یاوێڤ کە مشیۆم زوو سەر بشۆ!

چننێ ساڵێ وەڵێ ئانەینە (ویکتۆر هۆگۆ)ی فەڕانسەوی ویرچەمەو ڕۆمانتیسمی بنیۆرە و پەل وپۆش پنە بدۆ، مامۆسا بێسارانی وێما چا ویرچەمەنە هۆنیێش نیاینێرە. (ئۆمێد حەبیبی)

چێویوی ئەوەنەشاریان شارەزایی،زانایی و چنەزانی تەوەن بنەڕەتوو بنەرە دای هەر هەرمانێوێن،بە واتێوتەر ئەر وەشکەروو هەرمانێوێ گەرەکش بۆ هەرمانەکێش سەرکەوتێ بۆ و بە تەشک و دیامانیوی مەکین بلۆ ڤەرەڤە مشیۆم پەڕەپۆس ئەنەیاوا بۆ تا لار و چەوتی نەبۆ خەڵاتش!.
ئەدەبیاتیچ پێسەو فرەو هەرمانەکا ئۆساو وێش گەرەکشا.
ئۆسایوی قابلیەتدار و گەشاوەز تا بە وەش کەردٚەی،ونارای و پەسارنای هەرمانە ئەدەبیەکاش هەم بۆ نوونگەو وەر لوای و ئەوەتەنای ئەدەبیاتەکەیش هەمیچ بۆ دەسینێو پەی تخوونوو وەردەنگەکاش و ئەوەکەردٚەی دەلاقیوی پەی چەنیەتی ڤینای دنیایشا.
چێگەنە پەرسێوە بنەڕەتیە بەرەکەما گێرۆ کە ئا کەسە مشیۆم چەین بۆ کە بۆ بە مامۆسا و بتاڤۆ و زاتش بۆ خامە گێرۆنە دلێ کلکاش و بنویسۆ پەی کۆمەڵگاکەیش؟!.
حەشاش چنە مەکریۆ هەر ئۆساکارێو سەرەوەختێوی درێژەنە مشیۆم وەردەس بیەبۆ و چێروو دەساو ئۆسایێوتەریەنە شانازی وەردەسیش پنە بڕیا بۆ!!!.
وەردەسیێو کە گردٚش فێر بیەی و مسای بیەن و چەمەوە کەردٚەی.
هیچ کەسێو مەتاڤۆ ماڵۆ سینەشەرە و واچۆ وەردەس نەبیەنا و بێ وەردەسی یاڤانا ئێگە مەگەر نەزانێو کە وێش نەزانابۆش نەزانا و سۆقراتیویچ نەچڕابۆ گۆششەرە کە نەزانا و مەزانۆ کە نەزانا!!.
فێر بیەی ئەدەبیاتی و دەسەوەماڕانی چنیش ئانە نەبیەن و نیا ئی هەردٚ و ئەو هەردٚ کەری تا چەمت گنۆ دەس ئاڤۆ ئۆساکەیت بەڵکووم ئەوەوانای بەرویرەکا و ژیرەوە بیەی جە ویرچەمەکان.
چەنی؟
نموونێو مارمێوە
چننێ ساڵێ وەڵێ ئانەینە ویکتۆر هۆگۆی فەڕانسەوی ویرچەمەو ڕۆمانتیسمی بنیۆرە و پەل وپۆش پنە دۆ مامۆسا بێسارانی وێما چا ویرچەمەنە هۆنیێش نیاینێرە، بەڵام ڕەنگا نەزانابۆش ئا شێعرێشە گنانە ئا چوارچۆ، وەلیم هۆگۆ بە ژیرەوە بیەی و چنەزانی ویرچەمەکەش نیانەرە، لوان تان و پۆشەرە و کەردٚەنش بە کۆڵەکێوە پەی ئەدەبیاتوو دنیای.
بەداخەوە چووک مامۆسا بێسارانی مامۆسایوی ژیرش نەبیەن کە شارەزاو ئەدەبیاتی و ویرچەمەکاش بیەبۆ پەوکەتی بێسارانی ژیر جە حۆجرە تەنگەلاکانە وەردەس بیەن و نەیاونانشانە کە ویرچەمێ چێمنێچە هەنێ کە ئامایا و زانایاش پنەشا ڕەنگا فرە فرەتەر چینەیە دەنگوو شێعرەکاش دەساندەسەکاش ئەشکاڤایا!!.
سەرچەمەو هۆنەری بە گردٚی هەست و ئێحساسا بەڵام ئەگەر گەرەکش بۆ مەنۆوە و بۆ بە پنەوازیوی گریگدار و بەپیت پەی دماڕۆی مشیۆم تێکەڵوو زانشتوو سەردەمی کریۆ و زانایانە دریا چێور و بەیوە ما!.
با بەیمێوە سەروو ئەدەبیاتە کەم هازەکەو هەورامانی و بە پاو ئادٚی سەرەنجوو واتەکاو سەری دەیمێ وەلیم با وەڵێشەنە باسەکەی بە قسێڤۆ نەجیب مەحفووز مێسری خاستەر واز کەرمێ.
نەجیب مەحفووز کە بەرەندەو خەڵاتوو نۆبێلوو ئەدەبیاتی جە ساڵەو 1988یا جە چەم پنەکەوتێوشەنە ماچۆ:
جەهانی ویر کەرەوە و ناوچەئیچ هەرمانە کەرە
یانێو دایمە جە ڕێسکێو ڕۆشنویری جەهانی مەمەنە جیا و ئا زانشتیە هۆرگێرە،وێمانەش کەرە و وەڵاتەکەو وێتەنە هەرمانەش پنە کەرە.
جە گردٚ یاگێڤۆ دنیایەنە ڕەنگا باو بۆ نویسەر،هۆنیار،لەیەکەوەدەر و..... چننێ قۆناغێ بڕۆ تا بۆ بە ئێنسانیوی چنەئاما جە ئەدەبیاتەنە بەڵام من ئەجۆم چی چن ساڵەنە هەورامانەنە چێوەکە چەپەوانەن!ٚ
چێگەنە کابرا هەڵای هارەقوو تەوێڵێش وشک نەبیەنەوە و هەڕە ئینا پاڵاکاشەوە مەینە مابەرا و داواو شام و شیرازوو ئەدەبیاتی کەرۆ!!.
دوێ کتێبێش نەواناینێوە،مەزانۆ دنیا ئینا دەسوو کێنە منیشۆ ملەرە و بۆ بە مامۆسا و شارەزا.
ئینە گەورەتەرین نەوەشیا پەی ئەدەبیاتوو هەورامانی چووک ئەرەنیەر و ئەنەئاور وێش چنەش مەزانۆ دەیتر نەتەنیا مشیۆم ماتڵێ خۆڵقنای بەرویرە ژیرانا نەکەرمێ بەڵکووم خەفەتوو ئانەیچە بنیشۆنە دڵما نەکا پی پا بلۆ سەر هەروەرەنە نەوەشی پێسە وەرەی زوان و فەرهەنگەکەیچ بوەرۆرە.
گردٚ ئەدەبیاتێو بە چننێ نویسەر و ئەدیبە گەورا کلکەنیشان بۆ،ئادٚێچێ ماوێوی فرە جە تەمەنیشا نیانشارە تا بە ئەوەوانای کتێبا،وتارا،گۆش دای بە قسا فێرێ با و با بە مەلەوانێ گۆمەکەی.
ئەدەبیاتوو هەورامانیچ مشیۆم وارە بە وارە بتاڤۆ ئا ئەدیبە گەورا دلێ وێشەنە پەروەرنۆ تا ڕەوڕەوەو فێرکاریش خاستەر خولیۆوە و بلۆ ڕانە.
ئەدەبیاتێو کە ژووژەڵ،زیتەڵ و ئەنەیاوا بۆ گردٚ کەسێو مەلیڤیۆش پەی بەی دلێش یامکەتی خاستەرا واچوو هەر کەسێو زاتش نیا بەینە مەیدٚانش و وێش بە ئەدیب بنیۆرە!!.
ئەگەر ئەدەبیاتێو بەروبانوو ڕەخنەی و ڕێزوشۆر کەردٚەی پەی وێش وەش کەرۆ ئێتر تەنیا ئانێ پەرما زانشتیشارە و مزانا سەرەوەختێوەنە وەردەسێ بیێنێ مەیانە دلێ گۆمەکەی و مەیاوە مەلێ! بەڵام چا ئەدەبیاتانە کە هەڵای ڕاو وێشا نەیۆستێنەشاوە و ئینای بنەڕاو ڕاکێشانە ئانێ کە کەجدار و مەریزیچ حەز بە ئەدەبیاتیشا کەردٚەن وەروو سووک و ئاسان گێرتەی، تەرسیشا مڕیۆ و خامە گێرانە دلێ لەواسەو دەساشا،دەی هەروەرەنە با بە نویسەرێ و هۆنیارێ و خەمەوەرێ، شۆنۆ ماوێویەرە با بە مامۆسای گەشاوەز!!
ئینە گەورەتەرین وەرێژا گنۆ ئەدەبیاتوو وەڵاتیوی کە بەداخەوە ئەدەبیاتوو هەورامانیچ گەرەکش بۆ یام نا تلیانش پوە و خەریکا بە لای لایش وەرمش گنۆ پۆرە.
هەرپاسە جە نویستە وەڵینامەنە ئیشارەتم پنە کەردٚەن و چێگەنە حەز مەکەروو دیسانەوە واچووشەوە تا ڕەخنە و ڕەخنەگیر وەشێ نەبا و بە تەشک و دیامانیوی زانشتی و ئارۆیانە ئا بەرویر و بەرهەما کە ئەدەبیاتی هەورامیەنە مەیاوە بەر ڕێزوشۆر و لەیەک نەدٚاوە ئاژەکێ وەشە مەبۆ.
ئەگەر بەی و ڕەخنە یاگێ وێش دلێ تان وپۆ ئەدەبیاتی هەورامیەنە کەرۆوە نویسەر،شاعێر و لەیەکەوەدەر وێشا مارنا و بە مۆتالای فرەتەرەوە نویستەکاشا مدٚاوە بەر،بەواتێوتەر مەجبوورێنێ وەروو شکە بەردٚەی بەروبانوو ڕەخنەی بلا مۆتالا کەرا و سەرەنج دا ئا چێویە مدٚاشەوە بەر هەر ئینە بۆ نوونگەو ئانەیە گۆترەی هیچکەس نەنیشۆ ملەرە و بەرویر دۆوە بەر.
پنەوازیچا ئینەیە واچوو گردٚ ئەدەبیاتێو جە بنەڕاو وەش بیەی ڕەوتەکەیشەنە ئی یاو و لەرزە گێرۆشەرە بەڵام پەی چننی لەحازا بۆ و هەروەرەنە ئاژەش خاستەرە و ڕێکوپێکتەرە بۆ.
مشیۆم ئانەیچە بە شانازیوی بێ ئەوپەڕین واچوو کە ئەدەبیاتوو هەورامانی بە چۆڵێ هۆرکەردٚەی خەمەوەراش و دڵسۆچناش تا ئێگە یاوان و جە فەوتیای یەکجاری ڕنیانەرە بێ پاڵپشتی هیچ دەسەڵاتیوی و ئینە یاگێو دڵوەشی و سەربەرزیەنە
بەڵام جە پاڵوو ئانەیچەنە مەبۆ هاگاما نەوەشیەکاش نەبۆ چووک دماڕۆنە هەر ئا نەوەشیێنێ با نوونگەو نۆقسانی و سەقەتی ئەدەبیات و فەرهەنگەکەیما.

بە ئاواتوو سەربەرزی و نەبەزیای پەی ئەدەبیاتوو وەڵاتوو ژیرلا و نیشینگەو سیاوچەمانەی.

نۋیسەر: ئۆمید حەبیبی/ نۆدشە
سەرچەمە/ پاوەپرێس