یانهو بییهیمان و یادگاو تاریخی
یانهو بییهیمان و یادگاو تاریخی، بهشو یۆوهمی: (شار تا میامهرانو تارانی).
یانهو بییهیمان و یادگاو تاریخی، بهشو یۆوهمی: (شار تا میامهرانو تارانی).
بێواده نییهن ههرچهنده دانش ئازاره. چهمهڕایانوه بییهن چهمو چهمهڕاییش. ویهردهی وهرین تاقیی و باقییهن. تهنگیوهرو تاریخیینه وێگیر و ئازیانوه. یاگههاڵییانش ڕازنانوه و ڕازیانوه. ههمتهر کهیلییش کهلاوش کهردهن، خییاوانش ئامان و شهوئاوژین بییهن. بییهو ژیواین و واچمانو جارانی. نهک عهینو جارانی. مهژیونۆنه و مهژیوۆنه وهرمیچهنه، هایانهنه و ویر و خییاڵهنه با بمانۆنه. لێره و یهههرش دلێو دڵانه و گیانانه دهمنانوه و دهمیانوه و گرد سات و بێ ئان مهگنۆنه بارشهره. ههر دیم و تهرزیهش نماناو مهینهت، ههرمان و ماریفهتێویهن.
کهیوهن ههناسهڕای ئاویرین دامیارو ویر و خییاڵاتین، نمهسهلهمیهونه. پهی ئهئینهیه، ئانه نه هۆش و دیارهن ئا ساڵه دانشگاو ههوارهبهرزهو میامهرانو وهلهنجهکیچهنه چهپوانهو چاوهڵیی و گردو پاییزانیی، ئاخێزو وههارو سڵاحیای بێواده خێزیابێ و ئاڵۆزیا و شێویابێ وهرین و لۆسێو بارنهکۆڵو وهڵاتو ئازیهتباریی. ئهچا شێوانشێوهنه ئێمهیچ شێویاییمان شێویاتهر بیهبێنه. وهرمزڕیا، دهواچهو ئاوهزو بێ ئاوهزیمان بهبێ دهوا و دهرمان وستهبێنه ئهو شانمان. نمهزا ئا ڕۆمهڵخهزا کام نیگا و ساتش بکریۆنه نیشانه و نما. دهسپهنهو شنهو تازهگهریی بێنه و ئهچا سهرهیچهنه تازهگهریی به فهتحو دڵانی ئهژناسه و مانا کریابێنه. نمهشۆنێوه ئهو ویر و دڵویار ههیوانه گهورێ و سهرسهرای دڵنزار. شنهو دڵانی بێنه و سۆمایی چهمان. ئاما و لوایو شیرین نیگاران مهبهردش ئهو یاد دووریی و ئازاران. ههر به وێش مهکهوت سهرتهڵهو تهڵا. چه ئێشێوش وستهبێنه دلێو دڵو دڵا. کهس نهبێنه شۆرهتشش نامابۆنه گۆش و حهزو وێناش نهلوابۆنه هۆشی بێهۆش. مهکهوته ڕا و دیاریی، قاڕکهر بێقاڕه مهکهوت و جمهکهریچ ئهو جمه. مهگهر شاهێدی داناو گردو ئهحواڵانی بزانۆنه چنده ههزار شهوێ تا سهحر چنده ههزار کهسێش ویهردنایباوه و چنده ههزار جارێچ مهرگش بهردهبۆنه مێمان. ئا بهزمگا تا بێنه خهیچ بێنه. نیمهمنیچ ئێمهیچ بهڵام قهراخوه. عهینو گردو تاریخو نهگبهتییمان. پهڕاوپهڕو سیاوساڵییش. به لۆنێوتهر و چهپوانهو ئهنمانایی و ئهرمانایی سووچو وێمانه بێنمێ. نهزانێنمێ، نهیارێنمێ و نهتاوێنمێ. بنج نادیار بێنمێ سهرو حهلهسێ و ڕهگو وێمانوه. وهیلان و خجڵیا به خلاویایو وێمانوه. ئا زهمانه تازهگهرانه و نۆبهرانه و کهڵهسهوار حهفتهنامێ و ڕۆنامێ چاپییێشان مهئاڵووچنای وهرێسهره. ئێمهیچ ڕۆواز و ڕاواز چهنیو هامحهلهسانی وهردهمو تالارهکێنه و ئیپهڕ تا ئهوپهڕو ههیوانه گهورهکێنه چنده ساعهتێ دیماودیمشانمان مهکهرد. به دڵ و به گیان و چهمێ قووتشانمان مهدا. چهشکهو فامیشانمان مهنیا و نیابێمان یاگێو پێخوهریمان. که سهر کهیل و قاچێ مهتۆسیای، مهنیشتیمێره پهی وچانێ نهزهرگاوه. ئهچا دنیایچه ئهر ویارایامان دالێو چهمێ لهوڕنێنمێ به ئیشاره و به تهرس و مووچرکیچ لاپایمان کته شۆر. ئهئهچاگهیچوه بێنه پهی یۆوهمین جاری ڕواڵهتو عهوداڵو ماریفهتامان پهشتهو عهینهکاو و قهڵهمبهدهس ڕوهو وهرێسهکێوه وینا و ئهژناسا و ئیتر دڵبینیایی و لوایمان پهی دلێو داڵانهی پێچاوپێچهو ویرمان و مدرامانیش. پیرو ڕۆزگاری وات و واچهکهنه حهکایهتو وههماو نازێمی، شاعیری نهوگهرا و تهواریش مهسلهکیش شووم و وهردنابێنه و گڵهییێ ئهو وینگایش و ویێتنام ویناو حیکمهتیش و وهرچهم نهوینانیش و پاشێل بییهو گۆراڵاو بنهو دهساش و بێدهنگیو ویژدانیش و هام مهسلهکانیش. بهرو ههیوانه گهورهکێنه، بهرو بهراو دانشکهداوه و دوورتهر ئهو لاچهمو چهمداراوه، وهلهنجهک و ویهرگاو ئهردهبێڵو سهرچهمهو پیرو یارانیوه تا پرد ئیوهرو تهجریشو یانهو مامۆوانی یاگێو پیاسهی و ڕاویارایمان بێنه. پیاسه بهینو بهرزه چناراو شهمێرانی و قهتارهو یانهکتێوا تامدهر و گیانو بژیویمان بێنه. دڵتهنگییێ و ئیشێ وێچش بێنێنه. نهداریی، غهریویو وێرهگاو بهرزه دیاری و بهتایوهت قاڕه قاڕو سوبحانه و جومعانهو قاڵاواو شاری!
سهفا که وازش مهئاورد ئهو سهرهیش و جام و شانهکهیش، دهسێش مهساوای پێوهره و مهقلیاوه و دیسان واخواش مهکهردوه: گیانو وێتان واز باردێنه، پهیچێشی ئهنده سادێ و وهش بڕوایندێ، کهم بگندێ شۆنهو ئا وات و واتانه، بهیدێنهوه چوهر با چایهکهیمان بوهرمێ. سیروانیی ئهئهچاگهوه مهژناسوونه. ژناسایهی کاڵ. جار و بار مهئاما پهی سهردانو سهفای و ئهوتهر غهریباو دووره زێد و دیاری. ساڵانیهی دماتهر فامیایمێ فره وهرتهروه و بێ نام و نهوا، ڕاش ڕاو کێبیهیی وهرینیی و دمایینیمان بییهن و ئا ساتایچه ئهراگێڵ و شۆنهو فڕیاو وهویراشهره. فام و ماریفهتش بێ وێنه و بییهیش تهژناییماڕو ئاواته بێ ئهوپهڕینان. دیموه ئێمهوه و ئهئیسه بێ دهلیل وێش نادیار و کهناروه ئاستهنوه و که مهپهرسیچش چهنه ئهوهجهش نییهن گوفت و جواوشهن. ئاه و داخ پهی دێر و کاڵ فامای و رۆزگاری سهرشییهی. چهنیو وهشهویسانو خێڵیی بانجێڵهو نۆهۆمو پهنجیوه مهنیشتیمره و تا چهم و خییاڵ بڕشان مهکهرد مهکهوتیمێ چهنیو چهمیی و خییاڵیی تاکهتێ ئاما و لوایشانمان وراستهبۆنه دیارگاوه. که شهوارێ گێرێمان ئهچا بهرزهدیاراوه تا مهڵا بانگدایو پارشێوۆ جوانیمان مهنیشتیمێ دیاروه و دیارشانوه. دایمه و دهره و ئهوهنهبڕیا چهمێ کلێ نهکڕیێنێ. وێرهگانه تا سهڵاتو سوحو ساڵێحانی چراوهکاو ئا واره دووره خهمبارهیچه چراومووشینه ئاسا و بێوچان تروسکه تروسکشان ئێنه و وریشه وریش. نهفامیێنمێ ئا ورشه و پرشانه تهعبیر ئاسا حهکایت ئهو بییهو و نهبیهو دمایینیمانشان کهردهن و مهکهرانه. ئهچا ئاژه سهرشیهنه لهلوهو دڵ و دهروونی حهللهر و مهللهرهنه بێنه و مولهق. پێچیا به تارو کاکڵهمووشاناو جاهێڵیی و جاهێڵیهتیی ئهوسایینیره. ئاڵوچیایچ به سرمیچهو دار و تووڵه پردوکیایاو جاهێڵیی و جاهێڵیهتیی ئارۆینینره.
بنهڕاو ئا وههارو سڵاحیاینه بهرهو یانهو کتێوه هۆمارکریایا کریابێوه. سهردهلیلێ سهرهشان وهنه کهردێبێنێنه و کهوتێبێنێ ئهو گیانیشان. لاچهمیچوه ئێمهیچ. تاسۆخ بێنه و مشتهو مشتداری نهگنێنێ. تهرێقهو شهریعهتی حهرامێش وانایبێنێ و نهوانیا و دهس نهکهوته ئازیایبێنێوه. ڕهنگ و بۆی تازه و خمریاشان مهکهردش سهروهش و سهرمهس. مهنهن مژن و دڵویارشان و مهمانۆنێچ تام و ڕهوایهتشان تا دمایین ههناسه و قامو قییامهتو جهستهی. ئهچا سارایی نهوینیاینه، مسیا و ویریوی دوور وستیمێش هامدهمیی و هامیانهیی ههساریهی دووری کهویریی که ئهئیسهیچه ههنش نۆستالۆژیا و ئیحساس، باقیین و سمیا و کوڵیانیچ لێره و ڕهوایهتش تا گاوی ماویی. هاملاد و بێوچان دڵگهشانه و بهجارایچ دڵڕێشانه دلێو دنیاو گورستانو غهریباو ئیبراهیم خانو ئارباباینه و نان و شهرابو قازییانه سپینا ئاسا به خییاڵێ ژیوایمان مهژیونا و دماڕۆی بێ ڕۆمان مهئاوردوه وهرچهم و ههرمان. گوڵێ ڕهنگا و ڕهنگێو دهشتهو زانایی و هانه بێڵۆوێ کۆساراو ماریفهتی تهقای و زیایێ بێنێ. یۆ نهزانێنه دهس ڕوهو کامیشان ببهرۆنه و یا پهی ویناو کامیشان بنیشۆره و بنیشۆنه نما و سهما. یاد و یادشان بهخهیر نیشتێ ئهوهنهبڕیاو یارا به مامۆسایی ئاوهزیارا. ڕهحمهت ئهو یادیشان که وهفادارتهرهن. ئهئهچیگهوه تا گردو ماوایاشان. ئهئیسه که ماوای دوورێنێ ئهو جهم و وایهی قهسهم دریای و پڕچیاینێ بهینهتێ، ئهئیسه که ئادێ پهرچهمهو وهڵاتو وهرمو شاعیرا هێماو ئاواتاشانهن و ئیمهیچ هێمای داره وهنهکێ خاتو خالێو محاڵو زاڕۆڵهییمان یاگهههرمانمانه و قیبلهنماو زکر و تهلیلهو بییهی، شوکرانه بژیوش گهرهکهن و ههزاران دیسانێ شوکرانهش بۆنه. پاکتاو نهبۆنه و نمهبۆنه وهفا و ئهخلاق. به دڵگهرمیی، وێپهرمیی و هاز و هێزیشانوه بێ که به ویران و خییاڵان، ویرێ و خییالێنه پهتێمان مهبڕچنای. پهتانێو که بهرزهدهماخانه و بێدڵانه ئهجیێشان و ئهجیابێمان دمایین پهتێنێ. وهرچهمتهرین پهتهیچ ئهئهپا ئاسمانه دووراوه کریابێنه و مهکریا تهفسیڵ و دهلیل. دنیایهیش بێ ئیستهیوهش و ئیستهیوهیمان و پڕچنایش و قهسالێ ئهوهژیوایی و تهوهللودیی دووبارهمان. ماریفهتجواو میامهرانو ئا وههاره دوورهیه خاس خاسیه ئینهیه مهزانانه، مهفامانه و مههاونانه. ئهپانهیچوه که حهنناو مهرام و حهزاشانه مهژگ و دیده خهیلێن باربهنیشان کهردهن بهڵام قهرزاربار و مهدیوونو چهمهو ماریفهتاشانهنێ.
ئا دهره ڕۆزگاره تا دڵت بوازتایاش بێنێنه جهم و جهلهسێ. ههزاران ڕهنگ و دهنگ. که ماوهریانێوه وهرچهم و هۆش، قوتاری قوتش ئادمان بێنه و بییهو بییهیمان. ئهنقسیی بێنه یام نهزانانه نهتۆفیرهن. دلێو چهمو ناچهمانه و واتهو ناواتانه ڕاش نهبێنه و نهبێنهوه. عهینو گردو بهشوریایان. شییا ئهو گرد چێویمان و سهدهو غهدر و نهدامهتیمان. شهوبێداران چیر و توهو و دوهتۆ شاریوه و دوور ئهو وههمهو وشکهمهژگاوه و چهمو نهیاراوه، حهشر و خوڵوومه بێنه. خوڵوومهو ڕهمهی و جوانی و نهخشه کێشای پهی دمامهرگو ئاواتانیی و ئهوهسازنای کامهرانیی. خوڵوومهو ئهراگێڵانو دهشتهی کرکاوکرکهو خییاڵه بێ سهر و بنا و قهسالهینان. حهشرو ڕهوانگێڵانو جههانی بێ چین و بێ سهر و وار و دادی، به ههردوه دیم و ڕهوایهتهکاشانوه: چهپوازێ و ئهودنیاییێ. چهکل و پیکان بێنه و سێمڕ سێمڕ پهی ئهویتهری و مشت و مڕو ویرله جۆراوجۆرا و وێ سهلهمنای و گۆش نهداری وهرانوهرا. مشهمهرێ بێنێنه و تا بێنێچ کتێوێ و ڕۆنامێ و شهونامێ دهساودهس مهکریای و لاپهناوه و چیرو چهماوه قووتێ مهدریای. جار و بار به ناوێمانه جهبارهو ئادیچمانوه نویسیای، نویسیێنێ. مووزهیانه، ئهرمانگایانه و فرهتهر پهی جڵوهگای، تهماشای و هاڵیی نهبیهو وهرمی ئاخرزهمانی. به وێمانهکهش کهشنشینانو زهمانهیچ دیامانو وێشان دڵداریی و دڵبهریی مهکهرد. بیێبێنێ یانهوهی و دهمڕاسو ئهرهنیشتا. تاپۆشان وستهبێ و ڕفنابێنێشان گۆشێ و چهمێ و دهسێ. بۆنهش بێنه و بێنه قهڵهم، دهفتهر و خوانشان وهرو دهسا، چهما و دهماوه. کهس نهبێنه داستانهوه ئهوهژیوایش نهوانابۆوه و نهژنهوتهبۆنه. دیارتهرین وینایچشان مهنهن ئهو یادو یادانه، نویسیایانه و دیدهو ئێمهیچهنه. پیاسهو ئیستانبول تا وهرو بهرهو یوو ئێن وو تارانییشان و هاوار و هاناو ئاگرینانیشان دما به دماو ڕفنای و به دیل گیریاو سهرچهمهو ئاواتاشان. ئهچا ئاژهنه و پهی ئا وهرێ، تازهگهریی باقه و سواڵهو سییاسهتیی و سییاسهتا پشکش ئهو ئادیشان کهوتهبێ قهڵهم و میزان و فهرمان. ئهئووگه و ئهولاتهر و ئهویشاتهری باوشان بێباو کهوتهبێ. تهنانهت ویر و خییاڵیچهنه ئهو ویر و خییاڵ شییێبێنێوه. ئهئیسه که وینا و سهرهنجامش مهوینیهونه، سهرجهمو جهمو جهما و تاڵانهو وێ ئهرماناو ههرماناو ئا بهزمو ههوارگایه، تاقه ڕهوان بێدارانێش چهنه بهدهر، فرهینهش گهرهگیریای بییهن و لاساویێ و مۆد و تاوهو و تهوپڵهو زهمانهی، ڕهویهی نواڕیاو عهشیرهی و یاگههاڵیانو تاقییهتی وێبنچین و مۆدێرنێ و ئاوهزیایی و ئاوهزمهندی. بێ ئیلا و ئهولا و سهرو گردینشانیچوه ئێمه و ئێمهیچ!
ئادو یانه و یادگاو بییهو ئێمهیچ ئهئینه که ئهئیسه و ئهپێسه ههن ئهچا ویار و ئاژهنه دوور و نادیار ئهنمانێنه. ڵافاوهو دهلهساو سیاسهتیی و دمارهلوای، خشتێ قهڵاو ئهوسایش به تاراج بهردێبێنێ و کۆمانجهو ئاگاهیچش وێران و شێونابێنه. تاجهی ههڕینهو شانازیی نریایبێنه سهرو سهرا، وهڵات موڵگاو و کێشمانکێشو نهیارا، دار و دهوهن قهلهبنار، گلێرگا ئاواره و پژگیا و وهیلانو غهریوی شارا، وهرین فهرامۆش، جهسته بێ پهلهقاژێ، زوان لاڵ، ڕۆح خراشیا و وهرچهمگا بێ ڕۆچن و مانگهشهوه. گردینانلاوه پهپوو مواناش ئهو چۆڵی وێرانهو یانهی. یانهو دڵ و گیانی ماتڵ و دهسهزران و دهس به زهنگۆڵ دلێو شهوهزهنگهو تاریخو گهوجیی و غهدرینه نقم و پاماڵ کریابێنه. حهکیم و ناحهکیمێ زهمانهی یاسینیشان وانابێنه و پهی دمامهرگیچش دیامانێوتهرشان ئهرمانابێنه. ورهو وهرینو ئهوسای و خهرمان و ماریفهتو ڕۆزگارا پیرا، کۆچ و ڕاماڵ و تار نریابێنه ڕوهو کاو و ههوارگهی تازه. ئاوهز بۆژه و خاوێریابێنه و خاوێری ویهردهو وێشهنه کۆنهههوارانهنه بێکهس مهندهبێ و خلافیا و تلافیا و ئهئهچا شێوانشێوهنه کهس ڕاه نهبهرێنهوه سهرو ڕاگهیش. ئهمن به چهمی وێچم ههزار و یهک کهڕهت ژنهفتم گیانکهنشتش. لاو بێکهساشانوه تا ئهوتهر کهسو کهساشانوه. گۆشادارێ و نهکۆشێچ ژنهوتهبێشان و ویهردێبێنێ بهسهزوانانه و بێ ئاژاولێ و دهردیسهر. یۆ ئهو یۆوی نۆبهرتهر. بێ تهنانهت وێمانێچ ئهو گردی کاولتهر. تاقانهیی وێمانه و دڵیمانه مهیلهکهو لهیلێچ مهعدووم واتهنی ههڕگاوه بێ و چهپوانهو واتهو ئادی سهر به سهریچ به هیچ نهئێژێنه. ئا کهین و بهینه فرهتهرش ئامێته بێنه چهنیو ئاوهو وێ شوردهو حمامو دهسوامیی و گهڵوهی بێ عارهو سهراوی و تهژنایی هامناو سیویشکیی.
تا بێنه، مهویهرد و مهویهردیمێ بییهیمان دلێو کاکڵهمووشانانه و ماخولیانانه ههردهم مهگێجیا. بێ ماوا و هیلیان، بێ ئاسۆ و دیامان. بێنمێ لارهمل و دهس و پا مێڕیا. تهنگهزهرف، وشک و ههپ و گۆ چنیا. مهر کتوپرێ به ڕاویاری ویهرشان بوستایانمێنه و ئادیچ پهی سڵهمنایوه و تهوهسنای. باویچ نهشێونێ ئهگهر جار و بار و ههلچ ئاسا دهنگیهی کز و کپ، یاگانیهی دووروه و ئهوپهڕو بێدهنگی و بێ عاریوه ئامایا نهگۆش و وێش بکهردایانه دۆس و مێمان، شۆنیشهره لهو و لهحفو و فهرامۆش. وهشبهختانه یا بهدبهختانه تهنانهت بهڕواڵهت و پهی وهرپانیی خییاڵیی یا دڵوهشکهرییو گهلیی غهدر چهنه کریایچ به هیچ کلوجێو نمهکهوت وهروو چهمان و واتان. مهگهر به گهمه و پهی گهمهجاڕوو ئیمان ههرداو مهزههب، مهسلهک و سیاسهتیی و پرد بیناو سهراوی و تاراجو ویهردهی. یامکهتێ مهگهر به پارێزو زوڵییان و ئادیچ کونجیهنه و پهی مهژگ شوردهو نهونهمامان، تووڵه ساوان و چهشکناو قهرهچوڵبڕیایانو ڕاسهبازارو لاشهی. ئهپاگهوه و دلێو ئا واگژه و وهیشوومهینه کێ بێنه بزانۆنه ڕاگهی و شۆنهما و جهرگهو ئهوساو یارانو کهلام و تهرێقهتی؟ لایکهم ئێمه کاول و دلێو قاڵاپووچهو وێمانه پهنگهمیای بێنمێنه. ئا قوتاره تهڵانه و ئا ڕهوان بێدارانیچه که گێره زانابۆشان و زانانیچشان، گهردهلوولهو سیاسهتانه و وهردهمو بانگ و مازلۆخو بێ بڕوایانه، پهستو یانانه و تهماعهو نانانه، ئهوپهڕو بیدهنگیی و بێدهسهڵاتینه چێششان تاوان و چهنی بتاوایاشان و بیاونایاشان. ڕاسهن و درۆس و به ههق واچیان نهفسیا و وهردهوام ههناسه ڕا، تووله ڕا، هامنه ڕا و ئارهقه ئاوانیه ههر بییهشان بییهن وهلێمکهتێ ئێمه چه وهیلان، دوور، بیکهس و دهس هاڵیی، تاریخیچ چه بێ ڕهحم، پژگیا و پهڕ ئهو تاڵیی. ئهپاگردیوه و گردینانیچوه دنیایهی وهشه بێنه. عهینو سهرزهمینو ماکاندۆو سهد ساڵ تهنیایی بێ دڕهی و دلق و پهڕچین. پێسهو ئهئیسهیه گهوجیایی، گهوجنایی، هۆریهڵیی، سۆزمانیگهریی، نوکهریی و مهنافیعوازی به ئاشکرایی خهڵات و نمادو کهسی نهکریایبێنێ و کهسیچ پهنهشان گهز گهز باڵا و شانازییش پوهوه نمهکهرد و نمهورهت. ههر لۆنیه بێ ئهپاجۆره که ئهئیسه ههن دیاردهکان ههڵای نامێ قهڵبهشان نهگێرتهبێ ئهو وێشان و ڕهوانگێڵه گهلهیی و ئاخزهمانیهکایچ هیمای ههرهسهو وههما و ماخۆلیاناشان نهجمیایبێوه. ئاوهخته مامهڵه کهردهی پهیما ماناش وردهواڵه ورشیی بێنه و مهدا و وردهواڵه ورهشییچ ههڵای ڕاو ههجیجیانو وهڵاتیی و نوقل و کلووچه سانای لاو سهی نهجمهو ههوارانیمانش مهئاوردوه ئهو یاد. سادهلۆحانه نهفامیێمان زوان و فهرههنگ و هۆنهر و ژیوار که هیچ، ویژدانی عیلمیی و شهرافهتی ئهخلاقیی که هیچ تهنانهت کێشاو گیانو شۆتهوهرا و سووچناو ڕهگو حهیاتو نهباتیچ پهی تاجر مهسلهکانو دنیاو زهڕ و زۆر و زوێڵ و لهم و چیرلهمێ، پهڕچین و ئیپهڕ و ئهوپهڕش نهویهن، نییهن و نمهبۆنه.
چهنیهتیو ئامایوه و پێچ بهستهنهوهیش نه دڵ و گیان و بییهیش به واچمان ئودیسهیه تاقهت پرووکن، لێڵ و تراژدیی ئاسان. به هۆش و ڕاوێژ و ویرکاوێژ پهردۆچو وێشهنه وهره وهره مهینهوه ڕوه و مهزانیۆنه که توهو ئامیانیش به مووێو بهند بییهن و فره لۆبڕ. ئهر نهرینیاش و نهیارش بازمێنه پهی پهردوچو وێش، فههیمێ دیار و نادیارو زهمانهی و دهنگ و ڕهنگێ کز و بێ ڕهنگێش بنیهیمێ ئهولاوه و ئهریناش بوینمێنه وهرم و خییاڵ و سووچهدیاو وێمان بگێرمێ ئیژایی و شۆن، ئاوهختهنه و ئهچاگهنه: سۆسهکان کۆچیابێ و هیجرهتو وێشهنه. بنارو کراویهدوڵێ نهشیهبێوه. ئاتهشگا ئهفسانهو باقییاتێش بێ باقی و هاوار نکهوتهبێنه. مستهفازاده دنیای مۆدڕێنهنه و یانهو بییهیهنه مهلێش نهکهردێبێنه و کونجو ههسارهکێش وارنهدهیبێوه. شازاده وهشڵه سهیاره وێشهنه وهرمش نهزڕیابێنه. کهڵو شاهۆی کۆساڵانو ئاواتانه نهوهستهبێره حهوزهلاره و نههۆنیابێوه. هانهڕنگینه و هانهبهرچهم دهس و دیم و گهڵوه و هاناو ئاواتهوازاشان تازه و فێنک نهکهردهبێوه. شیانیی یادگارو حهسهنی و ئهوتهر مهردوخیانی به مهراسمو پاییز و خهزانیشوه کهڵهسهو جهشن و یادواره ویماناو وهڵاتیی و به گردین کهردهیشانش دهسپهنه نهکهردهبێ. شهوهزهنگهو غهدریی ههتاتایینه شهریفو بێسارانی نهبیهبێ یاگێو نانو شهوێ و چراوهو یادگای و پهرسه بنجینهییهکانو مهنهی و نهمهنهی. باباشیخ، گهورهپیا و شهرافهتو کهمهره و شامیانی ڕازهگاو وهڵاتو ئاهۆرامانیش سهربهمۆرێ و نهدرکنایبێنێ. بێدار قرچهماڕ و ئاوهو گیانبوژاریو ئاسماناش نهکهردهبێ خهڵاتو ئیماندارانی. ههیاسو مهتی نهزیرێ یانهئاوییش نهکهردهبێ ئهو وانایی و وانیاریش و غهریوانه و تراژدیوار ماواش ڕوو به شارو خامووشانی و پیررو یارییا نهکۆچیابێنه. ژوانه به قهڵهم و ئاوهزش یهههر و لێرش نهنمانابێ و ئا تزه تاریخییێشه به وێمانه و پهی وێمانهی دیسان ناوردێبێوه ڕوه و سهرانتۆ که گهوههرو ئینسانی ههرمانهننه(کار) و ههرمانه و ئهپاجۆره بهتاڵپایی گردیمانیش نهوستهبێوه سارایی. چهمهکێ فهرهنگیسێ نهتلیایبێنێ و نهگێڵیایبێنێ دلێو زوانو بییهیماره و نهبیێبێنێ ئابڕو نویستهو ئاروین ڕۆیمان. وانیارێ نهونهمامێ قهلهم، کهلاس، ڕا، پهردۆچو وانای و نویستهی وێمانهیشان نهبێنه. ویرچهمهیچ ههڵای بنجهش نهپیکایبێنه. تاوگۆزو یانهو دڵیچ چهمکۆرو مهینهت و کهمفامی بێنه و دووریی قامهتیشهنه شهبڕهنگو دارسهیرانی پهی ههمیشهی نهکهردهبێش پاشکهسته و یانهوێرانو دنیا و قییامهتی. ئهپانهیچوه و ئهپاگهوه به یاگێو گرد چیویمان گهوههریه ئهنتیک بییهیش بێنه. چه خاسیچ بێنه و تا ببۆنهیچ ههنمێ و ههنمێش. ئهچا هاڵیگانه و دلێو ئا ههمگه دههۆڵ و سڕنا مهژگبهرانه، دماو نزیک به سهدهیه سهمپاشیو چهما و ویرا و به تاراج بهردهو میراتو ئهدهب و فهرههنگیمان، یادگاو وهڵاتو ئاهوورای هیمای گێجهنهش جاکهن نهبیهبێنه. ناوێئاگامانه چراولهیه وێمانێ گڕ و تینیش مهئاما و ژیڵیش بێنه و بیهبێنه لهنگهرو لواو و نهلوایمان: شیعره و چریکنایوهیش و زوانو واتهیش و ئێکۆلۆژیو خیزیایش. شیعرهو دڵ و گیانیی، چریکهو سیاوچهمانهی، زوانی بهفهڕ و شکۆدار و ئێکۆلۆژیێوی سهخت، چهم و دۆڵ ڕهنگین و پهڕ ڕمز و ڕاز. وچیان و تهجرۆبیان ڕازهو زا و مهرگو زوانیی پێسهو یانهو بییهی، بینیان به شیعرێوه. ههر زوانێو ئاوهخته مهمرۆنه دمایین شاعیرش مهردهبۆنه. به نۆبهو وێچش ئینه زوانێوهنه ڕوه مدهونه که شیعره و شاعیر، ژیوای و بژیوۆ زهمانهو وێشانه قوتێ بیهبانه و بڕیایبانه جه وهشی و ناوهشی خهڵکی و چهسپیایبان به ویهردهیوه و چێوانێوه که ڕهبتشا نییهن به خهڵکیوه و نیازیشانوه. پهی ئێمهیچ ئی تزێ سهلهمیاینه به درێژایی ویهردهیش تا ئهئیسهیچش. به چهم خشنایهی ساده ئهر بگێڵێش پۆنه تاقله به تاقله و تهرواڵه به تهرواڵهو یانهو بییهیمان، تاقه شۆڵهو ڕۆشناییش و ڕازهو نهکهوتهیی و مدرامانیش سهر لێوارو کهڵکهپاسارو تاریخو تهبێعهت و وهیشوومینه شیعره بیێنه و شیعرێ عالێ و ناڵهو شیعرێ. ههقشناس واتهنیچ وایهو ئهو شیعرێ تهنیا نهزم یا بێ نهزمیی نییهن بهڵکوم ههر کهلام، ئیحساس، شعوور و ماریفهتێویهن که دلێو خهرمان و کوورێ ژیواینه گهش مهبۆنیوه، ئاوهز و مهژگنه بنجه مهبینۆنه و به زوان و ڕاو زوانیوه به شیوازێ جۆراوجۆرێ، به و بێ رهدیف و قافیه ماوهریۆنه و مهینه ڕوهو نامهی و بهیانی و مهسپاریۆنه رۆح و واچمانو زهمانهی و تاریخیی. ئهپیجۆره وایه ئهو شیعرێ ههر بهرویریه ئێژادارهن که سۆز و هانا و هاوارو ژیواین و پهی ژیواین، لوان و مهلۆنه دلێو بژیوۆ خهڵکیی و یانهو فهرههنگ و شارستانیهتی. ئا زوانو شیعر، چریکه و کهلامانه که ڕاو پیرا و گهوره ئاوهزداراوه و ویهرو زهماناوه شۆنهما، شریته و کهڵهسهش یاوابێنه لامان زوانێوی رێخهدار، ههرمانپهنهکریا، چوارچۆدار و بنجدار بێنه و هۆرگێرو مهدهنیهت و تهرێقهتیی و جوغرافیایه وهرپانی تهبێعیی، فهرههنگیی، ئایینیی، حماسیی و تاریخیی و پێسهو ئهئیسهیه زهلیل، قهرهت، سهقهت و بێ تان و پۆ نهکهوتهبێره و بێ ئارمانیی و بێ سییاسهتیی، بێ ماریفهتیی و بێ ئاوهزیی، وهرچهمتهنگیی و دهمواچنویسیی نهویهبێنه مێمڵ و هاڕییه پهیش و دهگاگهرایی نهبڕیابێ باڵاشهره. دێر زهمانوه و ئازهمانیچ پهیما ناڵهو ئهی شیعرێ کرکهش مهئاما و سۆزو لیریکایش مهدا و تراژدیی و ڕۆحو و بانگو مانایی و ئاهوورایی بێنه. ئهئیسه ئاسا دیمهن و دلێنهش نهویێبێ لاساویێ ناشیانه و حهزوازانهو ویهردهی وهرین و ئهوهنامای، نهویێبێ کهلیمه، میعر و شهخهڵ پێکنای و کهڵهسنایشان، ئیلا و ئهولا و وار و سهر پهنهکهردهیشان. ههرپاسه نهکریایبێ به کومێدی و مهزحهکهو بێ ماریفهتیی کهس و ناکهساو زهمانهیمان، شێویایی و شێونایی یانهو بییهی و حافێزهی تارێخییمان و نیاوابێ ئا ڕادهیچه تاکهتێ دوکتور سهعید خان ئاسا و به جۆرێوتهر ههق و ناههق بواچیۆنه: یاگێو شابازا کۆرکۆرێ موازا!
ئهو ویرهن دیمو ماریفهتدارانه پهیچوونو کاکهیا ئاوێنهو زهینیوهندانه سووچهدیاو وێشوه پهیش و سهرش نویستهبێش. پهیچوون هۆز و بنچینهش ئێمهیی نهبێنه بهڵام بییهو بییهیمانش جه ئێمه هایاتهر. ههرکهس بوینایاش و ئهئیسهیچ بوینۆنهش بڕواش نمهکهرۆنه ئاد ئهئوونهنه و ئهپێسهنه و چهنینهن ئهپاسهنه مهگهر ئاژهو و لهلوهو ژیوایش بزانیهونه و دهسو ههلاجی. مهنهن ئهو یادهنه که کتووپڕ وینام و ئادیچ ئهپا دیمهن و دلێنه، یاد لواوه پهی شاری و فره وهرتهر ئهو وههارو سڵاحیای. پهی ئا ساتهنه که چهنیو زهندییهکانو کهرگ ئاواو بان لهیلاخی یانهو قسمهت ئاوایوه تا کاخ و بلوارو حهز و ئاواتانو شههین و کهمهندیو سهبری گوڵفرۆشێ پیاسهمان مهکهرد و قهسالێ لوای لوێنمێ دهرس وانای. چه دهرس وانایه بێنه دلێو گهوجیی، گیجیی و گێجاوهو شارینه و بازارو بێوایهیینه. لافاوه و واگژهو تهنیایی، نهداریی و نهزانیی، پووشوو وجودیمانش، جهستهی بێ جهستهمانش و مهژگی بی مهژگمانش کهردهبێ نهجیهو شارهزوورو قاتیساڵی و ئاڵفهجاڕهو کۆنهههوارانی. ئهچا دهره ڕۆزگارهنه تاقانه دیاریی و دڵوهشکهرو دنیاو ویهردێمان و یۆوهم ساڵهو وانایمان دمایین ساڵهو وانای و لوایش بێنه. جهمهکه فرینهشان ناوێمانێ بێنێ و وێچمان ناوێمانهتهر. دنیامان قاڵاپووچێش بێنێ و پووکاڵاوێ. قاقهو گهرمای و شهرای دابێشهره و ئانه ههرد و ههوێڵ بۆ سووچنابێش و مهگهر جار و بار به نهواو ئاوا کهرهوهو باخو دڵیی بتاوایامان تامو رێحان و گۆراڵاو دووره دیاریمان باوهرمێنهوه ئهو گۆش و هۆش. ڕۆواز به هۆرکهت یانه تا وایه ئاما و لوایمان چهنیو پۆلو زهندییا بێنه. هێڵهو ویهریمان ڕاسایی وێشهنه نهترازیێنه. چهمێ ڕاسایی وێشانه بێنێ بێ ئیلا و ئهولا دییای و مهژگیج کرکاوکرک. تهنیا وهرچهمی ئا دنیای بۆژه نهبیهو ڕهوان و گیانا بێنه و ئامێته نهبیهیشان دلێو ههوڵهجنانێ مارگێراو بازاڕو بێدادینه. که واتێ بهینمانه ئاما و لوایشان مهکهرد زهندی کهرگ ئاوای واچێنه باوام دڵبینیاشهن و نهقشبهندهکاو تهوێڵێ و بیارێ یانهو دهخیلاش و تهرێقهتو ئاواتاشهن و باخهکۆن چلهخانهو ساڵه و ساڵیش. چێوێ مهزانۆنه و موانۆنه و مهرمانۆنه. بهینا و بهین و چڵا و چڵ چێوانێوش مهپهرسا و مهدرکنا لامانوه. به زانایش داواچش مهدریاوه. فرهش نهزانایی بێنه و نهگۆمهیی. واچێنه ئهدا گهورێچش سهرخێڵش میاوۆنێوه به دشهیا و ههرپاسه سهییێدهکاو باینچۆی و بنچینهو ئا سهی مستهفای. خاسیچ مهزانۆنه قسی بکهرۆنه. پێسهو عادهتو گجارانی شهوگارو پاییزانو شاری درێژ و ئهوهنهبڕیا و ئاسمانو سهرو سهرهو یانهو ئیمهیچ بێ ههساره و لێڵ. پهوکهتێ ئاوهخته نهزانێنمێ باینچۆ و گهرک ئاوا کۆگهن، چێشهن و مهولان ئاوا و باخهکۆن چه ڕهبتێوهشان ههن به بییهو ئێمهوه و ئهپا چێواوه ئاد مهپهرسۆشان. دماتهر بهرکهوت جیا ئهو حهزا و وانایا و هانایانو نهسلی دهمهو وێرهگایشان وێچش ئهراگێڵ و دڵئهوگارو نازاریهو مهحاڵو مێرگهوارین. چهپوانهو گردینیی و باوۆ زهمانهی ئاد دڵبینیاش بێنه. خاس خاسیهی گۆش دارێ و جار بێ، سیی چل جارێ ڕێسیا و واچێوه واخوا مهکریاوه پهیش. که پهرسیێ چهنهش بۆنهش چێشهن، داواچش حهزم ههن و نیازم مهگنۆنه پهنهشان بێنه. نهتهجروبیابێمان و کهم فامێنمێ که پهی ئادێش چێشش کێشان، ئێشان، مهکێشۆنه و مهئێشۆنه. [[رێک نۆزده ساڵێ دماو قسهکاو زهندی گهرک ئاوای، زهروورهت و تهقدیرو ژیوای دووباره یاونایمێشوه شار و فهیزاوایش و یانه و دهفتهرو ئا سهی مستهفای. قهتار، دهور تا دهور نێشتێبێنمێره. که یاوانه لاو کهلامو ئیجاب و قهبووڵی ماچۆنه من ماچوونهش شمهیچ دووبارهش کهردێوه. وهڵێو ئانهینه دهسپهنه کهرۆ واتم عهفوهن مامۆسا. ئهگهر مهکریۆنه به وێمانه بواچهش و با ئیمهیچ. گردی ژلێویای و سهرهسام و تهنیا ئاد نهبۆنه. دهرلاد به وێمانه ئاماوه جواو: چێش چانهیه وهشتهر و خاستهر کاکه گیان. باینچۆینان و مهزانوونه و شانازین پهیمان. دهسش پهنهکهرد و ئێمهیچ شۆنیشهره.]]
گهشت و گێڵهنه و بلوارو دڵانه ڕامان کهوته ڕاش و لاش. نیشتهبێره و قاچ سهرو قاچیشوه. ئینه چێشهن دهستوه؟ نماناش و دیمان. تا ئا ساته ههر نهزانێنمێ چێوی ئهئهپاسنه بییهن و ههن. ماچۆنه مهگهر خهڵکو ئاگهیه نیهندێنه؟ ههنمێ. نهبیهنمان و نهدیهنمان. وێتان مهکهردێنه نابهڵهد؟ نهوهڵڵا. نهئاوهزیێمان بواچمێنه بدهونهش لامان. یانی نه ئاوهز بێنه و نه نیاز. دماتهروه بێ هام شێوهش چنده چێوێتهرێش ئاوردێ و وینایمان. ویهرد و ویهردیمێ. تاکهتێ ئهمن فره دماتهر و ڕایێوشان دلێو شارینه ڕام کهوته ڕاگۆزهرو غهریقی و بنهڕاو غهرقاوایمان. بێوایه ئیلا و ئهولام مهکهرد. ڕاویهر و کتووپڕ دیاردهیهی ئاشنام وێنا. خاس سهرنجما دا. دهی خۆ ئینه ههر ئانهن زهندی بلوارو دڵانه ئهنماناش و وێنانمان. لوانی چوهر. هۆرم گێرت. لاپهلێشم دایوه. زهڕکهشم ژمارا. ئامانیوه یانه. دهسپهنهنه دهس و پا مهڕیا بێنان. وههار ئاما فرهشم مهزانا و وهرکریا. که ئیتر یۆمان مهگێرتوه ههردهم باسشم مهکهرد و مهکهردمان. ئیجاره ئهمن وازم نمهئاورد. وهخت و ناوهخت کوک و سۆزهشم مهکهرد. زهندی ئهزرهتهمهندانه گۆشش شل مهئاست و جار و باریچ چهمهو چهماش مهئاماره وار. ئانوو ئهوهوانایش و گرد کهڕت، ئهز ئۆرۆمون مهکانم بێ و وهڵاتم یشمان مهویارا. نهگێرێمان و نهگێرێنمێش. ئهپانهیچوه فرهش و به تایوهت هیجراناشمان ئهو وهر کهرده بێنه و پهی شهمامهکاو جوانی ڕاو پیاسهو بلواریمان، پهی دڵوهشیو دڵیی و به یاد و ئارهزوومهنی مهحاڵیی کۆچ کهردهی و هارهگڵانیماوه، به ئیستهرهم و وهشی زهندیوه و ئهویتهر یارانیوه واخواشمان مهکهردوه. واده و بێواده، ساڵ و سات نییهن وهش وهش ئا ساتانه نهیانێوه نهگۆش و هۆش و شهوانهیچ ئهو وهرم. دمایین جار، نهو وههار و واران وهشت که لوانی بلۆنێوه پهی دلێو بنهڕاو غهرقاوای و یادو جارانیی، ئهڵقهڕێز ئاڵووچیابێ بهرهکهره و پهشتهو دهلاقهکهیوه و یانهی هاڵی و ههواڵهنه پهپوو مواناش!
تا پهردوچیهتهر ئازیزان بهخهیر.
داریۆش رهحمانی. مهریوان. ئوردیبهههشت-و ۱۳۹۸ی. ک. رۆجیاری. مهی و ۲۰۱۹ی میلادی.
ئی جوستاره درێژهش ههن و چنده بهشێن. به یاوهری یهزدانی پاکی ئایهندهنه و سهرو پهردۆچی کهڵهسهوار و بهش به بهش مهدریۆنێ جبهر.
نیشانێ چاپو ئی بهشهیه: سنه، حهفتهنامهو سیروانی، ژمارهو ۱۰۳۸ و ۱۰۳۹، ۲٥و خوردادی و ۱و تیری، ۱۳۹۸ ک. ڕۆجیاری.
سەرچەمە: هەورامان نێت