دیارغەریب: بەرخۆدانی ڕێبەرئاپۆ و چالاکوانان دەگەنە سەرکەوتن و پەیمانەکانی لە نموونەی قەسری شیرین پوچەڵ دەبنەوە

٣٨٠ ساڵ بەسەر پەیمانی قەسری شیریندا تێپەڕدەبێت کە تیایدا کوردستان لەلایەن دەوڵەتی سەفەوی وعوسمانی دابەشی دوو پارچە کرا؛ سەبارەت بەم بابەتە ئەندامی کۆنسەی سەرۆکایەتی گشتی کۆما جڤاکێن کوردستان (کەجەکە) دیار غەریب وەڵامی پرسیارەکانی ئاژانسەکەمانی دایەوە .

لە ڕێکەوتی ١٧/٥/٢٠١٩، ٣٨٠  ساڵ بەسەر پەیمانی قەسری شیریندا تێپەڕ دەبێت کە تیایدا کوردستان لەلایەن هەردوو دەوڵەتی سەفەوی  و عوسمانی دابەشی دوو پارچە کرا؛ سەبارەت بەم بابەتە ئەندامی کۆنسەی سەرۆکایەتی گشتی کۆما جڤاکێن کوردستان (کەجەکە) دیار غەریب وەڵامی پرسیارەکانی ئاژانسەکەمانی دایەوە .

 لایەنە مێژوویەکانی ئەم ڕیکەوتنەوە و کاریگەریەکان و لەڕۆژی ئەمڕۆدا گەلی کورد و ئازادیخوازان چۆن دەتوانن  بە هەڵوێستەکانیان ئەم ڕێکەوتنانە و نموونەکانی ئەوان پوچەڵ بکەنەوە بە شێوەێکی بەرفراوان هەڵسەنگاندنی بۆ کرد؛ ناوەڕۆکی دیدارەکە بەم شێوەیە.

      ئانەفە: ڕۆژی( ١٧/٥) ٣٨٠ ساڵ  بەسەر ڕێكەوتنی قەسری شیرین یاخود (زەهاو)دا تێپەڕ بوو، كە لە ١٧/٥/١٦٣٩ دا لە نێوان هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و سەفەویدا مۆركراو تێیدا كوردستانیان بەفەرمی لەنێوان خۆیاندا دابەش كرد. ئێوە ئەم ڕوداوە چۆن هەڵدەسەنگێنن؟

'' لە هەموو ڕوویەكەوە زیانێكی زۆری بە گەلی كورد و كوردستان گەیاند''

دیار غەریب: بێگومان ئەو ڕوداوە كاریگەریەكی نەرێنی كردە سەر كوردستان و گەلی كورد. چونكە بووە هۆكاری پارچەبوونی كوردستان و گەلی كوردیشی لە یەكتری دابڕاند. ئەو پارچەبوونە كاریگەری زۆر كردە سەر باری دەروونی و كۆمەڵایەتی كۆمەڵگای كوردستان، دیمۆگرافیای كوردستانیشی گۆڕی. چونكە پێكهاتەی كۆمەڵایەتی و ئایینی لە كوردستاندا هەتا پارچەبوونی كوردستان جیاوازتر بوو لەوەی كە ئێستا بووتە سیمای كۆمەڵگای كوردستان. لە ڕووی سیاسیشەوە ئەو پارچەبوونە بووە هۆكاری ئەوەی كە گەلی كورد لاواز ببێت و نەتوانێت بەسەركەوتوویی لەگێژاوی سەدەكانی ناوەڕاست دەربكەوێت. واتە ئەو پارچەبوونە لە هەموو ڕوویەكەوە زیانێكی زۆری بەگەلی كوردو كوردستان گەیاند.     

      ئانەفە: ئێمە دەزانین پێش ئەو ڕێكەوتنە هەر یەكێك لەو دەوڵەتانە ویستی ئەوەیان هەبوو کە  هەموو كوردستان و ناوچەكە بخەنە ژێر دەستی خۆیانەوە. هۆكار چی بوو كە ئەو هێزانە ئەو ڕێكەوتنەیان ئەنجامداو دانیان بە دەسەڵاتی یەكترداناو بەدابەشكردنی كوردستان ڕازی بوون؟

''ئەگەر ڕێكەوتنێكی وەها نەكەن ڕەنگە نەتوانن بەردەوامی بە هەبوونی خۆیان بدەن''

غەریب: بەدڵنیایەوە هەر لەشەڕی چاڵدێرانی (١٥١٤)ەوە  ئەو دوو دەوڵەتە دەیانخواست ببنە تاكە هێزێك كە نوێنەرایەتی دونیای ئیسلام و ناوچەكە بكەن. بۆ ئەوەش زۆر شەڕی یەكتریان كردو دانیان بە هەبوونی یەكتریشدا نەدەنا. بەڵام ڕۆژگار سەلماندی كە ئەوان ناتوانن بە تەواوەتی یەكتری بسڕنەوە، ئەمە هۆكارێك بوو. وەكو تر ئەو كێشانەی كە سەفەویەكان بەهۆی هێرشی ئۆزبەك و توركمانەكانی ڕۆژهەڵاتی وڵاتەكەوە  ڕووبەڕووی دەبوونەوەو ئەو كێشانەشی كە عوسمانیەكان بەهۆی پێكدادان لەگەڵ هێزە ڕۆژئاوایەكانی ئەوروپا كە نوێنەرایەتی كریستیانیان دەكرد ڕووبەڕووی ببوونەوە هۆكارێكی تر بوو. هاوكاتی ئەمانە، هەردوو دەوڵەت بینیان كە میرە كوردەكان سوود لە ناكۆكی نێوان ئەوان وەردەگرن، بەو شێوەیە ئەوان نە دەتوانن یەكتری لەناو ببەن، نە دەتوانن سیاسەتی خۆیان لەسەر كوردستان جێبەجێ بكەن، نە دەتوانن  ڕووبەڕووی هێزە دەرەكیەكان ببنەوە. بە پێچەوانەوە خۆیان لاواز دەكەن. ئەگەر ڕێكەوتنێكی وەها نەكەن ڕەنگە نەتوانن بەردەوامی بە هەبوونی خۆیان بدەن. ئێمە ئەگەر سەیری ئەو قۆناغە بكەین دەبینین كە بەهۆی شەڕ و ئاڵۆزی نێوان ئەم دوو هێزەوە لە ساڵی ١٥٢٩ز دا سوڵتان سولەیمانی قانونی كە سوڵتانی عوسمانی بوو نەیتوانی لەشەڕی ئیمپارتۆریەتی هابسبۆرگی نەمسادا سەر بكەوێت و دەستی لە گەمارۆی ڤییەننا بەرداو پاشەكشەی كرد، لە ساڵی ١٥٧١ لەشەڕی دەریادا لەبەرامبەر هێزی كریستیانەكان تێكشكا، هەرە دوایی دەوڵەتی عوسمانی ناچاربوو لە ساڵی ١٦٠٦ز دا دانی نا بە ناونیشانی ئیمپراتۆریەتی هابسبۆرگی نەمساوی كریستیاندا. لەساڵی ١٥٦٩ز دا دەوڵەتی عوسمانی بە قازانجی ڕوسیای قەیسەری باڵادەستی خۆی بەسەر بەشێكی دەریا ڕەش و زەویەكانی قەوقاز و تەتەرستاندا لە دەستدا. دەوڵەتی ئێرانیش لەبەرامبەر ڕوسیا، ئۆزبەكستان و توركەمەنستان لە پاشكشەدا بوو. دەوڵەتی ئیسلامی غەرناتە لە ئیسپانیاش لە ساڵی ١٤٩٢ز لەبەرامبەر بە كریستیانەكان تێكشكابوو، لە سەدەی ١٦و ١٧ دا موسوڵمانەكانی ئیسپانیا ڕووبەڕووی پاشەكشەو ستەمێكی زۆربوونەوە. ئەم بابەتانە ئەو دوو هێزەیان ناچار كرد كە دان بەیەكتر و سنووری یەکتردا بنێن. هاوكات كوردستانیش پارچە بكەن.

      ئانەفە: كورد بۆچی ئەو پارچەبوونەی پەسند كرد؟ ئایا هەڵوێستی میر و بەگەكانی كورد لەم كاتەدا چی بوو؟ ئایا نەدەكرا یان نەیاندەتوانی ئەو واقیعە پەسند نەكەن؟

'' پێویستی بەوە هەبوو كە یەكگرتوو بن ''

دیار غەریب: بەدڵنیاییەوە دەكرا گەلی كورد ئەو واقیعە قەبوڵ نەكات، واتە ناتوانینن بڵێین ئەوە قەدەربوو، هەر دەبوایە وەها بێت! بەڵام بۆ ئەوەی كورد ئەو واقیعەی ڕەت بكردایەتەوە پێویستی بەوە هەبوو كە یەكگرتوو بێت. واتە دەبوایە ڕێبەرانی كورد یەكگرتوو بونایەو سیاسەتێكی سەربەخۆیان پەیڕەو بكردایە. بەڵام بەهۆی ئەوەی كە یەكگرتوو نەبوون، لاواز بوون، ئەوەش وایكردووە هەر میرێك خۆی ناچار بینیوە كە خۆی ببەستێت بە یەكێك لەو دوو دەوڵەتەوە.

      ئانەفە: بەڕاستی ئەو میرە كوردانە ناچار بوون كە خۆیان ببەستن بەو دەوڵەتانەوە؟

'' لەو سەردەمەدا كورد ڕێبەرایەتیەكی نەبووە كە بتوانێت یەكیان بخات ''

غەریب: بەدڵنیاییەوە نەخێر. خۆیان خۆیان لاواز كردووەو خۆیان خستۆتە بارودۆخێكەوە كە ناچار بن، ئەگەر نا ڕاستیەكە بەو شێوەیە نەبووە. لەو سەردەمەدا كورد ڕێبەرایەتیەكی نەبووە كە بتوانێت یەكیان بخات. ئێمە ئەگەر سەیری ئەو قۆناخەی مێژووی گەلان بكەین دەبینین یان كەسێك پەیدا بووەو لە ڕێگەی هێزەوە میرو بەگ و هەرێمەكانی ناچاركردووە كە لە ژێر فەرمانی ئەودا  كۆ ببنەوە. یان میر و سەركردەكانیان لە چوارچێوەیەكدا دانیان بەیەكداناوەو یەكێتی خۆیان بونیادناوە. بەڵام لەناو كورددا نە ڕێبەرێكی وەها دەركەوتووە، نە ڕێبەرانێكی وەها دەركەوتوون. ئەمەیە كە ئەحمەدی خانی نیگەران كردووەو دەڵێت:

گەردێ  هە بوویا    مە سەرفرازەك

صاحب كەرەمەك   سوخەن نەوازەك

نەقدێ مە دبوو   ب سككە مەسكوك

نە دما وە هەبێ   ڕەواج و مەشكوك

گەردێ هەبوویا    مــــە ئیتفاقەك

ڤێكرا بــــكرا        مــــە  ئینقیادەك

رۆم و عەرەب و   عەجەم تەمامی

هەمیا ژ مە ڕا      دكــر غـــولامی

 

      ئانەفە: باشە هۆكاری ئەوە چی بوو كە ڕەوشی كورد بەو شێوەیە بوو؟

دیار غەریب: ئەمە بابەتێكە لێكۆڵینەوەی زۆری پێویستە، لە ئێستاشدا كۆمەڵێك كێشەمان هەیە كە هاوشێوەی ئەو قۆناخەیەو پێویستی بە چارەسەری هەیە.

      ئانەفە: ئێوە باستان لەوە كرد كە ئەو پارچەبوونە كاریگەری زۆری لەسەر كۆمەڵگای كوردستان كرد، بە تایبەتی لە ڕووی دیمۆگرافیەوە. دەتوانین چۆن باسی ئەو كاریگەریانە بكەین؟

'' ئەو پارچەبوونە مەودای زیاتر كرد لەنێوان زاراوە كوردیەكاندا ''

غەریب: بەپێی ئەو زانیاری و بەڵگە مێژووییانەی لەو سەردەمەوە ماونەتەوە، كۆمەڵگای كوردستان هەتا ئەو كاتە لەڕووی زمان و زاراوەوە زیاتر نزیكی یەكتربوون. بەڵام ئەو پارچەبوونە مەودای زیاتر كرد لەنێوان زاراوە كوردیەكاندا. هەتا ئەو بارودۆخە وا دەكات كە ئازەربایجان كە هەتا ئەو قۆناخە جوگرافیایەكی كوردنشین بوو، ببێتە كۆمەڵگایەكی جیاواز. هاوكات لوڕستانیش تاڕادەیەك لەكوردستان دابڕێندرا. لەڕووی ئایین و باوەڕیشەوە هەتا ئەو سەردەمە بەشێكی زۆری كۆمەڵگای كوردستان پەیڕەوی لە ئایینی ئێزدی، یارسانی(ئەهلی حەق، عەلی ئیلاهی، كاكەیی، عەلەوی) و تەریقەتە سۆفیگەریەكان دەكرد. بەشێكی كەمیشی پەیڕەویان لە ئایینی ئیسلامی سوننی دەكرد. بەڵام سیاسەتی ئەو دەوڵەتە لەنێوان ساڵانی ١٥٠٠ هەتا ١٩٠٠ ، بەتایبەتیش دوای ڕێكەوتنی قەسری شیرین بووە هۆی ئەوەی كە گۆڕانكاریەكی ڕیشەیی لەم بوارەدا لە ناو كۆمـەڵگای كوردستاندا ڕووبدات، لە ئێستاشدا ئەو ڕاستیە دەبینین. ئەوەتا لە ئێستادا بەشێكی زۆر كەم لە كۆمەڵگای كوردستان پەیڕەوی لەو ئایینە بەڕیشە دێرینانە دەكەن، لە بەرامبەردا بەشی زۆری بوونەتە موسوڵمان بە هەردوو مەزهەبەكەوە. هەر بەوەشەوە نەوەستان، ناكۆكی ئایینی و مەزهەبیشیان قوڵ كردەوە. ئەوانەش كۆمەڵە بابەتێكن كە لە ئێستادا گەلێك گرێكوێرەیان بۆ تاك و  كۆمەڵگای كوردستان دروستكردووە.

      ئانەفە: سیاسەتی ئەو دوو دەوڵەتە بەرامبەر میرە كوردەكان و كۆمەڵگای كوردستان بەر لە پەیمانەکە و دوای ئەو پەیمانە چۆن بوو؟

''دەیانخواست هەموو میرنشینەكان لە زووترین كاتدا بخەنە ژێر كۆنترۆڵی خۆیانەوە''

دیار غەریب: دەوڵەتی سەفەوی لەدوای دامەزراندنیەوە لە ساڵی (١٥٠١ز) و دەستگرتنی بەسەر كوردستاندا لەڕووی ئیداریەوە ناوەندی مامەڵەی دەكردو دەیخواست هەموو میرنشینەكان لە زووترین كاتدا بخاتە ژێر كۆنترۆڵی خۆیەوە. لەڕووی ئایین و بیروباوەڕیشەوە لەبەرئەوەی دەوڵەتی سەفەوی لەسەر بنەمای مەزهەبی شیعەی دوازدە ئیمامی دروست ببوو. شا ئیسماعیلی دامەزرێنەری ئەو دەوڵەتە زۆر هەوڵیدا بەزوترین كات ئەو ناوچانەی دەیخستنە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە بیانخاتە سەر مەزهەبی شیعەی دوازدە ئیمامی. هەر لەو پێناوەدا لە ساڵی (١٥١١ ز) دا ژمارەیەك لە میر و بەگەكانی كورد دەستگیر دەكات و لە شاری خۆی دەستبەسەریان دەكات. هەرچی سوڵتان سەلیم یاوزی دەوڵەتی عوسمانی بوو بەپێچەوانەوە هەڵسوكەوتی كرد، لە سەرەتای دەسەڵاتی خۆیدا(١٥١٢-١٥٢٠ز) سیاسەتێكی نەرمی پەیڕەو كرد. بەڵام دواتر هەردوو دەوڵەت لەڕێگەی گرنگیدان بە مەزهەبی فەرمی دەوڵەت و كردنەوەی خوێندنگەو پێشكەشكردنی ئیمتیاز بەو كەس و پێكهاتانەی كە دەچوونە سەر مەزهەبی فەرمی ئەو دەوڵەتانەو فشار خستنە سەر ئەو میرگەو پێكهاتانەی كە سەركێشیان دەكرد، لەگەڵ ئەوەدا پەرەدان بەقوڵكردنەوەی ناكۆكی مەزهەبی و پێكهاتەكان كاریان لەسەر كۆمەڵگای كوردستان كرد. بەو شێوەیە توانیان كاریگەری خۆیان لەسەر میرگەو كۆمەڵگای كوردستان دروست بكەن. بۆ نمونە دەتوانین باسی بكەین كە دەوڵەتی عوسمانی بەدەیانجار فەرمانی لە دژی میرگەكانی ئێزدی، عەلەوی هەر دواتریش میرگە سوننیەكانیش دەركردووە. دەوڵەتی سەفەوی و قاجاری میراتگریشی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا هەمان سیاسەتیان بەرامبەر كۆمەڵگای یارسان و تەریقەت و میرگە سوننیەكان پەیڕەو كردووە.

  ئانەفە: هەڵوێستی كورد دوای پارچەبوون چۆن بوو؟

''بەشێکی کۆمەڵگای کوردستانیش، بەرخۆدان و پاراستنی باوەڕی خۆیان بە بنەما وەرگرت''

غەریب: ئەوەی دەبینرێت ئەوەیە كە بەشێكی میرە كوردەكان لە قۆناخێكدا خواستویانە دەسەڵاتی خۆیان بپارێزن، لەو پێناوەدا هەتا توانیبێتیان سازشیان كردووە. لەلایەكی ترەوە بەشێكی میرەكان بەرخۆدانیان هەڵبژاردووە. هەرچی كۆمەڵگای كوردستانیشە بەشێكیان هاوهەڵوێست بوون لەگەڵ میرەكاندا، بەشێكیشیان بەرخۆدان و پاراستنی باوەڕی و فەرهەنگی خۆیان بەبنەما وەرگرتووە. لەلایەكی ترەوە  ڕۆشنبیرانی كورد لەم قۆناخەدا پەرەیان بە وێژەی كوردی و نوسینەوەی مێژووی كوردوكوردستاندا. لەڕووی ئابووریشەوە لەم قۆناخەدا گەلی كورد سەرەڕای هەموو ئاستەنگیەكان پەرەی بە ژێرخانی ئابووری خۆیدا، كشتوكاڵ و ئاودێری، ئاژەڵداری، پیشەسازی خۆماڵی لە گەلێك بواردا پەرەیان سەندوو لەو قۆناخەدا خۆبژێوی كۆمەڵگای كوردستان لە ئاستێكی بڵنددا بووە.

 ئانەفە: دوای ٣٨٠ ساڵ لەم ڕێكەوتنە، لە ئێستاشدا كوردستان پارچە كراوە، ئایا لێكچوون دەبینن لەنێوان ئەم قۆناغە و ئەو قۆناغەی ئەو ڕێكەوتنەی تێدا ئەنجام درا؟ گەلی کورد چۆن دەتوانێت ڕووبەڕووی ئەو پارچەبوونە ببێتەوە؟

''بێگومان ڕێبەر ئاپۆ و پەكەكە ئەوەیان سەلماندووە كە كورد دەتوانێت ڕووبەڕووی ئەو سیاسەتانە ببێتەوە''

دیار غەریب: ئەگەر بەتەواویش لێکچوون نەبێت، بەڵام زۆر شتی هاوشێوەی یەكتر هەیە. لە ئێستا ئێمە دەبینین ئەو دەوڵەتانەی كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە لەئاستی ناوخۆ لە ئاستی دەرەوەشدا ڕووبەڕووی زۆر قەیران بوونەتەوە. هەربۆیە لەهەوڵی ئەوەدان كە نزیكی یەكتر ببنەوەو هاوهەڵوێست بن سەبارەت بە زۆر بابەت، بەتایبەتی ئەمە لە هەڵوێستی توركیاو ئێراندا بەئاشكرا دەردەكەوێت. لەبەرامبەردا كوردیش دەخوازێت سوود لەم بارودۆخە وەربگرێت و تایبەتمەندی خۆی بپارێزێت. هاوكاتی ئەوە كورد بە تەواوی یەكگرتوو نیە و هەر پارتیەكیش ڕۆڵی مێرگەیەكی جاران دەبینێت. بەڵام لە ئێستادا ئەوەی جیاوازە ئەوەیە كە گەلی كورد خاوەنی ڕێبەرایەتیەكی هاوچەرخە  لە كەسێتی ڕێبەر ئاپۆدا. هاوكات خاوەنی ڕێكخستنێكی نەتەوەییە كە خۆی بەسنورەكانەوە نەبەستۆتەوە، خۆی لە چوارچێوەی شار، ناوچە، خێڵ، هۆزدا قەتیس ناكات. بەپێچەوانەوە لەناو هەوڵێكی بەرفراواندایە بۆ دروستكردنی یەكێتی و یەكگرتنێكی نەتەوەییدایە. ئەمەش خاڵی جیاكەرەوەیەو لایەنی بەهێزی گەلی كوردە لەم پێڤاژۆیەدا. بێگومان ڕێبەر ئاپۆ و پەكەكە ئەوەیان سەلماندووە كە كورد دەتوانێت ڕووبەڕووی ئەو سیاسەتانە ببێتەوە. هەر ئەوەش وایكردووە كە توركیاو هێزە نەیارەكانی كورد دەخوازن ڕێبەر ئاپۆ و پەكەكە بێكاریگەر بكەن. دیارترە ئامانج لە گۆشەگیركردنی ڕێبەر ئاپۆ و ئەو هەموو هێرشەی كە دەیكەنە سەر پەكەكە ئەوەیە كە ڕێگە لەسەركەوتنی كورد بگرێت.

ئەوەی جێگەی نیگەرانیە ئەوەیە هەندێك لایەنی كوردستانی، بەتایبەتی دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان لەباشورو ئەو هێزانەی وابەستەی ئەوانن لە بەشەكانی تری كوردستان هە‌نگاو بەرەو یەكێتی نەتەوەیی نانێن و خۆیان لەژێر كاریگەری داگیركەران ڕزگار ناكەن و بێ هەبوونی ئیرادەیەكی سەربەخۆ سیاسەت ئەنجام دەدەن. ئەمەش دەبێتە خاڵی لاواز بۆ گەلی كوردو هێزیش دەداتە دوژمنان و نەیارانی گەلی كورد.

بەدڵنیاییەوە هەر كوردێك بخوازێت ئەم پێڤاژۆیە هاوشێوەی ڕابردوو نەبێت و دەرفەت نەداتە دوژمنانی كورد كە لەسەر حسابی پارچەكردن و بێ ئیرادەكردنی گەلی كورد سیاسەت بكەن، ئەوا دەبێت كۆتایی بەو هەڵوێستانە بهێنن كە یەكێتی و یەكگرتن دروست ناكات.

لەكۆتاییدا دەڵێم ئەو بەرخۆدانەی ڕێبەر ئاپۆ لەئیمرالی بەڕێوەی دەبات، هاوكات ئەو بەرخۆدانی مانگرتنەی كە بە پێشەنگایەتی لەیلا گوڤەن دەستی پێكردو بە چالاكی ڕۆژووی مردنی ژمارەیەك هەڤاڵی زیندانەكان گەیشتە لوتكە دەگاتە سەركەوتن و هەموو ئەو پلانانە پوچەڵ دەكاتەوە كە ڕێكەوتنی قەسری شیرینەوە هەتا ئەمڕۆ لەسەر گەلی كوردو گەلانی ناوچەكە بەڕێوە دەچێت. لەجێگەی پارچەكردنی گەلان و دوژمنایەتی نێوان گەلان، یەكێتی گەلان و تەبایی نێوان پێكهاتەكان و گەلان پەرە پێدەدات و ئاشتی، ئازادی و ئارامی بۆ ناوچەكە دەستەبەر دەكات.

ک-ش