سوپای تورک لە ١٧ی نیسانی ٢٠٢٢ هێرشی داگیرکەریی بۆ سەر زاپ و ئاڤاشین و مەتینا دەستپێکرد. گەریلاکان لەو ناوچانەدا قارەمانانە و ئەفسانەیانە بەرخۆدانیان کرد. سوپای تورک بۆ ڕێگریکردن لە شکستەکەی دەستیکردووە بە بەکارهێنانی شێوازەکانی دژی مرۆڤایەتی. سوپای تورک سەرەتا لە تونێلەکانی جەنگی وەرخەل لە هەرێمی ئاڤاشین گازی کیمیایی بەکارهێنا، پاشان چەندین تۆن تەقەمەنیی تەقاندەوە، بەوەش هیچی دەستنەکەوت، ئەمجارە قورساییەکی زۆری خستە سەر بەکارهێنانی گازی کیمیایی.

زەریان ئەسمەر بۆتان گەریلای یەژا ستار، کە خۆی بەشداری ئەم شەڕەی کردووە، باسی لە ١٢٢ ڕۆژ بەرەنگاری و بەرخودان لە قەڵای وەرخەل دا بۆ کردین.

'چاوەڕێی هێرشێکی داگیرکاری بووین'

زەریان ئەسمەر بۆتان ڕایگەیاند، لە ساڵی ٢٠٢٢ پێش دەستپێکردنی شەڕ لە شاخی وەرخەل لە هەرێمی ئاڤاشین بووە و وتی: "بە ڕاهێنان و پەروەردەی ڕێکخستنی، ئایدیۆلۆژی و سەربازی، هەمیشە خۆمان بۆ شەڕ ئامادە دەکرد. لە جبەخانەوە بۆ لۆجستی، ئێمە هەوڵمان دەدا لە زۆر خاڵدا ئامادەکاریەکانمان تەواو بکەین. هاوڕێیان لە تونێلەکانی جەنگ لە وەرخەل لەسەر ئەو بنەمایە لە تێگەیشتنێکی قوڵدا بوون و ئامادەکاریان دەکرد. شاخی وەرخەل شوێنێکی ستراتیژییە لە ناوچەکەدا. هەم بەسەر بەری ئاڤاشین و هەم بەسەر بەشێک لە زاپ و هەرێمی سیدا زاڵە. هەڤاڵان لەوە ئاگادار بوون. ئەو جەنگە قورسە، کە ڕوویدا وایکرد ئێمە گفتوگۆ لەسەر شێواز و چۆنیەتیی و پلانسازی بکەین. قوڵبوونەوەیەک و ئامادەکاریەکی باش بۆ شەڕی گشتی لە زاگرۆس هەبوو. ئەمە بۆ ئێمە پرۆسەیەکی زۆر گرنگ بوو. هەموو هەڤاڵانی سەر شاخەکە پێشبینی ئەوەیان دەکرد، کە ئۆپەراسیۆنێک ئەنجام بدرێت و هەر هەڤاڵێک پەرۆشییەک و جۆش و خرۆشێکی گەورەی هەبوو. ئەم جۆش و خرۆشە لە چاوی شەڕڤانان لە تونێلەکانی جەنگی وەرخەلدا هەبوو".

'ئەوە بۆ من یەکەم جار بوو'

زەریان ئەسمەر بۆتان ئاماژەی بەوەکرد، هێرشە داگیرکارییەکانی دەوڵەتی تورکی داگیرکەر لە ئێوارەی ١٧ی نیسانی ٢٠٢٢ دەستیپێکرد و وتی: "ڕۆژێک پێش ئەوە، بۆردومانێکی ئاسمانی قورسی ناوچەکەیان کرد. لە ئێوارەدا یەکەم هێزی خۆیان لەسەر شاخی وەرخەل لە هەرێمی زاپ دابەزاند. پێش ئەمە هەموو هەڤاڵان لە شوێنەکانی خۆیاندا جێگیر ببوون و لە ئامادەباشیدا بوون.

من و هەڤاڵێک لە شوێنێکی دوور لەهەموو هەڤاڵان دانیشتبووین و گفتوگۆمان لەسەر ئەوە دەکرد، کە کەی ئۆپەراسیۆنەکە دەستپێدەکات. ئێمە چاوەڕوانی ئۆپەراسیۆنەکە بووین، لە میانەی ئەو گفتوگۆیەدا هەڤاڵان پێیان ڕاگەیاندین، کە ئۆپەراسیۆنەکە دەستی پێکردووە، کاتێک ئێمە ڕۆیشتین بۆ هێنانی چەکی بی-٧ و ئێمە زۆر بە پەرۆش و پڕ لە جۆش و خرۆش بووین. ئەم جەنگە  بۆ من یەکەم جەنگ بوو. لەنزیکەوە بینینی دوژمن و بەشداریکردن لەشەڕدا جۆش و خرۆشێکی گەورەی بە مرۆڤ دەدا. مرۆڤ لەو ساتەدا بیر لەوە دەکاتەوە، کە دەبێت وەڵامدەرەوەی پرۆسەکە بێت، چونکە ئێمە لە پرۆسەیەکی زۆر هەستیاردا بووین. دوای ئەوەی دوژمن هێزەکانی لە وەرخەل دانا، گروپێک لە هەڤاڵان دوای پلاندانانی چالاکی دەستیان بە جموجوڵ کرد.

'سەرکەوتنی یەکەم چالاکی ورەی پێداین'

چالاکییە سەرەتاییەکانمان جۆش و خرۆشی بە هەموومان دا. سەرکەوتنی چالاکییەکە ورە بوو بۆ هەموو هەڤاڵان و لە هەمان کاتدا پێداگری و سووربوونێکی گەورە هەبوو بۆ ئەوەی، کە ئێمە لێرە دوژمنی تێکدەشکێنین. سەرەتا چالاکییەکانی دژ بە دوژمن بە بێ ڕاوەستان بەردەوام بوون. سوپای تورک، کە گورزی قورسی بەرکەوت، قورسایی خستە سەر هێرشەکانی بۆ سەر وەرخەلی ئاڤاشین. دوای ئەوەی دوژمن هات بۆ شاخەکەى لای ئێمە، لەوێش چالاکییەکان بەردەوام بوون. لە قۆناغ و پڕۆسەی چالاکییەکاندا ئێمە ئیرادەیەکی سەربازیمان نەبینی، کە لە دژی ئێمە شەڕ بکات. ئەوان نەهاتبوون، کە سینگ بە سینگ و دەستەویەخە شەرمان لە دژی بکەن، هەرگیز ناوێرن ئەو کارە بکەن. بۆ ئەوەی بڕۆنە ناو تونێلێک لەگەڵ یەک دەبێت بە شەڕیان. لە یەکێک لەو حاڵەتاندا سەربازێک بە سەربازێکی تری وتی، تۆ بڕۆ، ئەوی تر وتی، نا تۆ بڕۆ، چونکا نەیاندەزانی بۆ چی دەجەنگن و هاتوون بۆ کوێ.

'دەستیان بە بەکارهێنانی چەکی کیمیایی کرد'

لەگەڵ دەستپێکردنی هێرشی داگیرکاری و هاتنی بۆ سەر ئەشکەوتەکەمان، دوژمن دەستی کرد بە بەکارهێنانی چەکی کیمیایی کرد. لە سەرەتادا لە هەموو دەرگاکان بەکاریانهێنا. لەبەر ئەوەی ئێمە لە ناوەوە ڕێشوێنمان گرتبوەبەر کاریگەری لەسەر ئێمە نەبوو. هەر کاتێک دوژمن دەهاتە بەر دەمی تونێلەکان گەریلاکان بە چالاکی وەڵامیان دەدانەوە. دوژمن دەیویست سیاسەتی شەڕی تایبەت پەیڕەو بکات و هەر کات تەنگاو دەبوو داوای خۆبەدەستەوەدانی دەکرد و پەنای بۆ هەموو ڕێگایەک دەبرد بۆ ئەوەی ئیرادەی گەریلا تێکبشکێنێت. ئەو ڕێگا و شێوازانەى بەکار دەهێنا، کە بە بیری مرۆڤدا نایەت، بەڵام لەو کاتانەدا مرۆڤ خۆی باشتر دەناسێت و دەچێتە ناو قوڵایی تێکشکاندنی دوژمنەوە. هەر هەڤاڵێک لەم قووڵبوونەوەیەدا بوو. هەر هەڤاڵێک خاوەنی هەڵوێستێکی فیدایی بوو و ئازایانە و قارەمانانە لە دژی دوژمن چالاکییان ئەنجام دەدا.

'ئامانجمان ئەوە بوو بۆ دوژمنی بەجێ نەهێڵین'

ئەم وەڵامانە، کە تونێلەکانی جەنگ لە وەرخەل بە دوژمن درایەوە، بەڕاستی دوژمنی زۆر تەنگەتاو کرد. لە سەرەتای ئۆپەراسیۆنەکەوە تا ڕۆژی دوایی دوژمن بە قورسی هێرشی دەکردە سەر تونێلەکانی شەڕ. دوژمن ویستی بە خێرایی وەرخەل بەدەست بهێنێت، ئامانجی ئێمەش ئەوە بوو، کە وەرخەل بۆ دوژمن بەجێنەهێڵین. لەبەر ئەوەش دوژمن لە قەڵای بەرخۆدانماندا زۆر تەنگاو بوو.  ئەو هەمیشە بەشێوازی جیاواز هێرشی دەکرد، هەندێک جار دەرگاکەی لەسەر ئێمە دەگرت، هەندێک جار لە ناوەوە تەقەمەنی دەتەقاندەوە، هەندێک جار بە بەکارهێنانی گازی کیمیایی هەوڵی دەدا هەناسەمان ببڕێت. دەیخواست هەم لە ڕووی جەستەیی و هەم لە ڕووی ئیرادەوە و هەم لە ڕووی دەروونییەوە ئیرادەیمان تێکبشکێنێت، لەبەر ئەوەش زۆر جار پەنای بۆ ڕێگا و شێوازی زۆر هەرزان دەبرد. بۆ نموونه; لە شوێنێک لە نزیک دەرگای ئەشکەوتەکە کۆکاکۆلای دەخواردەوە و قتوی کۆکاکەى هەڵدەدایە ناو تونێلەکە و دەیخواست بە کۆکایەک یان ئەو خواردنەی، کە دەیخوارد بە شێوەیەک سوک و هەرزان کاریگەریمان لەسەر دروست بکات.

پەکەکە ماوەی ٥٠ ساڵە بە شێواز و رێگاکانی شکاندنی ئیرادە و ورە تاقیکراوەتەوە و خۆی گەیاندووەتە ئەم ئاستە، بۆیە ئەو جۆرە شێوازە هەرزانانە کاریگەریی لێ ناکات. بێگومان سەربازانی سوپای تورک لە بەر ئەوەی حیزبەکەمان پەکەکە و ئیرادەی گەریلاکانیان نەدەناسی پەنایان بۆ ئەو شێوازانە دەبرد. دەیانویست بە ڕێگا و شێوازێکی زۆر هەرزان ئێمە ڕادەستی خۆیان بکەن. ئەوە بەرامبەر بە گەریلاکانی پەکەکە شکستی هێنا. لەبەر ئەوەی دوژمن زۆر تەنگاو ببوو گەورەبەرپرسەکانیان دەهاتن و بانگیان دەکردین.

ئەو ماددە کیمیاییانەی بەکاریان دەهێنان و کاریگەریەکانیان

هەڤاڵانمان، کە لە ناو تونێلەکانی جەنگدا لە تێکۆشان و شەڕدا بوون، هەمیشە لە ئامادەباشیدا بوون. ئەمەش لە چالاکییەکاندا و هەروەها لە هەوڵە نائەخلاقییەکانی دوژمنیشدا دەرکەوت. یەکێک لە شێوازە سەرەکیە نائەخلاقیەکان و بەدەر لە جەنگ بەکارهێنانی گازی کیمیایی بوو. بە دڵنیاییەوە گازە کیمیاییەکان کاریگەریی خۆیان هەبوو. سوپای تورکی داگیرکەر چەندین گازی کیمیایی جۆراوجۆری لە دژی گەریلا بەکارهێنا. لە سەرەتای جەنگدا گازێکیان بەکارهێنا بەناوی کلۆر، کە لە ڤێرژنێکی تر و جیاوازی دەرمانی جل شۆردن دەچوو و تام و بۆنی ئەم گازە لە دەرمانی جل شۆردن دەچوو. لە چەند مانگی سەرەتایدا بە زۆری وبە چڕی ئەو جۆرە گازەیان بەکارهێنا. دوژمن نەک تەنها کیمایی بەکار دەهێنا، بەڵکو لە هەمان ڕۆژدا لەگەڵ بەکارهێنانی گاز و ماددەی کیمیایی دا تەقەمەنیی گەورەشی بەکاردەهێنا. کاتێک مرۆڤ بەناو تونێلەکەدا بگەڕێت بە ڕوونی و بە ئاشکرا کاریگەری و شوێنەواری گازی کیمیایی دەبینیت.

جۆرە گازێکی کیمیاییان بەکار دەهێنا، کە بە دیواری تونێلەکان و زەویدا دەچەسپی و کاتێک تۆ بە تونێلەکاندا، یان بەسەر زەوییەکەدا دەڕۆیشتیت ئەو گازە چالاک دەبوو. کاریگەریی گازە کیمیاییەکان لەسەر چاو و قژی مرۆڤ دروست دەبوو. گەدەی مرۆڤی تێکەڵ دەکرد، مرۆڤی گێژ دەکرد و چەندین کاریگەری بایۆلۆژیی تری لەسەر مرۆڤ نیشان دەدا. بە کاریگەری گازە کیمیاییەکە ئیدی مرۆڤ پاش ماوەیەک لێڵ و خۆڵەمێشی شتەکانی دەبینی، گێژ دەبوو، دڵی تێکەڵ دەبوو و بێحاڵ دەبوو.

جۆرێکی تر لە گازی کیمیایی ئەوە بوو، لە شوێنێکدا، کە ئۆکسیژن هەبێت لەوێدا چالاک دەبێت. ئەوەش دەبووە هۆی ئەوە، کە  ئۆکسیژن لە ناوەوە نەمێنێت  و مرۆڤ بە سەختی هەناسەى بۆ بدرێت. هەموو کەسێک دەتوانێت پێشبینیی ئەوە بکات، کاتێک لە شوێنێکدا هەوا نەمێنێت چ کاریگەریییەک دروست دەبێت.

شێوازێکی تر بەکارهێنانی زفت و قیر بوو. کاتێک زفتەکە بەکاردەهات دوکەڵێکی ڕەش بە ناوچەکەدا بڵاودەبوویەوە و کاریگەریەکەشی بۆ ماوەیەکی زۆر بەردەوام دەبوو.

گازە بێ بۆنەکانی دەمار

یەکێک لە دڕندەترین شێوازەکان بەکارهێنانی گازی دەمار بوو. ئەو گازە هیچ بۆنێکی نەبوو. زیانی بە دەماری مرۆڤ دەگەیاند. کاریگەریی ئەو گازە زۆر بەرز بوو. دەبووە هۆی ئەوە، کە مرۆڤ لەسەر هۆشی خۆی بڕوات، وەک ماددەیەکی هۆشبەر جەستەى سڕ دەکرد، بێحاڵ و لاواز دەکرد، نەیدەهێشت مرۆڤ بە ڕێدا بڕوات و بیر بکاتەوە. جووڵەی مرۆڤی وەک جووڵەی سەردەمی منداڵی لێدەکرد، ئەوەی تۆ قسەت لەسەر دەکرد بە ئەنقەست و لە هۆشی خودی مرۆڤدا نەبوو. بێگومان ئەو گازانەی بەکارهاتن کاریگەرییان لە سەر هەموومان دروستکرد، لە بەرامبەر ئەو کاریگەرییانەدا ئێمە هەندێک دەرمانمان بەکارهێنا، هەندێک شێوازمان گرتەبەر، بەڵام بەهۆی ئەو گازەوە سێ هەڤاڵمان شەهید بوون. ئێمە زۆر هەوڵمان دەستوەردانیان بۆ بکەین، بەڵام نەیانتوانی ئەنجام بەدەست بهێنن. کاریگەریی لەسەر باز مۆردەم و هەڵبەست کۆچەرین و دەمهات تێکۆشەر هەبوو. گازەکە دووکەڵی نەبوو، و ڕەنگەکەشی لە  خۆڵەمێشی دەچوو. ئەوە دەبووە هۆی ئەوە، کە خەڵک خۆی لەبیر بکات و رێوشوێنی پێویست نەگرێتەبەر.

بەرپرسیاریی بەڵگەکردن و بە دیکۆمێنتکردنی ڕووداوەکان

هەموومان دەمانزانی ئەو گازانەی بەکارهاتوون تاوانی جەنگن، بۆیە ئێمە کردمان بەرپرسیارێتییەکی مێژوویی بۆ خۆمان تاوەکو ئەوەی ڕوودەدا بیکەینە بەڵگە و دیکۆمێنت. بزووتنەوەکەمان ئە دیکۆمێنتەی وەک دیکۆمێنتی تاوانی جەنگ پێشکەش بە ڕای گشتی کرد و دیمەن و گرتە ڤیدیۆکانی بڵاو کردەوە. چاوەکانی شەهید هەڵبەست تاوەکو ماوەیەک نەیاندەبینی. ڕووناکیی چاوەکانی زۆر کەم ببوویەوە، وای لێهاتبوو، کە نەیدەتوانی نان بخوات، ماندوو و بێحاڵ ببوو. ئێمە هەوڵمان ڕێوشوێن بگرینەبەر، بەو ڕێوشوێنانە و بە تێپەڕبوونی کات کەمێک هاتەوە سەرخۆی، بەڵام جارێکی تر کاریگەریی لەسەر کردەوە. هەروەها لەبەر ئەوەی ئەو گازانە هەمیشە بەکار دەهێنرێن، گرتنەبەری ڕێوشوێنیش زۆر ئەنجامی نەدەگرت. هەڤاڵ دەمهاتیش هەمان بارودۆخی هەبوو.

گازە کیمیاییەکان قورسترین کاریگەرییان لەسەر هەڤاڵ باز هەبوو، چونکە ئەو بۆ کۆنتڕۆڵکردن و چاودێریکردنی دەرگاکان زۆر زۆر دەچووە تونێلەکان، ئەمەش کاریگەرییەکی زۆری لەسەر دروست کرد، ئێمە پێشبینیی ئەوەمان نەدەکرد، کە کاریگەرییەکی ئەوەندە زۆر لەسەر هەڤاڵ باز دروست بکات، بەڵام دواتر کاریگەریەکەی زۆر سەخت بوو. هەڤاڵ ڕۆژێکیان جارێکیتر بۆ پشکنین و کۆنترۆڵکردنی دەرگاکان و تونێلەکان ڕۆیشت، دوژمن لەو کاتەدا گازی کیمیایی بەکارهێنابوو. هەڤاڵ باز بە تەنیا ڕۆیشتبوو، یەکسەر گازەکە کاریگەریی لەسەر دروستکردبوو. سەرەتا وەک ئەو کاریگەرییەی لەسەر هەڤاڵ هەڵبەست کردبوو، هەمان کاریگەریشی لەسەر ئەم هەبوو. ئەو هەڤاڵانەی، کە چوون ئەو بێنن، هەمان ئەو کاریگەرییەیان لەسەر دروستبوو. بە خێرایی دەستوەردان لە دۆخی هەڤاڵان کرا. گازە کیمیاییەکان لە سەرەتادا کاریگەرییەکی توندیان هەبوو، کاریگەریی لەسەر هەڤاڵ باز بەتێپەڕبوونی کاتیش بەردەوام بوو. گاز زۆر بەکاردەهات، لەبەر ئەوەش ئۆکسیژنی پێویست لە ناوەوە نەمابوو. لەبەر ئەوەش بارودۆخی هەڤاڵ باز خراپتر بوو، نەیتوانی لەسەر پێ بمێنێتەوە.

پێداگری و بە بڕیاربوونی یەک بە یەکی هەڤاڵان لە وەرخەل زۆر بوو. هەڤاڵ باز لەو قۆناغ و پرۆسەیەی جەنگ دا ڕۆڵێکی زۆر جدیی بینی و تا کۆتایی هەوڵماندا دەستوەردان لە دۆخی هەڤاڵ باز بکەین، بەڵام بەهۆی زیادبوونی گازی بەکارهاتوو و نەبوونی ئۆکسیژنی پێویست لەناوەوە، ئەوانە بوونە هۆی شەهیدبوونی هەڤاڵەکەمان. ئێمە چارەسەریی زۆرمان بۆ ڕێگریکردن لە گازی کیمیایی دروست کرد، بەڵام ئەنجامەکان هەندێک جار بەپێی ویستی ئێمە نەبوون".

'نەیتوانی ئیرادەی گەریلا بشکێنن'

زەریان ئەسمەر بۆتان ئەوەشی ڕاگەیاند، ئەوان تا کۆتایی پێکەوە ڕەنجیان دا و کاریان کردووە، پێکەوە ماونەتەوە و شەڕیان کردووە و وتی: "ئیرادەیەکی لە بن نەهاتوو هەبوو. ئەمە شتێکی زۆر گرنگە، دوژمن نەیتوانی ئیرادەی ئێمە بشکێنێت. هیچ ڕێگەیەک نەما، کە دوژمن بەکاری نەهێنێت، بەڵام نەیتوانی کاریگەری لەسەر ئێمە دروست بکات، واتە نەیتوانی کاریگەریی لەسەر ئیرادەی ئێمە هەبێت.  جەنگەکەمان ئەو ئەنجامەی لە خۆی بەجێهێشت، مێژووی بەرخودانی ١٢٢ ڕۆژی لە دوای خۆی بەجێ هێشت".

گەریلای زەریا ئەسمەر بۆتان ڕاشیگەیاند، لەم شەڕەدا ئەوە ڕوون بوویەوە، کە دوژمن سەرباری بەکارهێنانی ئەو ڕادە زۆرە لە تەکنەلۆژیا و چەکی کیمیایی هێشتا لە بەرامبەر ئێمە و لە بەرامبەر ئیرادە و باوەڕی ئێمەی گەریلادا سەرکەوتوو نەبوو و وتی، "دوژمن بەو شێوەیە تێکشکێنرا. ئەم بەرخۆدانە ئێمەى شکۆمەند کرد و بە دڵنیاییەوە ئێمە سەریدەخەین. بەشداریکردن لەو بەرخودانەدا بۆ ئێمە شانازی و شکۆیە".

ژ.ت