ۋیه‌ردٚه‌و داستان نویستەی جه هه‌ورامان
کەی جە هەورامان داستانێ هەورامییە نۋیسیێنە و سەرگۋزەشتە و مێژووش چنینەن؟
هه‌ر چنڎ په‌ی داستانێ تاریفێوی خاس نه‌کریان، به‌ڵام متاومێ واچمێ قاڵبێوی ئه‌ده‌بیا که تارێخێوی کۆنش هه‌ن و ئێنسانه‌کێ جه ویه‌روو زه‌مانیه‌نه به شێوه‌ی جۆراوجۆر په‌ی یه‌کترینی داستانه‌شا گێڵناینه‌وه.
داستان واته‌ی و ئه‌وه گێڵنای جه هه‌ورامانه‌نه هه‌ر جه زوه‌و بیه‌ن و ئی ڕه‌وته چا زه‌مانه‌نه تاوانش یاگێ ڕه‌سانه و میدیاکا گێرۆوه. خه‌ڵکوو هه‌ورامانی دلێ ده‌گاکانه دماو یه‌ک ڕۆی سه‌ختی کاری، په‌ی ده‌مه‌ته‌قێ و شه‌که‌ته‌ی به‌ر که‌رده‌ی، ده‌وروو یۆی گلێرێ بێنێوه و په‌ی یه‌کترینی داستانه‌شا گێڵناێنه‌وه. ئی داستانێ پێسه‌و ئه‌ده‌بیاتی ده‌مواچی تا ئارۆ مه‌نێنێوه.
چی وتاره‌نه که تایبه‌تا به ویه‌ردٚه‌و داستان نویسی جه هه‌ورامانه‌نه، سه‌روو ئا داستانا باس کریۆ که پێسه‌و نه‌سری نویسیاری دلێ سه‌رچه‌مه باوه‌ڕکریاکانه تۆمار کریاینێ.
داستانه به عام پێسه به‌شبه‌ننی کریۆ: 1-ڕومانه ۲- داستانه‌ی درێژه ۳- داستانه‌ی نیمه درێژه ۴-داستان کۆتا ۵- داستانلێ(مینی ماڵ).
ئێمه ئه‌گه‌ر گه‌ره‌کمابۆ باسوو ویه‌ردٚه‌و داستانێ جه هه‌ورامانه‌نه که‌رمێ، متاومێ سه‌روو ڕومانێ و داستان کۆتای باسما بۆ و ڕازه‌یچ پێسه‌و کۆڵه‌کێ هێقمه‌و ئه‌ده‌بیاتی داستانی هه‌ورامانی به ئی به‌شبه‌ننیه زیادٚ که‌رمێ.
ڕازه (قصه): ڕازه به ماناو به‌سه‌رئامایوی خیاڵیا جه ژیوای به‌شه‌ری یام حه‌یوان و په‌له‌وه‌ری یام بینه‌وه‌رێ خیاڵیێ که په‌ی وه‌شی و ده‌مه‌ته‌قێ دلێ خه‌ڵکیه‌نه نه‌قڵ کریاینه. ویه‌رده‌و ڕازێ و ڕاز ئه‌وه گێڵنای گێڵۆوه په‌ی وه‌ختێوی که به‌شه‌ر ئامان سه‌روو دنیای. ڕاز ئه‌وه‌گێڵنای جه ویه‌ردٚه‌نه هه‌ر بیه‌ن و ئه‌جدادٚێ ئێمه دایمه په‌ی وێشا و زارۆڵاشا ڕازه‌شا گێڵناینه‌وه.
ئه‌گه‌ر هه‌ر مێلله‌تێو ڕازێ تایبه‌ت به وێش باش، ئا مێلله‌ته هه‌م ڕیشه‌دارا هه‌میچ فه‌رهه‌نگێوی هێقمش هه‌ن. شوکر په‌ی خودٚای هه‌ورامان سه‌رزه‌مینوو ڕازان و ده‌ها ڕازێ جه سه‌دٚها ساڵێ چه‌یوه‌ڵ سینه به سینه و نه‌سڵ به نه‌سڵ دلێ خه‌ڵکیه‌نه گێڵیاینێوه و چوون دایمه ئاخرێوی وه‌ششا بیه‌ن، مه‌نێنێوه. پێسه‌و فره‌و ئا ڕازا تا په‌نجا شه‌س ساڵێ چه‌یوه‌ڵ بۆناخاتره‌و نه‌بیه‌ی سه‌وادٚی و نه‌بیه‌ی (ڕه‌سانه‌ێ) ده‌م به ده‌م گێڵیێنێوه و فره‌و خه‌ڵکی زانێشا. ئی ڕازێ فره‌ته‌ر زارۆڵی و نه‌وجوانێ تاڵبشا بێنێ هه‌رچن جه ده‌موو پیراوه نه‌قڵ کریاینێ. پێسه‌و ڕازه‌و شیرین و فه‌رادٚی و خۆرشید و خاوه‌ری و له‌یلێ و مه‌جنوونی و ڕازه‌و زارۆڵا( ورکڵه و تیتیل و بیبیل و مامۆ ڕواس و دنکه‌هه‌ناره و مانگڵه دیمێ و مامالێ و حه‌مه‌ته‌مه‌ڵ و شێته و ژیره) و …. ئی جۆره ڕازێ بێ شک ڕیشه‌ی تاریخیشا هه‌ن و تا چێوێو نه‌قۆمیابۆ یا کاره‌ساتێو نامابۆ ڕوه، ئی ڕازێ وه‌شێ نه‌کریاینێ.
نویسه‌ی ڕازێ پێسه‌و نه‌سری هه‌ورامی ویه‌ردٚێوی چامنه‌شه نیا و ئاخرش گێڵۆوه په‌ی ۵۰ ساڵێ چه‌یوه‌ڵی. ده‌سپنه‌که‌رده‌و نه‌سری هه‌ورامیچ به ڕازێ بیه‌ن: ڕازه‌و حه‌مه‌ته‌مه‌ڵی که ۵۰ ساڵێ چه‌یوه‌ڵ پروفسۆر مه‌کنزی جه ده‌موو ته‌حسین به‌گی لهونی ئه‌ژنه‌ویه‌نش و نویسه‌نش. ڕازه‌و (قسێ ژه‌نێ) ڕه‌ئووف مه‌حموود پووری ڕازێوه‌ته‌رنه که جه کتیبوو کاڵه‌به‌ی ساڵه‌و ۱۳۷۹ی چاپه کریاینه. دماو ئی دو ڕازه‌یه جه ده‌هه‌کاو۸۰ و۹۰ی یه‌رێ کۆمه‌ڵه ڕازێ چاپێ بیێنێ: ۱- ئه‌فسانه‌ی هه‌ورامان، باقی سه‌فاری، ۱۳۸۱ی ڕۆجیاری، (۴۵ ڕازێ) ۲- خه‌رمانو ڕازا، فه‌تحوڵڵا ڕه‌زایی، ۱۳۹۱، (۲۶ ڕازێ) ۳- دێوه سیاوه و دێوه چه‌ر‌مه، ئیبراهیم حاجی زه‌ڵمی، ۲۰۱۳ (۴۶ ڕازێ)
ڕازه په‌ی زارۆڵا: نویسه‌ی ڕازێ په‌ی زارۆڵا تازه ده‌سش پنه که‌رده‌ن و ته‌نیا دوێ ڕازێ ئه‌چی ویه‌ره‌نه نویسیاینێ و چاپێ کریاینێ : ۱-تیتیل و بیبیل، ابراهیم شمس، ۱۳۹۵ ۲- ڕازۆ مامالێ، ابراهیم شمس ۱۳۹۵
ڕۆمان: ڕۆمانه واژێوی فه‌رانسه‌ویه‌نه به ماناو داستانێوێن که به شێوه‌و نه‌سری منویسیۆ و جه ئه‌و شکڵه‌کاته‌روو داستانێ فره‌ته‌ر و درێژته‌ره‌نه و ده‌سی سه‌ر په‌ی درێژایی و میزانوو حه‌قه‌تینوو وێش دیاری نه‌کریان. هه‌ر ڕۆمانێوه ته‌فسیرێوا جه ژیوای. به گۆشه نگایوه کۆتا سه‌روو تاریخوو ئه‌ده‌بیاتوو کلاسیکوو ئورووپای وینمێ که ڕۆمانه ویه‌ردێوی کۆنته‌رش جه داستان کۆتای هه‌ن و جه ئێران و فره‌و یاگاته‌ریه‌نه هه‌ر پاسه. به‌ڵام به پێچه‌وانه‌و ئی قسێ، جه هه‌ورامانه‌نه ڕۆمانه دێرته‌ر جه داستان کۆتای ده‌سش پنه که‌رد. یه‌کۆمین داستانه‌ی هه‌ورامی به شێوه‌و ڕۆمانێ ساڵه‌و ۱۳۹۲ڕۆجیاری نویسیا و چاپه بیه.
فه‌رشید شه‌ریفی ساڵه‌و ۱۳۹۲ڕۆجیاری به نویسه‌و دوێ کوڵه ڕۆمانا به نامێو(داستانه‌ی ناته‌مامه) و (هه‌ناسێوه تا یاوای) به ڕوتوو ڕۆمان نویسی جه هه‌ورامانه‌نه بره‌وش دا. جه واقعنه متاومێ واچمێ فه‌رشید شه‌ریفی ده‌سپنه‌که‌روو ڕه‌وتوو ڕۆمان نویسین جه هه‌ورامانه‌نه. هه‌ر ئه‌چی نویسه‌ریه ڕۆمانێوه‌ته‌ره به نامێو (مه‌رگ نا ڕاوه و ژیوایچ فره‌ش مه‌نه‌ن…، ۱۳۹۴) وه‌ڵا بیێنه‌و.
شۆنه‌و فه‌رشید شه‌ریفی نویسه‌رانێوته‌رێ ڕوه‌شا نیا به لایه‌نوو ڕۆمان نویسی پێسه‌و 1- فه‌ریبا ئێسماعیلی داستانه‌و (هه‌وریه‌که‌یت لاده۱۳۹۵)، 2- حافێز ئه‌حمه‌دی به نویسه‌ی و چاپوو دوێ ڕۆمانا: (نیمه‌شه‌و بێ1395) و (ئه‌ودیموو مانگێ1396) 3- حه‌مه‌ڕه‌زا به‌همه‌نی(سیاوریحانه1396) 4- ئامینه ڕه‌حیمی(قووڵ پێسه‌و غه‌ریبێ کاڵێ 1396) و (خه‌ڵاتوو پایزی1397).
نه‌سروو هه‌ورامانی نه‌سرێوی تازه پا گێرته‌ن و نویسه‌ی و چاپ بیه‌ی 9 ڕۆمانا به شێوه‌و نه‌سری هه‌ورامی، به یه‌قین مزانیده‌روو دمارۆیوی برێقه‌داریا په‌ی ئه‌ده‌بیاتوو هه‌ورامانی.
داستان کۆتا: داستان کۆتا به‌شێوا جه ئه‌ده‌بیاتی داستانی که جه داستانێ درێژێ و ڕۆمانێ، حه‌جمێوی که‌مته‌رش هه‌ن و کۆتاته‌ره‌نه. داستان کۆتا پێسه‌نه ده‌لاقێوی که په‌ی ساتێوی ملوو ژیوای که‌سایه‌تیێوی واز بۆ و وانه‌ر ئێمکانوو ئانه‌یشه هه‌ن جه ئی ده‌لاقه‌نه کاره‌ساتانێو که ڕوه مدٚا، وینۆشا.
داستان کۆتای هه‌ورامی ویه‌ردٚێوی چامنه‌شه نیا و ئه‌گه‌ر نویسه‌ی و چاپ که‌ردٚه‌ی وه‌رچه‌م گیریۆ، عه‌مروو داستان کۆتای گێڵۆوه په‌ی ده‌هه‌و هه‌شتای ڕۆجیاری. به داخه‌وه بۆنه‌و نه‌بیه‌ی ئارشیڤوی، فره‌و ئا داستانا چا ده‌وره‌نه نویسیاینێ یا جه ئه‌نجومه‌نه‌کانه و هه‌مامه‌کانه وانیه‌ینێوه، بێ ئانه‌ی تۆمار کریا، جه به‌ین شیێنێ. په‌س ئێمه نمه‌تاومێ قاتێعانه واچمێ چ که‌سێو یام که‌سانێو په‌ی یه‌که‌وم که‌ڕه‌تی داستانه‌شا نویسێنه. به‌ڵام ئا داستان کۆتای به نه‌سری هه‌ورامی که جه لابلاو کتیبانه و مه‌جه‌لانه به ده‌سوو ئێمه یاوه‌ینێ، متاومێ به چند دانێشا ئیشاره که‌رمێ: (قه‌ڵاو کناچی، ڕئووف مه‌حموودپوور، هه‌مامه‌و کورته‌ی چیرۆکوو بانه‌ی۱۳۸۵)، (که‌کڵه‌مووشان، جه‌ماڵ جه‌باری، گستره هورامان شناسی، پاوه ۱۳۸۵)، (دماره‌کۆڵ، حسه‌ین که‌ریمی، سیروان۱۳۸۶)، (چووزه‌نه‌پڕا، کوورش ئه‌مینی، دایره المعارف هورامان۱۳۸۷)، (ئاویسه‌ر، رئووف مه‌حموودپوور، ده‌لاقه ۱۳۸۷)، (ته‌رسی، جه‌ماڵ جه‌باری، هۆرامان ۲۰۰۸)، (شێتم مزانا، ئۆمید حه‌بیبی، ده‌نگ ۱۳۹۰).
به‌ڵام ئا نویسه‌رێ که تاوانشا به‌رهه‌مه‌کاشا پێسه‌و کۆمه‌ڵه داستان کۆتای هه‌ورامی به چاپ بیاونا یه‌رێ نه‌فه‌رێنێ: ۱- فه‌رشید شه‌ریفی، تارمایێ بۆگه‌نێ،۱۳۹۱ ۲-ره‌ئووف مه‌حموودپوور،قه‌ڵاو کناچێ،۱۳۹۲ ۳-کوورش ئه‌مینی، ئاخرین فیشه‌ک، ۱۳۹۶
هه‌ر چند جه هه‌ورامانه‌نه کتیبێ داستان کۆتای چاپ کریای که‌مێما هه‌نێ، به‌ڵام ئی قاڵبه ئه‌ده‌بیه جه ئه‌و قاڵبه‌کاته‌ر‌ی کاریگه‌ری فره‌ته‌رش ملوو بره‌ڤ و ترۆقوو ئه‌ده‌بیاتوو هه‌ورامیه‌ره بیه‌ن و هۆکارش ئه‌ره‌مه‌رزیاو هه‌مامه‌و داستان کۆتاو نودشه‌ی ساڵه‌و ۱۳۹۲ی ڕۆجیاری بێ که شۆڕشێوی نویسیاری جه سه‌راسه‌روو هه‌ورامانیه‌و ده‌سش پنه که‌رد و قه‌ڵه‌م به‌ده‌سێ کێشیای ڕوه‌و داستان کۆتا نویسی. تا ئارۆ که چوار هه‌مامێ داستان کۆتای جه هه‌ورامانه‌نه گیریاینێ، فره‌ته‌روو نویسه‌را عه‌لاقه‌شا کێشیان ڕوه‌وداستان کۆتا نویسی. په‌ی نموونه‌ی متاومێ به چند داستان کۆتایا که جه هه‌مامه‌کانه هۆرچنیاینێ، ئیشاره که‌رمێ:
«گه‌لاوێژه پێسه گه‌لاوێژێ زیا« کوورش ئه‌مینی، «ئازادی»سوبحان ئه‌مینی ، «وه‌ی چاڕۆیه» ڕه‌ئووف مه‌حموودپوور، «نه‌باتێ» فه‌رید عه‌باسی، «ئه‌ودیموو جامه‌که‌ی» نه‌رمین گیوه‌چی، «خیاڵ پڵاوێ» وه‌لی فه‌تاحی، «کێخا مرادٚ» مه‌هدی ئه‌بری، «جۆڕیه» سه‌مه‌د عادڵ، «گجی پیایانه» فه‌همی مورادی، «شیشه وره‌ش» فه‌رخونده شه‌یخی، «چێگه که‌س وه‌ردڵ مه‌وزۆ» حسه‌ین وه‌فایی، «گڕوو ته‌نیایی» ئامینه ڕه‌حیمی، «ژیوای شه‌ق و شڕ» شادی ڕه‌حمانزاده، «ده‌فته‌روو شێعره‌کا»مه‌هین که‌ریمی، «مانگه‌و سه‌رپاساری» نگین شه‌ریفی، «ئاخ زانایام تامش چه‌ینا» ره‌حیم ره‌حمانی، «ماماله گێجی» ئێرشاد ئه‌زه‌غ، «ئاوی ڕۆشنای نمارۆ» فه‌یرۆز فه‌ره‌جی، «کوشته‌ی ئه‌مین به‌گی»هه‌ورامان ڕۆسته‌می، «هه‌ر پایێز وه‌شه‌ن»گۆنا ڕاپه‌یما، «زێنه‌وه» ئێران مورادی.و…
ئیبراهیم شه‌مس/پاۋە
سه‌رچه‌مێ:
٭هەورامان نێت٭
۱-صفاری، باقی، ئه‌فسانه‌ی هه‌ورامان، نشر احسان، ۱۳۸۱
2- رضایی، فتح اله، خه‌رمانو ڕازا، انتشارات ئه وین کردستان، ۱۳۹۱
3-شریفی، فرشید، تارمایێ بۆگه‌نێ، نشر سنندج، ۱۳۹۱
4-شریفی، فرشید، داستانه‌ی ناته‌مامه ، انتشارات آراس سنندج، ۱۳۹۲
5-شریفی، فرشید، هه‌ناسێوه تا یاوای، انتشارات آراس سنندج، ۱۳۹۲
6- شریفی، فرشید، مه‌رگ نا ڕاوه و ژیوایچ فره‌ش مه‌نه‌ن…، نشر رازنهان، ۱۳۹۴
7- شه‌مس، ئیبراهیم، گۆشه‌نگایوه سه‌روو ڕه‌وتوو ئه‌ده‌بیاتوو زارۆڵا، زایڵه، ۱۳۹۶
۸- اسماعیلی، فریبا، هه‌وریه‌که‌یت لاده، انتشارات ریباز مریوان،۱۳۹۴
۹- احمدی، حافظ، نیمه‌شه‌و بێ، انتشارات آرمان نگار، ۱۳۹۵
10- احمدی، حافظ، ئه‌ودیموو مانگێ ، انتشارات آرمان نگار، ۱۳۹۶
۱۱- رحیمی، آمنه، قووڵ پێسه‌و غه‌ریبێ کاڵێ، انتشارات آرمان نگار ، ۱۳۹۶
12- رحیمی، آمینه، «خه‌ڵاتوو پایزی»، انتشارات زایله 1397
13- محمودپور، رئوف، قه ڵاو کناچێ ، انتشارات ئه‌وین مریوان، ۱۳۹۲
14- محمودپور، رئوف، کاڵه به‌ی ، انتشارات میهن نو، ۱۳۷۹
15 – ئه‌مینی،کوورش، ئاخرین فیشه‌ک، انتشارات زایڵه ۱۳۹۶
16- بهمنی، محمدرضا، «سیاوریحانه»، ماهان 1396
17 – مکنزی ، گویش هورامی، ترجمه محمدصدیق زاهدی، نشر پانیز ۱۳۹۳
18- وبلاگ دایره المعارف هورامان http://www.sarkav.blogfa.com/
19-وبلاگ ده‌نگ
http://www.denguhawramani.blogfa.com
