و……
ئێمەیچ ئینە چن ساڵێوا جە خەڵکوو ئا دەگایا کە نامێ دەگا و هانە و یاگەکاشا هەورامیێنێ قسە و باسم کەرد٘ەن و خەریکوو گلێرەو کەرد٘ەی ناموو ئا یاگا بیەنا،پەی نموونەی بڕێو ئا یاگا نامێ بەروو،ئاواتم ئانەن خود٘ای بێ وێنە یارد٘یم بدۆ ،ئی هەرمانێ تەمامنۆ.
۱ـدەگایەکاو مەریوانی جە بەشوو سەرشیو، تایبەت کۆماسی:
“بلچەسوور”،”هەڵیزئاوا”،”دەرەهەر(هەرد)”،”وەرۆ”،”کۆرەدەرە”،”مامۆڵە”،”ول”،”دەرەوەزان”،”هەنگەژاڵە”،‌”دەرەویان” ،شانشین،وەنێنەی سەرەین،وەنێنەی وارین:دەرە پەمان، دەرەوەزان، دەرە بەیان،دەرەویان، دەرە زیارەت، تاڵەجەڕ، سۆتە،لاوێسان،گولان، هەنگەژاڵە، ول، مەی دۆڵ(مەیدۆڵ)، شاهید٘ەر و …

جە بارەو نامێ ئی دەگایا و کەش وهانە و چەم و دۆڵ و مەڕ و مڵکەکێشا هەورامیێنێ جە تاریخ و دەمواچوو خەڵک و نەقڵی سینە بەسینە ، جە زەمانەو ئەردەڵانیەکانە ، سەردەمدار و حاکێمێ ئەردەڵانی چەنی هۆز و بەگزادەکاو هەورامانی تایبەت ،بەشوو ڕەزاو کەمەرە کە هەتا خرووسە و سنە حاکمیەتشا کەردەن ، پەیوەندیشا نەبێ و ئاژاولێ و قین وغەرەز بەینشانه بێ ، و ماچا جە سنە و مەریوانەنە ،چەنی کۆگاو هەورامیەکان و دەگاو وئا یاگێ هەورامیێ نیشتەگاشا بێ ،پلامار دریێ و ئاوارێشا کەردێ و ئ سەردەمە ماچاش پەنە”هەورامی قڕان ” و هەر یاگێوە هەورامی بیەن، هەورامیەکەشان لابەردەن و هۆزێوتەرشا وستەن یاگەکێش ،جە سنەنه ،ئەردەڵانیێ و جە مەریوانەنە تایبەت جە کۆماسیەنە ،تایفێو کە جە کرماشان ئامەبێنێ و مەڕ وماڵات و گەلە و حەیوانیوی فرەشا بێ و ساحێب دەسەڵاتێ بیێنێ ،لوەرگاو کۆماسی یۆ جە لوەرگاعالەکاو کوردەواری بیەن و خەڵکەکەش هەورامیێ بیێنێ،هەورامیەکێشا جە کۆماسی و سەرشیو و مەریوانەنە ،زنیێشارە و یاگێ ویانەکاشا تاڵانێ کەردێ، و قڕانوو هەورامیەکا ئەپی جۆرە باسشا کەردەن و بۆنەو دەسەڵاتوو هۆزوو کرماشانی جە کۆماسی و پەلاماروو بەگزادەکاو هەورامانوو دزلیێ وشامیان نەتاواشا ، هۆزەبێگانەکان لا بەرا و ئاوارەهەورامیەکێ پەی هەمیشەی جە یانە و وەڵاتوو وێشاوە دوورێ کەوتێوە،یۆ جە ڕێخەوکرماشانی بیەو کۆماسیەکا تایبەت جە زوانوو دەگاو لاوێسانی دیارا پێسەو کرماشانیا هۆرە ماچا و ئەرائەراو کەلهۆری کرماشانی دلێ قسەکاشانە دیارێنێ.

ئەڵبەت بە پاو ویەردەو وتاریخی شێعرەو هۆرمزگانی بە ئاماو سپاوئێسلامی(عەرەب)ی ، هەورامانی قڕان ڕێخەی تاریخیش بیەن.
هەڵووچان،مەڕووسوڵتان ئەحمەدی.”هەڵیزئاوا”،
هانەکۆر(کۆیر)جه هەڵیزئاوا
۲ـ دەگاو “دەگاگا”ی جە سەرشیو شاروو سەقزی
۳ ـ شاروو “دێهگولانی” کە جە زوانوو خەڵکەکەیشا ماچا”دێ ولان ” یانی دەگاو ولا یانی گوڵا
دەگاو “هەڵیزئاوا”ی جە شاروو دێهگولانی-دێ ولان
۴ ـ دەگایەکاو “هانەشێخان”و”دەرە وەران”جە بەشوو خاو ومیرئاواو شاروو مەریوانی
پەی نموونەی ناموو هانەکاو دەگاو هانەشێخانی :سۆڵە،هانەسواران
۵ـ دەگاو”دەرەتفی،ده‌گاشێخان،نێ،کانی سانان “بەشوو مەرکەزی شاروو مەریوانی

٦-دەگایەکاۆ”تفلیێ”،قەڵاگا،قەلاجێ،وڵانە(گوڵانە)جە بەشوو مەرکەزی شاروو سەڵواوای.هانەوهەڵووچان جە قەڵاگا
”بەڵگەو ویەرد٘ەو دەگاشێخانی نامێ هەورامیەش وێش دیاری ویەرد٘ەیشەنە ،بە پاو بەڵگەو ئایەتوڵڵامەردۆخ و مەڵڵا کەریم مۆدەرڕێس و مامۆسای هانی دنی ، ئێ دەگا جە لاو شێخ عەبدولغەفاری مەردۆخی ئاوەد٘انە بیێنەوەڵتەر واتەنشا “دەرەو شێران” کە وێم پێسەو بەڵگەی گرد٘وو بابەتەکەیم هەنێ و بە پاو بەڵگەی شێخ عەبدولغەفار نەوەو شێخ شەهابەدینی زاوەریا ،هەسوورەو ئەمیرموحەمەی مەردۆخی کە تاتەو مەڵا گۆشایێش و ئەد٘ایچش کناچوو شێخ شەهابەدینی زاوەری بیێنە.”
ئانەیچە ئێشارە کەرمێ کە نامێ هانە و کەش و هەوار و…. ئا دەگایا هەورامیێنێ پێسەو:قەڵاجێ کە فرەو خەڵکەکەیش بۆنەو نزیکی چنی دەگاو قەڵاگای و خەڵکوو ئاوارەو هەورامانوو لهۆنی ، هەورامی قسێ کەرا ،بەڵام بە پاو واتەو یۆ جە ڤەد٘یمیەکاشا،”مەڕەکان”کە واژێوە هەورامیێنە ، پەوکەی جە سۆرانیەنە ،واژێو”ئەشکەوت”ی هەنە،و ئینەیە سەلەمنۆ کە هەورامی ئەچی یاگێنە ، شۆنەماش دیارەنە.
دەگاو تفڵیێ هانه و کەش و دۆڵەکێش پێسەو:دەشتە ڕەقێ،ولەسمت،زەل

۷ـدەگاوگۆشخانی کە فرەو یاگێ و هانەکێشا هەورامیێنێ‌‌ پێسەو:

هانە پلوورە ـ هانەوشاوا ـ هانەومزگی ـ هانەومیراـ هانەوحوسەینی

۸ـنامووهانەکاودەگاونژماری جە بەشوومەرکەزی شاروومەریوانی :

هانەهەلامان ـ هانە نوە ـ هانە پیس ـ هانەگەرمڵە

۹ـ نامێ کەش و هانێ جە دەگاوقەڵاجی جە بەشوومەرکەزی شارووسەڵواوای:کەشوو”هەشەرا”ی ـ هانە چیالە

۱۰ـ نامێ کەش و هانێ جە دەگاوپێچوون”ی جە بەشووکۆماسی شاروومەریوانی: هانەو کانی دەرەسیاوی ـ هانە گێڵۆن

۱۱ـ نامێ کەش و هانێ جە دەگاوباقلاوای جە بەشووکەڵاتەرزانی شارووسنەی:

کەش: شایەن، ماڵیەر، تەکیە، کایەنە، قشڵاخ، هەنجیلێ، شێخاڵی، هانەسیمێ، باخەورە، شێخەڵە، دەرەکێ، داڵاوێ، وەریەدزە

دۆڵێ: پلەی شێخ، چاڵ پەچە، چاڵ پیاز، چاڵ بام، دواوان، دۆڵەوێ، لای ئاسیاو، مەڕەجیکێ، گوێزەداریاوەکە، دەورێش عەبە، ملەکەوە، سماقەکان، لارەشەتە، جۆی سۆفی، گوڵ وەنەکە، شێخەڵەی، هەسەناڵی

دەشتێ: خەسراوا، ڕاسی داڵاوێ، بانەسوورێ، تەختەی شێڵانان،گزرەجاڕ، لامەر، مەنیان، بان بنەوان، دەیمەورێ، دەشتەلە، جاڕ شێخ باقی، پشت بنجۆ، ڕاسی جۆی سۆفی، ڕاسی قشڵاخ.

چەم و جۆگێ: هەژدەنێری، جۆگەورێ، سەنێراو، شایەن، ئاسیاو ئاغە، گۆم عاسیە، باخچە مریەم، گۆمە گێج، داوان، قەڵوەزەکە.
هانە(هانێ): چیاو، ملەکەوە، گەنەمێری، ناوەدۆڵ باخەورە، هانەسیمێ، چنار، لۆجاڕ،سۆفێخنەزەر، ….

یاگێ و شۆنێوتەرێ:حەوزە کۆنێ، بەرهێوانەکەی مولانا خالێد، حەوش خانەقا، ئاسیاو شێخ.

قەڵا و تەپە: قەڵای شایەن، تەونە قۆت، تەپ لۆشتە یا هەمان تەپ فەیلەقووز

ئاساوەکێ: ئاسیاو شێخ ، ناوتەڵانەکان، بەڵکەڕێز (هەژدەنێری)، چاڵ پەچە.

۱۲ـ نامێ کەش و هانێ جە دەگاونشکاشی جە بەشوومەرکەزی شاروومەریوانی:کەشوو “تەوەنەماران ـ تەوەن بالووک ـ تەوەنەسوورـ هانەویان ـ هانەسیرـ پیر یووسف
۱۳ـ واژەو نامێ دەگاو”کەرگێنە” جە بەشوو کەڵاتەڕزانوو سنەی.
۱۴ـ نامێ کەش و هانێ و نامێ دەگاو”ده‌گاشێخان”ی جە “بەشوو مەرکەزی شاروو مەریوانی.
هانه شێخان-هانه که‌ن و…

۱۵ـ دەگایەکاو”هانه گلان” و “قه‌ڵوزه” جهبه‌شوو “سراب قامیش”شارووسنه‌ی
۱۶ـ دەگاو”شینه” و “شینه” شه‌ریف ئاوا”ی جهبه‌شوو “نران”شارووسنه‌ی
۱۷ـ دەگاو”قووری قەڵا”ی نامێ وەڵینەش “دەرەمەڕان”بیەن
۱٨ـ دەگاو”حەشەمەر”نامێ وەڵینەش هەشەمەڕە بیێنە کە واژێوە هەورامیەنە.
۱۹ـ دەگاو”بزگۆرە”نامێ زووتەریش بزوەڕە بیەن.
۲۰ـ دەگایەکاو”بێوڵە،شەروێنە،دۆواڵی، هەش پشۆڵێ،هانەولان،باخان، لۆلم، هەوش،دۆڵەودەرەی، جە بەشوو کڵاشی (شارووسەلاسی باباجانی)
۲۱ـدەگایەکاو”تەپان”جە بەشوودەشتوو ئێزگڵەی
۲۲ـدەگایەکاو”هەڵۆڵی،بێوەن وارین و سەرین”کەش وهانەو پوینە جە کڵاشی و باوەجانیەنە.
۲۳ـدەگاو”دەرەبەیان”ی نزیکوو شارووپاوەی
۲٤ـکەش ومەڕەو”مەڕەخێڵ”ه جە بەشوو ئیناخی باینگانی
۲٥ـدەگاو”بەلەبزان”جە بەشوو باینگانی
۲٦ـ دەگاو تەرەهەنە جەمەرزوو تاوەگۆزی
۲۷ـ دەگاو بیاشۆشی نزیکووشاروو جوانرۆی.

سەرچەمە: هەورامان نێت