ئا ژەهریٛنیٛ هەکە زینڎەوەرەکیٛ بەرش مەڎانیٛ، یانی سەرچەمەش زیندەوەرەن، پەنەیٛچش مەواچان بایوٙتوکسینBiotoxin  ، یەریٛ لزگیٛنیٛ:

یوە: ژەهرو میکروٙبی Microbial toxin ئی زەهرە جەلاو بەکتریای، قەوزەی سەوز، قامچی دارە سەوز و زەردەکانوە بەرمەدریوٙن. گردمان مزانمیٛ هەکە بەکتریا مەبوٙنە بایسو نەوەش وستەی ئانزانی و ئاژەڵی، ئاڎیچ ژەهەر بەرمەڎوٙنە پەوکای نەوەشیٛ مەگنمیٛ، هەرپاسە قەوزەکیٛ(بەڵخ) مەبوٙنە بایسو ژەوهراوی بیەی ماساویٛ و  پەلەوەری ئاوی گیانەوەریٛ تەریٛچ، پیٛسەو ئەسپی، کاتێ مەوەرانیٛش.

دویٛ: ژەهرو درەختیPhytotoxin  ئی ژەهرە چندەها جوٙریٛ درەختیٛ، گیواویٛ، کەڕیٛ بەرش مەڎانیٛ، یام بەرهەمش ماوەرانیٛ. بەپاو شوٙنەماو زەهرەکەی مەکریانیٛ بەیەریٛ پەلیٛوە:

یوە: ئادرەختیٛ کە جەڕاو واردەیشانوە ئانزانی و ئاژەڵی ژەهراوی مەکەرانیٛ، یانی تا نەوەریشان و نەلانیٛ دلیٛ لاشەو ئانزانی و هەرسیٛ نەکریانیٛ ژەهرواییٛ نیەنیٛ.

دویٛ: ئادرەختیٛ جەڕاو پۆوەتلیایوە ژەهراوینیٛ، یانی بگنان وەرو دەسی و لاشەی، پی جوٙرە جەڕاو پوٙسیوە ئانزانی ژەهروای مەکەرانیٛ، مەبانیٛ بایسو خارشتو پوٙسی، پوٙس ورنای.

یەریٛ: ئا درەختیٛ هەکە مەبانیٛ بایسو هەستیاری بە لیشکەو ڕوٙجیاری، بڕێ درەختیٛ یام گیواو، هەکە مەوریانیٛ مەبانیٛ بایسو هەستیاری و کڵاشتەی و خارشتی دماو ئانەی کە وەرەتاو مەڎوٙشان وەنە، هەم شوٙنەمایچ منیارە ملو یەهەری و وڵکیوە، پەی نمونەی گیواوێما هەن کە پەنەش مەواچمیٛ سڕناتک، کاتێ هامنیٛنە بزەی سورە یام چەرمیٛ مەوەروٙش مەبوٙنە بایسو خارشتی و زەخمین بیەی، بەتایبە بنەو کلکیش یام سەرەو چەمیٛش و گوٙشیٛش، هەرپاسە هەمان چیٛو ڕوە مەڎوٙنە ئانزانەنە کاتیٛ دەسیٛش وەرو گەڵا هەنجیری مەگنانیٛ و مەڎوٙنەش وەرو وەرتاوی ئیتر جوٙریٛ سوربیەی وەش مەبوٙنە سەرو پوٙسیشەو، مەگەر بە دەرمان و ڕانمونی دکتری تایبەی چارەسەرش بکریوٙنە.

ژەهرو درەختەکان یام گیواوەکان سازیان جە مادەی کیمیایی ئەمینۆ گلایکۆ سایدی، تفتەکیٛ، چەربیەکیٛ، ئوکزالەیت، ڕایسین و چنڎەها ساختاریٛ تەریٛ کە تا ئیسە نەتاوانشا نامیٛشان بنیانیٛ.

کەڕیٛ سەرو بنەیانەو دەرەختی ئەژمار مەکریانیٛ وەلێم کلۆرۆفیلشان نیەن چەنە، کەڕیٛ مادەی ژەهروایشان چەنەن مەشوٙ نەوەرمیٛشان، هەرپاسە گردو جوٙرەکانو کەڕیٛ ژەهرواییٛ نیەنیٛ مەشوٙ ئینەی بزانمیٛ. کەڕیٛ ژەهراویەی جوٙرو ئیرگۆتی ergot ، کە جوٙرەها ساختاریٛ ژەهراویش چەنەنیٛ پەی ئانزانی و ئاژەڵی یاگیٛ تەرسیٛنە، نیشانیٛ ژەهراوی بیەی بە ئێرگۆتی، وریتین جە لەم ئیٛشە، ژانی، زیٛڵ شیٛویای و ڕشیاوە، کرژی و تنڎ بیەی دەماری و ماساوڵەکان، لەم وستەی، بەر وستەی. کەڕیٛ ئەسپێرجلەسی aspergillus  ئانزانی و ئاژەڵی ژەهروای مەکەروٙنە، وڵکیٛ و یەهەر مەڕیٛزنوٙرە، چنڎەها جوٙریٛ تەریٛ کەڕیٛ هەنیٛ کە مەبانیٛ بایسو ژەهروای بیەی، وەلێم ئەچیٛگەنە تەنیا ئی دووە نمونەمە ئاوردیٛنیٛوە.

یەریٛ:  ژەهرو گیانەوەری zootoxin

ئی ژەهرە گیانەوەریٛ بەرهەمش ماوەران، بەیەریٛ ڕاییٛ هەرمانەو ویٛشان مەکەرانیٛ، جە ڕاو واردەیوە، یانی ژەهرەکەی بوەرینە، یام جە ڕاو گەستەیوە، گیانەوەرەکە بگەزوٙنەت، یام بڕێ ژەهریٛ هەنیٛ یاگێنە بەرمەدریان، مەمجیان، پژگ و وەڵاویٛ مەبانوە و یاگەکیٛ پیسە مەکەرانیٛ، پی جوٙرە گیانەوەریٛ ئەچا یاگیٛنە زەهراوییٛ مەبانیٛ. نمونە پەی واردەی ژەهری، کە ناویٛڕاسەن، ماساوی قەوزەی ژەهراوی مەوەرانیٛ، دماو ئانەی ئانزان مەوەروٙشان، پی جوٙرە ڕادێوە جە ژەهرەکەی مەواڕیٛوە پەی ئانزانی، یام ماساوی و گیانەوەریٛ دەریای، بە پاشماوەو کارخانەکان ژەهراوییٛ مەبانیٛ، هەرکەس بوەروٙشان ئاڎیچ ژەهروای مەبوٙنە. جە واتارێ تایبیٛنە باسو ژەهرو ماریم کەردەن کە ئانزان، یام ئاژەڵ مارانگەستە مەبوٙنە. بەپاو بەشبیەی سەرو تەوەرەکانو جوگرافیای جوٙرو ژیوای گیانەوەرەکان ڕادەو ژەهروای بیەی مفاڕیوٙنە، پەی نمونەی یاگە مەداریەکانەنە، گەرمەکانەنە، ژەهروای بیەی فرەن، یام گیانەوەری ژەهروای فرەن، وەلێم تەوەرەکانو لای سەری و لای واری کە سەردیٛنیٛ ڕادەو ژەهراوی بیەی کەمتەرەن.

زەهراوی بیەی بە لیشکە radiation لیشکە، تیشکە یانی وەڵاو بیەی، پەخش بیەی وزەی جە بوٙشایینە، یام جە وەربەسێنە، بیچمو گەردیلەی وردی هوٙر مەگیٛروٙنە، پیٛسەو گەردیلەکانو ئەلفا و بیٛتای یام لیشکەو کاروٙ موگناتیسی پیٛسەو لیشکەو  ئیکسی و گامای و سەرو وەنەوشەیی، لیشکە مەکریوٙنە بە دویٛ لزگیٛوە، ئایوٙندارە و بیٛ ئایوٙنە، ئایوٙندارە فرە تەرسناکەنە.

نویسا: د. ناجح گوڵپی