بێشک تاریخوو هەر نەتەویوی نیشاندەروو فەرهەنگوو ئا نەتەوەیەنە و کرد٘ەوەو هەر کەسیوی جە ڕخنەو فەرهەنگی دوور نیا. ڕوڵوو فەرهەنگی ژەنا پێسەو نیمەو کۆمەڵگای حەتم ئەگەر فرەتەر جە پیای نەبۆ کەمتەر نیا. هەر چن ژەنی سەردەموو تاریخیەو تا ئیسە فرەتەر یانەنە ڕوڵوو وێشا پێسەو ئەوەڵین مامۆسایا جە پەروەردەو زاروڵانە بەرد٘ەنشا ڕاوە، بەڵام بە شێویوی غیر مستقیم پێسەو ژەنا هەورامانی بە باخداری، حەیوان وەی کەرد٘ەی و کڵاش چنیەی کۆمەکشا کەرد٘ەن بە ئێقتسادوو خانەوادەی و کۆمەڵگایشا. جە وەڵاتەکا تەریچەنە بە پاو فەرهەنگوو وەڵاتەکاشا هەر پاسە بیەن. ئینە نیشانە مد٘و گرد٘ دەورێوەنە ژەنی ڕوڵی فەرهەنگیش بیەن هەرچن ڕوڵەکەش بە بۆنەو حاکم بیەی پیا سالاریەو پەراوێزەنە بیەبۆ. بەڵام دنیاو ئارۆیەنە ژەنی بە داوا کەرد٘ەو مافی وەراوەر چەنی پیایا هۆرستێنەو ئێتر بە بەرد٘ەی ڕاوەو چن دانێ ڕوڵە فەرهەنگیا ئاد٘یچ پەراوێزەنە نمەتاوۆ نیازەکاو وێش و کۆمەڵگایش ڕێکێ وزۆ.

کڕێڵ واژێ
ژەنی، فەرهەنگ، خانەوادە، کۆمەڵگا، ئێقتساد و سیاسەت.

وەڵینە
چا ڕوەو دنیا دەسش پەنە کەرد٘ەن تا ئیسە ژەن و پیا تاوانشا کۆرە ڕاکاو تاریخی شان بە شانوو یۆی ویەرنا و ویەرد٘یو مەنۆوە، خاس یا خراب بازا جیا پەیما!
ژیوای ژەن و پیای لاو یویەنە بیەن و هیچ کۆمەڵگایێو شک نمەبەرمێ بە بێ یۆ چا دوەیە تاوابۆش هەنگامە هۆر گێرۆ!
کێشەی فەرهەنگی ژەنا هەورامانەنە پێسەو فرەو کێشەکا تەری ئی دەگا پەی ئەو دەگای و ئی شار پەی ئەو شاری،تا ڕادێو کەم و زیاد٘ش بیەن بەڵام پێسەو پڕۆسیوی “فیزیکی” کە ڕەوتوو تەکمێڵ بیەیش پیمابۆ، متاومێ واچمێ ویەرد٘ەنە تا ئیسە فرەو وەڵاتەکانە پێسەو یۆی بیەن ! هەر پێسەو گەورە بیەی زاڕوڵەی، کە پلەکا یۆیۆ ویارنۆ تا باڵغ بۆ!
بەڵام ئەگەر پێسەو پڕۆسیوی مەدەنی تەماشەش کەرمێ، نمەتاومێ پا وینگاوە بد٘یەیمێش پۆرە! چوون بڕێو وەڵاتێنە ڕوو بە گەشە ملا و بڕێو وەڵاتێ تەریچەنە هەڵای زاڕوڵەیەنە مەنێنێوە!
درۆسا گردیما ئینایمێ یەک قۆناغی زەمانیەنە بەڵام بە پاو ویروو حاکمە دەسەڵاتدارەکا و مەیلوو نەتەوەکا بە وەڵکەوتەی و دەس کێشای جە بڕێو سۆنەتە دەس و پا گیرا و تەرسی جە وەراوەری چەنی دنیای تازێ ئێمە هەڵای نەتاوانما دەس کێشمێرە پەی لێوانیوی کە ئاویش ئینا چەنە تا بەرزش کەرمێوە و تەژنایما پەنەش کۆشمێ!! نەکای بڤە بۆ و ئێمە نەزانمێ!
ئەگر وینمێ ژەنی بڕێو وەڵاتێنە وەڵکەوتێنێ و ڕوڵی فەرهەنگی و ئێقتسادی و سیاسیشا هەن پاسە نەزانمێ ئامان وەرەو پەیشا و کەوتەن وەرشاوە! حەتم پاسە نەبیەن و نیا! بەڵکووم یاوای بە زانایی و ئاگاهی و داوا کەرد٘ەی مافی گەلەشێر کریایشا بیەن تا یاونەینێش ئا پلە!
ئیتر با ئینە مەنۆ کە چی ڕاینە چن تاوانێ و چن گیانێشا دای با! ئینەی بزانمێ کە ئی کارێ بە تاکە کەسی و ئەرەنیشتەی و خەفەت وارد٘ەی و وێ کۆشتەی درۆسێ نەبیێنێ! بەڵکووم بە هەرمانەی گردگیرە و داوا کەرد٘ەی و مدرامان و هەوڵ وەشێ کریەینێ!
پێسەو سەبت کەرد٘ەو ڕۆ جەهانی هەشتوو مارسی بە نامێ ڕۆ ژەنێ کێ پەی فرە بیەی حەق دەسی و شێوازوو هەرمانێ وەراوەرێ چەنی پیایا جە ساڵەو 1875 دەسش پەنە کەرد٘ و تا ساڵەو1977(ز) ئێدامەش بی ! یانێو تەقریبەن نزیکوو قەڕنێوە درێژەش بی تا تاواشا قسێ وێشا سەلەمنا و شەرایتشا خاستەر کەرا.
بەڵام وەڵاتوو وێما هەورامانەنە کەمتەر جە پەنجا ساڵان تازە ئی جم و جوڵەکەوتەن ڕا و ئینە بیەن گرێفتێو کە چەنی کریۆ ژەن و پیا ئاننە ژیوایشا پەیوەنیش هەن بەیۆیوە و لانیکەم بە بێ یەکتری هەر دوێ فەلەجێنێ. بە قەوڵووعەرەبی یۆشا بۆ مالکوو ئەوشا بۆ مملووک…!
چەنی کریۆ هەر دوێ پێوەرە هەوڵ دا پەی ژیوایشا و یۆشا سەهمش بۆ ئەوشا هیچش نەبۆ؟
چەنی کریۆ کومەڵگای مەدەنی یۆشا ئەسڵ حێساب کەرۆ و ئەو یۆکەیشا فەرع بنیۆرە…؟
و هەزاران چەنیێ تەرە…!

ڕوڵی فەرهەنگی

گرد٘ وەڵاتێوەنە ژەنی و هەر پاسە ژەنێ هەورامانی بە کەڵک گێرتەی جە چن بەشا متاوا ڕوڵی فەرهەنگی وێشا بەرا ڕاوە
1_ڕوڵی خانەوادەگی
2_ڕوڵی کۆمەڵگایی
3_ڕوڵی ئێقتسادی
4_ڕوڵی سیاسی
پەی ئانەی یۆیۆ ئی بەشا شی کەرمێوە مشیۆم چەمێو وزمێ ویەرد٘ەیما و ئی ڕوڵا ئەوەڵ جەهانەنە دماوە ئێرانەنە و دماجار هەورامانەنە تەماشە کەرمێ!

ئەوەڵین ڕوڵی فەرهەنگی جە سەردەموو ژیوایەو جە ژەناوە دەسش پەنە کەرد٘ەن!
جە دەورەکاو وەڵێ تاریخیەنە ماینێ بە بۆنەو زایشاوە هێزوو زاڵوو کۆمەڵگای بیێنێ و سەروو زەمینیەو حکوومەتشا کەرد٘ەن! کۆمەڵگاو بەشەری قەبیلەای بیەن و ژەن سالار! خود٘اکێچشا بە پاو ئا مۆجەسەما کە چا زەمانەنە مەنێنێوە نیشانە مد٘ا ماینێ بیێنێ!
خود٘اکێ پێسەو: “ناتا”(نەنە) ، “آتنا”،”گاتا” ” تیامات”، “آناهیتا”، “فمسس″ وچن دانێتەریچ. ئەرک و تەربیەت و پەروەردە کەرد٘ەو زاڕوڵا کە وێش یۆ جە بنەرەتیتەرین هەرمانە فەرهەنگیەکان و تاومێ واچمێ فرەو کارە فەرهەنگیەکا چادێ سەرچەمە گێرا سەروو شانەو مایناوە بیەن!
پیا فرەتەر سەیاد٘ بیەن و ساعبی لوان و شەوێ ئامانەو و دەرفەتش نەبیەن وێش کۆمەڵگانە برمانۆ!
ئەوەڵین ئەساتیرێ شەرقوو باستانیەنە دلێ ئەفسانەکاو سوومریەنە جە حەوای بە نامێ” ژەنێ- فەرمانرەواو ژیوای” نامێ بەرا.
زوانی عبریەنە(تەوراتەنە) نامێ حەوای تەقریبەن بە ماناو ” ژەنێوێ کە حەیاتش وەش کەرد٘ەن” کەڵکش چەنە گیریان!
ئینە کە ژەنی وەڵێ تاریخیەنە چن یاگێ بەرزەو نامێوە وەشش بیێنە چا چێوا مەنێنێوە دیارا!
هەر پاسە واتما ڕوڵێو پێسەو گەورەکەردەی و تەربیەتوو زاروڵەی کە بنەڕەتوو سیستموو پەروەردەیا دەسوو ژەناوە بیەن وەڵێ ئانەی زارۆڵە بلۆ فێرگا یا هەر وەڵێ ئانەی فێرگا وەش کریو چیروو دەسوو ژەنانە ئی کارە کریان .
بە داخەوە وەختێ فێرگا و دانژگا وەشێ کریا تەنیا کەسانێو سیستموو پەروەردەیەنە یاگێشا نەبیەو ژەنی بێنێ! چوون خانەوادەکێ یا پاسە واچمێ پیاکێ فەقەت بە چەموو جنسیەتی تەماشەو ژەنێ کەرێنێ نە کەسێو کە تەربیەت و گەورە کەرد٘ەی زاڕوڵەی ئینا کوڵێشەو و ئەندامێو جە کۆمەلگایا…!
قەتعەن هەر کۆمەڵگایو ژەنیش دما کەوتێ بیێبا فرەو ٘ چێوەکا تەریچەنە دما کەوتە بیەن! چوون بنەڕەتوو تەربیەتیوی کە ئینا دەسوو ژەنێ بێسەوادێشەو دیوارەکێش پەترووکیاینێ و وەرگەو تەنانەت وارانیویچ نمەگێرا!
یۆتر چا کارا ژەنی کەرد٘ەنش نەزم و ئێنزبات و تەمیسی بیەن کە ئاد٘یچ بنەڕەتو سیستمو بێهداشتی تاکی و بێهداشتی کومڵگایین! کە وێش چن دانێ بنکێ وەشێ کەرۆ!
کاروو تیمار کەردەی و پەرستاری و لاونایەو نەوەشیناو زەخمیا فرەتەر کوڵێ ژەناوە بیەن! ئاد٘یچ وێش بنەڕەتوو بهداشتی ڕەوانی و جەسەیا!
ئیجا چوون ژەنی یانەنە ئێ کارێشە بە بێ هیچ وەرچەمێو کەرد٘ێنێ نەکەوتێنێ وەروو چەماوە!
ئی کارێ تەقریبەن گرد٘ وەڵاتێوەنە ژەنا بەرد٘ێنێ ڕاوە و هەر پاسەیچ ژەنا هەورامانەنە گێرە فەتەریچ!

2_ڕوڵوو ژنێ کۆمەڵگانە
بە داخەوە چا ڕۆەو تاریخ نویسیان و پیا سالاری دەسش پەنە کەرد و ئا خاتوونێ کە وەڵێ تاریخیەنە بە فەرمانرەوایو ژیوای نامێشا چەنە بەرێنێ ئیسە تەنانەت ئیجازەشا نەبێ کومەڵگانە وێشا برمانا و یەکسەرە لواینە یانەو ئاشپەزخانە!
وەختێو دەورەو کشاوەرزی دەسش پەنە کەرد٘ پیا ئێتر کەمتەر لوێ پەی سیادی و کومەڵگانە مەنێوە. پیا بە بۆنەو نەبیەیش کومەڵگانە وێش دماکەوتە زانێ پەی ئانەیە وێش برمانۆ هەرمانەو ژەنێ گوڵانێ کەرێوە و کارەکاش بێ بایێخ نیشانە دێ.
تا تەقریبەن قەڕنێو چیوەڵ کە ژەنی هایشا بیەو پەی بە دەس ئاوردەو مافیشا دەنگێشا بەرزێ کەردێوە تا لانیکەم بڕێو وەڵاتێنە تاواشا وێشا پێسەو کەسیوی ساحیب ئێختیار و ئێرادە برمانا.
بێ شک ئەگەر ژەنی وێش و مافش کۆمەڵگانە خاس بژناسۆ تاوو هەنگامێ گەورێ پەی وەڵکەوتەی فەرهەنگی هۆر گێرۆ!
هەر پاسە ئاماروو مۆشارێکەت و ڕوڵوو ژەنا چی پەنجا ساڵە ویەرد٘ەنە نیشانە مد٘و ژەنی چن تاوانشا چی ماوەنە وێشا وزانە ڕۆخانەو وەڵکەوتەی هەر چن دەسڵاتی حکوومەتیچ فرە پەشتوو سەرەیشاوە نەبیەبۆ!
ئاماروو مۆشارەکەتوو ژەنا دانژگاکانە نیشانە مد٘ۆ ساڵەو 1350 ، 21/5 درسەدێ بەشدار بیەکا ژەنی بیێنێ و ئێ ئامارە ساڵەو 1397 یاوان 59/24 دەرسەدێ کە جە پیاکا فرەتەرا. کە ئینە باز نیشانە مد٘ۆ ژەنی ڕوڵێ تازێ کۆمەڵگایێشا پەی وێشا هەور چەنیێنێ کە وەڵکەوتەی فەرهەنگی و سەر کەوتەی مافەکاشا ئینا شۆنیشەو.
3_ ڕوڵی ئێقتسادی
هەر پاسە ژەنی ئەگەر ڕوڵی ئیقتسادیش بۆ لانیکەم وێش چیروو چەترەو حمایەتی پیایەنە کە باییسو کزی و وابەستگی ژەنێ بە پیای بۆ سەروو وێشەو لا بەرو، هەر ئی خاڵێ بۆ بە نوونگەو ئانەیە کە پیا بە ویش ئێجازە دۆ چن هەمسەری وەش کەرۆ و زەعفی جسمی و بێدەسەڵاتی ماڵی ژەنێ کەرۆ دەسینەو پاشێل کەرد٘ەو هەست و ڕۆح و ڕەوانیش! ژەنی ئەگەر ڕوڵی ئیقتسادیش کومەڵگانە بۆ تاوو پێسەو پیای جە دوێ خاڵا سروەت و قۆدرەتی پەی هاگاە کەردەی ژەنا کەڵک گێرۆ.
پەی ڕاوە بەرد٘ەو ئی کاریە بە ڕێک وستەی و ئەرەمەرزنای ان جی ئۆکا و ئاشنا کەردەی ژەنا چەنی مافی پاشێل کریایشا و ئەژناسنای ویروو باوەریشا بە تەماموو دنیای و سەلەمنای ئی حەقیقەتەیە کە ژەنێچ مشیۆم مافی وەراوەر چەنی پیایش بۆ، دەسەڵات و هێزوو وێشا نیشانە بد٘ا. ئینە ڕێک نمگنۆ مەگر ژەنی وێش پلەی ئەوەڵەنە باوەر کەرۆ شایستێنەو و مافش چەنی پیای وەراوەرا.
چێوێو کە فرە یاگێ سەرنجیەنە ئانەنە کە ئیسە جەهانەنە 48/7 دەرسەدێ ژەنا ڕوڵی ئێقتسادیشا هەن بەڵام بە داخەوە پاسە کە مشیۆم پاشا هۆر نگێرتەن پەی ئاشکرا کەرد٘ەی مافە ئەوەشاریاکاشا ! ئی ئامارە “ئێرانەنە” 16/8دەرسەد٘ێن کە تەنانەت جە وەڵاتەکاو “عراقی” و “پاکستانی” کەمتەرا!
هەورمانیچەنە هەر چن ژەنی تا تەقریبەن پەنجا ساڵێ چێوەڵتەر ڕوڵی ئێقتسادیشا، حەیوان وەی کەرد٘ەی ، کڵاش چنیەی و باخ داری بیەن و ئاقیبەت قەران نەلانەنە باخەڵەشا. بەڵام ئا خاتوونێ کە قۆدرەت یا سەروەتێوشا بیەبۆ پێسەو: خاتوو “ئادادێ “کە دەورەو ئەشکانیەکانە سۆڵتانە بیێنە و هەر پاسە بڕێو خاتوونێ تەرێچ جە ساڵەکاو 442 ه.ق تا زەمانوو شای پەهلەوی سۆڵتانیشا کەردەن پێسەو خاتوو “هوریزادێ” کە سۆڵتانەو مەنتەقەو هەورامنوو ڕزاو و شامیانی بیێنە یا خاتوو “منیرە” سۆڵتانە کە هەورامانوو لهونەیەنە بیێنە. ئینە نیشانە مد٘و ژەنی هەورامانیچ پێسەو ماباقی وەڵاتەکاتەری بە یاوای بە قۆدرەتی و سروەتی تاوانشا وێشا برمانا و ئەگەر سەرتەر جە پیایا نەبیێبا قەتعەن کەمتەرێ نەبیێنێ! یا خاتوو “جەهان ئارا” کە شاعێرە بیێنە و تاوانش کاری فەرهەنگی کەرۆ حەتمتا وەنە بۆ خانوادێوەنە بیێنە کە سەتحیوو قۆدرەتوو ماڵیش سەرەو بیەن.بە واتەو ئی نموونا تاومێ واچمێ ژەنی تا وێش ئیستقلالی ماڵیش نەبۆ نمەتاوو کاریوی فەرهەنگی کە شایستەو دنیای تازێ بۆ بەرۆش ڕاوە.
4_ڕوڵێ سیاسی
ڕوڵی سیاسی یانێ یاوای بە دەسەڵات . دەسەڵاتێو کە تا یاگێوە فرێ متاوی پەنەش دەسەنازەکا لابەری و بە وەش کەرد٘ە و بەر وستەی قانوونە شایستەکا کە مافوو ژەنێ دلێشانە ڕاش بیێبۆوە بلۆ وەرەو . گێرە ئەگەر حکوومەتەکێ کە پیا سالارێ بیێنێ دڵشا پەووە بیە زووتەر تاوێنێ ئی کێشەیە چارەسەر کەرا! بەڵام نەکەرد٘ەنشا و تەنانەت وەرگیریچشا کەرد٘ەن! چی؟ چوون حکوومەت کەردەی بە نیمێو جە خەڵکی کە بێ سەواد٘ و بێ دەسڵاتا (ژەنی) فرە ڕەحەت ترا!
هەمباز چێگە میاومێ ئی نەتیجەیە کە ژەنێ مشیۆم زانست و ئاگاهی و دانش و ڕوی فێرە بۆ تا تاوۆ ، ئەوەڵەن ؛ یاگێ وێش بێزۆوە و وێش بژناسۆ و دماو ئانەی بە ئاگاهی و زانایی وێش بژناسنۆ بە عاڵەمی. چوون ئینە کە بە قسێ و دەسی هاڵی گەرەکش بۆ وێش برمانۆ نمەکریۆ.و چی ڕانە مشۆم ئەوەڵەن گەرەکش بۆ دماوە پا هۆر گێرۆ عەزمش جەزم کەرۆ تا پلەکانەکاو وەڵکەوتەی یۆیۆ هۆروەزو. متاومێ واچمێ ژەنی هەورامانیچ چن ساڵی ویەرد٘ەنە هەر ئا کارشە کەرد٘ەن . کە بە ویس ساڵی ڕایێوە پەنجا ساڵێشا پیماینە ! درۆسا دێر هایما بیەنەو بەڵام مشیۆم بە دەرس وانای و دانژگای لوای و شەو نەوتەی شەوە و ڕۆی تاریکوو تەمەنیما کە تاریخی بڕیەن باڵایمارە ڕۆشن کەرمێوە.
ئامارێو کە هەن نیشانە مد٘و ڕوڵی سیاسی ژەنا جەهانەنە بەینوو 193 وەڵاتانە فەقەت 16 ژەنی ڕییسێ حکوومەتی یا ڕەییسێ دەوڵەتیەنێ!
بەڵام “ئیران” دلێ ئی 193 وەڵاتیەنە پلەو 177 یش هەن! ئینە جە حاڵیوا کە “ئەفغانستان”ێو کە ئێمە دڵما سۆچو پەیش و بەزەیما مەی ئەوزاعوو ژەناشەرە 54 رۆمینا تەنانەت جە “ئیسراییل”یچ ئینا سەرتەرەو! ئی ئامارە هەر پاسە بەشوو ڕوڵی ئێقتسادیەنە باس کریا هەورامانەنە متاومێ واچمێ زەمانوو وێشەنە مایەو شانازی بیەن! چوون ئیمەیچ ژەنی دەسەڵات دارێ و حاکمێما هەورامانەنە کەمێ نەبیێنێ. هەرچن گاهەز کەم حکوومەتشا کەرد٘ە بۆ بەڵام نیشانە مد٘و ئەگەر زانایی و دەسڵات پێوەرە بیێبا ویەرد٘ەیچەنە تاوانشا ژەنی بیاونا ئا یاگێ کە شایستگیش بیەن.گێرە ئەگەر هەر دوێما چی زەمانەنە با، کۆمڵگاما زووتەر میاوو ئا یاگێ کە شایستەشا.و ڕایوە کە چاوەڵی بە بێ بەشداری ژەنا سەد٘ ساڵێ ئیجا پیمێنمێش ئیسە بە بیەیشا یەک شەوە کە نا بەڵام بێ شەک ماویوی کەمەنە پیممێش!

دما قسێ

بە ئێشارە کەرد٘ەی پا خاڵا سەرەو باسشا کریا ژەنی تاوا دنیای تازێنە ڕوڵی فەرهەنگی وێشا کە بە نەزەرەو من شامڵوو هەر چوار خاڵەکەی بۆ بەرا ڕاوە.
خانەوادە، کومەلگا، ئێقساد و سیاسەت. ئیسە هەر کام چی بەشا هۆر چنا مۆهێم نیا. گرێنگ ئانەنە هەر بەشێوەنە کە هەرمانە کەرا بە زانایی و ئاگاهی و ویری سەردەمیانە بلا ڕاوە تا نمەنا جیا و وێشا یاونا پا قەتاریە کەوتەن ڕا ڕۆوەو دنیای تازێ کە وەراوەری مافوو ژەن و پیای مشیۆم ئەوڵین ئیستگاش بۆ تا پێوەرە دەس بنیا دەسوو یۆی و ئێتر نە ئیستگای پیا سالاریەنە وەزارە و نە ئیستگای ژەن سالاریەنە. بنیشا تا یاوا ئیستگاو مردۆم سالاری و ئاوەختە کەڵەکەکێ ژیوایشا پێوەرە هۆر چناوە.

سەرچەمەکێ:

هەورامان نێت
– سیبرت الیسە (۱۳۷۹)زن در شرق باستان رقیە بهزادی ، تهران : پژوهندە
-احمدی خراسانی نوشین (۱۳۸۲) زنان زیر سایەی پدرخواندەها تهران نشر:توسعە
-هاجری عبدالرسول(۱۳۸۲)؛فمنیسم جهانی و چالشهای روبرو، قم بوستان کتاب
-زندی پور اسفدیار(۱۳۸۳) زنان و تبعیض ، تبعیض جسمی و افسانەی فرصتهای برابر، تهران : گل آذین
– فریدمن جین(۲۰۰۱)فیمینیزم فرشید شریفی،هولیر: خانه ی وه رگێران
-پژوهشکده ی علوم اسلامی امام صادق(۱۳۹۱) نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، پژوهشکده ی علوم اسلامی .
– ارکانی فرهاد، مقاله ، خدایان از چه زمانی مذکر شدند، اینترنت
– فروزندە جعفرزادە ، مجموعە مقالات. نقش اقتصادی زنان در جامعه و خانواده، اینترنت
-نقش فرهنگی و مدیریتی زنان در جامعه، باشگاه خبرنگاران، اینترنت
-نقش سیاسی زنان در جهان، BBC NEWS، اینترنت
– نقش زنان در اقتصاد، ایرنا، اینترنت