مۆرفیم : morpheme  گولانەتەرین دننەو زوانین ، مانادارەن یام بیٛ مانا ، یام ئەرکی ڕازوانی وینوٙ  ( یام ئەرکش هەن یام مانادارەن ) ، واتێوەنە یام بەشێن جە واتیٛ هەکە ماناش بونە ، نمەتاوی وردش کەریوە پەی پارچەی وردیتەری چون ماناکیٛش شیٛویو ، نمونە  واتیٛ ئازادی جە دوویٛ بڕگا دروس بیەن ” ئا +زاد ”  وەلیٛم یەک مۆرفیمەن ، چون ئەر ” فۆنیمیٛ ” کرکێوە  لابەرمیٛ چەنەش ماناکیٛش شیٛویو ، مۆرفیم بەفارسی پەنەش ماچا “تکواژە”
 چنڎ جوٙرێوە مۆرفیمیٛ هەنیٛ : موٙرفیمی ئازاد و مۆرفیمی بەند .

مۆرفیمی ئازاڎ “ویٛسەر ” فرەو بەشەکاو قسیٛ کەردەی “دوای ” گیٛروٙوە .

مۆرفیمی بەندی : ئیٛڎیچ چنڎ بیچمێوەنیٛ : بەندی ڕازوانی پیٛسەو نیشانەکاو کردەی ویەردەی و نەویەردەی و داوایی ”  بیٛ ،  م ، ب ” ”  وەتەبیٛ ، مووسوو ، بووسە ”  نیشانیٛ ئەشناسیای و نەشناسیای ” ەکە ،ەکیٛ ، یٛو ،یٛوە ”  نیشانیٛ کۆی ” یٛ ، ا ، ێ ، ات ، هات ، جات ”  نیشانیٛ یاوەرنامیٛ پلەیی ” تەر، تەرین ” وەڵبەندو دما بەند ، ئامرازو پەیوەندی و بەستەی ….هتد

ئەلۆمۆرف : allomorph بیچمە جیاکاو هەمان مۆرفیمی گیٛروٙوە  ، پەی نمونەی (ەکە)  نیشانیٛ ئەشناسیاینە ، بڕێ جاریٛنە ڕوخسارش پیٛسەو وێش بەر نمەگنوٙ ڕستەنە ،هەرپاسە دەنگیچشا فاڕیوٙ ،  گیٛرە بە چنڎ بیچمێوە ویٛش بەر وزوٙ ، پی فرە بیچمیە ماچا ئەلۆمۆرف ، بەیەک دننەیچشا ماچا مۆرف ، نمونە :
کوڕەکە = کوڕ _ ەکە  نیشانیٛ ئەشناسیایی  ، چیگەنە باس جە نیشانیٛ کۆی نمەکەرمیٛ هەکە پۆ  گردو نمونەکاوە هەنە :

کوڕەکیٛ  = ەکیٛ  = ەک

ماموٙسا  = ماموٙساکیٛ  = ک         ئی چوار بیچمە پەنەشا ماچا ئەلۆمۆرف 

ماموٙسایەکیٛ  = یەک

ماموٙسێکیٛ = ێک

 وەلێم بە هەردننێو ەشا مەواچا مۆرف

وانایوە ، وانایەو ، وانایۆ …. چی یەرە نمونەنە … وانای  مۆرفیمێوەن ، وەلیٛ  ( وە ، ەو ،ۆ ) یەرێ ئەلۆمۆرفیٛمنیٛ بەیەریٛ بیچمیٛ جیاوازێوە ،  ماناو  واتەکیٛ نەفاڕیێنە .

فۆنیم : کرکە – دەنگ : phonemeگولانەتەرین دننەو زوانین ، ماناو ئەرکش نمەگنوٙ سەر ، وەلیٛم بوٙ بە نونگەو  فاڕای ماناو واتیٛ، یانی بە هامکاری فۆنیمی واتێوە جە واتێوەتەری جیا مەکەرمیٛوە ” کەرمیٛوە “
ئەلۆفۆن :allophone  بە بیچمە جیاجیاکاو هەمان فوٙنیمی مەواچا ” واچا ” ، یانی ئەگەر فۆنیمێوە جیاتی فۆنیمێوەتەری بنریوٙرە ماناو واتەکیٛ نەفاڕیوٙ   نمونە :
خەم = غەم ، قاقەز = قاخەز ، کاخەز ، کاغەز  ، قینە = کینە  ،  گولانە = گولالە ، واران =ڤاران ، واستەی =وازتەی ، ئیٛستەی = ویٛستەی  ، 
 

مۆرفیم          فۆنیم
گولانەتەرین دننەو زوانین    گولانەتەرین دننەو زوانین
ئەرک یام مانا مەگنوٙ سەرش    ئەرکو مانا نمەگنوٙ سەرش ، وەلێ تەنیا بوٙ بەنونگەو فاڕای ماناو واتیٛ
حەرفێوەن یام زیاتەر ، چانەی زیاتەر گولانە نمەکریوە    تەنیا حەرفێوەن
 

چنڎ نمونێوە پەی وەرەچەم ڕۆشنی سەرو مۆرفیمی :

مەڕیا :   مەڕ : بەندو  ڕیٛخەی  ،  ی : بەندو  کردەی نادیاری  ،  ا : بەندو ڕازوانی 

تفی : یەک مورفیمەن

تفەکیٛ : تف : مۆرفیمێوە ، وەلێ چیٛگەنە  “ی ،ە ” دوویٛ حەرفیٛ کرکەداریٛنیٛ : یوٙشا ڕاش چوٙڵە کەردیٛنە پەی ئەویتەری ”  ەک : مورفیمو ئەشناسییاین ، یٛ : مورفیمو کۆین

 

مۆرفۆلۆجی :  Morphology   واتە سازی

لەقێوەن جە لەقەکا زوان ئەشناسای  ” هەرپاسە ئی واتیٛ مۆرفۆلۆژی جە زانستو  گیانەوەر شناسینە بەکار مەیو  یانی  Morphology biology” شیٛوەزانای ”  مۆرف یانی شیٛوە ، لۆجی یانی زانای  ” یانی زانای تەشکو بیچمو گیانەوەر یام ئەندامێوە تایبەو گیانوەرکەی ،زانای چەنیەیتی دروسنای ئەندامەکا لەشی ”  

، وەلێ ئیسە پەی زانستو زوانیچ بەکار مەیو  Morphology linguistics  ” یانی ڕوٙشن کەردیوە و چەنیەتی دروسنای واتەکا ، پیٛوەنیشا چەنی واتەکا تەری  جە زوانێوەنە .

  ئەشناسای  ” مۆرفیمەکا ”  کرێڵی تەرین کەرەسەو مۆرفۆلۆژینی  هەکە  بڕەبەش بوٙ پەی دوویٛ بەشا :

 یڤەم : مۆرفۆلۆژی ئەرتاشتەی و ئامیٛتە کەردەی  ” :  ئا مۆرفیمینیٛ هەکە واتیٛ تازیٛ دروسیٛ کەرانە ، یانی تاوای واتە دروسکەردیشا هەن ،  پیٛسە:  ئەرەتاشیێ :  قەنڎ + دان = قەنڎان ،  هەورام + ان = هەورامان ،  دەسینە ، شەلەمینە ، چوین ، ونین .

ئامیٛتیٛ : گەڵامیٛو ، تەرەپیازی ، شوٙڕەژەنی ، لامل زەرد . مل بەرز ، کەڵ مل

دڤەم : مۆرفۆلۆژی ڕازوانی :  مۆرفیمەکا گەردانکەردەی “کەردەی ویەردەی و نەویەردەی و داوایی “  ، نیشانەکا ئەشناسای و نەشناسای ، چەنی پلەکا بەراوردی جە یاوەرنامیٛنە

واردم ، موروو ، بوەرە

کوڕەکە ، کوڕیٛو ،   ئازاتەر ، ئازاتەرین

 

پانویس :

واتیٛ : کەلیمیٛ – وشە – واژە

نونگە : هوٙکار

کرکە : دەنگ

وێسەر : ئازاد ، سەربەخۆ

بیچم : شێوە – تەشک

  
 د.ناجح گوڵپی

سەرچەمە:
هەورامانت نێت
کتیٛبو ڕستەسازی د.نەریمان خوشناو ، هەولێر ، چاپی یەرەم 2015
جە ئینتەرنیٛت