بەشی دوەمو باسکەیما دواین سەرو دەمواچو کرکە بیٛدەنگەکان consonant sounds . ئەگەر سەرنجە دەیمیٛ باسکەردەی کۆنسوٙنانتەکا کریٛڵی تەرەن و ئینا وەڵیٛوە تا باسو کرکە ڤاوڵەکا، چونکەتەی کرکە بیٛدەنگەکیٛ فرەتەر بەشداری مەکەران جە دروسبیەی واتیٛ و ڕستەی و مدرامانو زوانینە، شونەو ئانەیچرە دروسبیەی کرکە بیٛدەنگەکا، ئاسانتەرەن، چون ژیکەدەنگیەکیٛ(vocal cords) بەشداریێوە فرە دیاریکریا و کەم مەکەران پەی دروسبیەشان، پەوکای ئاسانتەر وەسف کریان و وانەر میاووٙشانە.

ئیسە ئەگەر ڕستێوە یام واتێوە، کرکە”نویسە، وچە” دانگدارەکیٛش (vowels)، چەنە لابەری، وانەر بەئاسانی متاووٙ درک بکەروٙنە هەکە کام کرکەی دەنگدار لاشیەن و بەئاسانی وزوٙشاوە یاگیٛ ویٛشان، پەی نمونەی: (کاوان لوان پەی کەشی) ( ک- و –ن ، لو – ن  ، پ- ی ک- ش – ). ئەگەر سەرنجە دەیمی گرد هەورامی زوانیٛو متاووٙ بزانوٙ ئی ڕستە چەنین بیەن و کرکە”نویسە” لاشیێکیٛ کامیٛنیٛ و وزوٙشاوە یاگیٛ ویٛشان، ڕستەکەی دروسبکەروٙوە.

وەلێم ئەگەر هەمان ڕستە کرکە یام وچە”نویسە” بیٛدەنگەکیٛش چەنە بەرباری، لابەرینە (کاوان لوان پەی کەشی)( -ا-ا- ، – – ا – ، – ە-ی، – ە – ی) ئینە مەنەنوە کە فرە ناڕەحەت متاوی ڕستەکەی وەش بکەریوە، چون بڕێوە فریٛ جە حەرف و دەنگی چەنەش لاشینیٛ. پاسەبوٙ (کرکە، نویسە sound, letter) بیٛدەنگەکیٛ فرەتەرین و سەرینی تەرین بەشداری مەکەران جە مدرامان و ویٛپای زوانینە، تا کرکە دەنگدارەکیٛ(( ڕستەکەنە کرکەو “و” “ی” ئاومێنیٛ، وەلێم چاگەنە پیٛسەو نیمەڤاوڵی هەرمانە مەکەران و بە کۆنسۆنانت ئەژمار مەکریانیٛ)). هەمان چیٛو وەختو دواینە تاقی بکەرۆ، هەر عەینەن ویٛش بەرمشوٙنە، ئەگەر کرکە بیٛدەنگەکا لابەری نمەتاوی ڕستەکەی بواچینە، سەرەت وەنەشیٛویوٙنە، وەلێم ئەگەر کرکەدەنگدارەکان لابەرینە ڕەنگا بتاوی ڕستەکەی دەمواچ بواچینە.

ئیسە تاومیٛ بواچمیٛ کە کرکە یام نویسە بیٛدەنگەکیٛ (  consonants)پەیکەرو زوانی وەشمەکەران و تەشکش مەڎان پەنە.

فرەو زوانان لەهجیٛ جیاوازیٛشان هەنیٛ، ئاشکران کە جیاوازی لەهجەی یانی جیاوازی(کرکەی، نویسەی)، ئەگەر سەرنجە بڎەیمیٛ فرەو جیاوازیەکاو لەهجەی مەگنوٙنە سەرو شانەو کرکە دەنگدارەکان”vowels“، یانی لەهجەکیٛ کرکە دەنگدارەکیٛشان فاڕیانە، پەوکای لەهجە فاڕیونە، ئیسە دیارەن کە  زوانو هەورامینە جیاوازی لەهجەکاما ئینا کرکە دەنگدارەکانە، پەی نمونەی( هەور: هۆر، کوڕێ: کوڕیە، مێ: مەی، پێ: پەی، مەیوٙ: مێو، سەید،سێد، کەیوان: کێوان، هەورامان: هۆرامان، دەگیٛ: دەگەی: دەگای) پی جوٙرە ئی دەنگ فاڕیایە، شوٙنەما دلیٛو وتیٛ و دەسەواتیٛphrase  و ڕستەینە منیٛوٙرە. ئیسە پەیما بەرمەگنوٙنە کە ئەگەر کرکێوە دەنگدار یاگیٛ ویٛشەنە بفاڕیوٙ، نمەبوٙ بایسو تیٛکشیەی واتەکیٛ، دەسەواتەکەی، ڕستەکەی، زوانەکەی، گرد هەورامیێو میاووٙشنە، یانی فاڕیای بنەڕەتی ڕوەش نەڎیٛنە، وەلێم ئەگەر کرکێوە بیٛدەنگ بفاڕیوٙنە، ماناو واتیٛ و دەسەواتیٛ و ڕستەی فاڕیوٙنە، یام واتێوە بیٛ مانا بوٙنە، کە بوٙ بایسو هەڵەی و نەیاواینەی ئەو واتەکیٛ و دەسەواتەکیٛ و ڕستەکەی، پەی نمونەی ئەگەر (وەرەتاو لوا کەلەرە) بڕێ جە “نویسە” بیٛدەنگەکانش بفاڕمیٛ، بزانمیٛ چیٛشش سەر مەیوٙنە(پەرەتاپ) تەنیا وچە”نویسەو” (و) فاڕیان پەی (پ) (پەرەتاپ لپا کەلرە) یانی ڕستەکە بیٛ مانا بی، تەشکو زوانی تیٛکشی، شیٛویا. کەچی وەختیٛو کرکە دەنگدارەکیٛما فاڕیێ زوان هەر ئەوامەنەبیٛ و تەشکو زوانی نەفاڕیا و نەشیٛویاو بیٛ مانا نەبی.

جای پی بوٙنەو مەشوٙ هاگاداریٛ نویسە”وچە” بیٛدەنگەکان بیمیٛ، مەشوٙ بزانمیٛ چندە کریٛڵیێنیٛ، چون فرێوەشان پیٛسەو فوٙنیمی”phoneme” هەرمانە مەکەران و ماناو واتیٛ مفاڕانە، ئەگەر وریا نەبیمیٛ هەڵەی کوشندە مەکەرمیٛنە. پاسەبوٙ نویسە بیٛدەنگەکیٛ فرەتەر کریٛڵییٛنیٛ جە ویٛپای و مدرامان و پاریٛزنای تەشکو زوانینە، وەلێم کرکە، نویسە دەنگدارەکیٛ پاسنیٛ نیەنیٛ، ئی حاڵەتە فرەو زوانەکانە پیٛسەن یوٙی.

کرکە بیٛدەنگەکیٛ، دەسەبەندی مەکریانە پەی:

کرکە بیٛدەنگە خشکیێکیٛ friction consonants  (ف، ڤ، وٛ،  س، ز، ش، ژ، هـ ، ئـ)
کرکە بیٛدەنگە مدراکیٛ”ئەوەتەقاکیٛ”  stop consonants”  explosive (پ، ب، ت، د، ڎ، ک، گ، چ، ج) .
کرکە بیٛدەنگە لایەکیٛ، lateral consonants، (ل، ڵ)
کرکە بیٛدەنگە خزەکیٛ gliding consonants  ، (ی، و)
کرکە بیٛدەنگە لەرزیٛکیٛ frequent consonants، continual (ڕ، ر)،  وەلێم ئی نامیٛ بڕێ جاریٛ فاڕیانە بە پاو پەیلوای زوانئەشناسەکا یام فنەتیک زانەکان.
کرکە بیٛدەنگە لوتیەکیٛ(بڕناخیەکیٛ) nasal consonant (ن، م) بڕێ جاریچ (نگ) (نڎ) بەدەنگێوە تایبە مەیوٙ جبەر.
بڕێ دەنگیٛ یام وچە”نویسە” ئاومێنیٛ دلێو زوانو هەورامی، کە ئیسە بیێنیٛ بە ویٛمانیٛ(ح، ع، غ، ق).

د. ناجح گوڵپی

مسیارو زوانو ئینگلیزی، وانای ویٛرەگای،  زانگاو هەڵەبجەی، ساڵەی یوەمە .. سەرچەمە:Better English pronunciation J.D. O’Conner