شەوەو یەڵدای یان شەوەو چلیٛ کوٙنتەرین جەژنەنە جە وەڵاتو ئاریان (ئیران)یەنە و دریٛژتەرین شەوە بارگەو بنەش پیٛچۆوە ڕوٙزگار دریٛژ بوٙنە، هەڵبەت ئی دریٛژی شەوێ و کوڵی ڕوٙزگاری جە نیمەبازنەو سەرنیشتو زەمینیەنە ڕوە مدوٙ و تاومیٛ واچمیٛ ئەوە گیٛڵای زمسانین و دەسپەنەکەردەی سەرداو سڵوەی.

شەوەو چلیٛ، ڕوٙجیارپڕای دمارۆ پایزینە و  تا وەرکەوتەی یوەم ڕوٙ زمسانی ماچا هەکە کەرۆ ( 30 ئازەری تا یوەم رۆ مانگەو دی ئیرانی، هەرپاسە (وێرەگاو 20 مانگەو دیسەمبەری تا وەرکەوتەی 21 مانگەو دیسەمبەری یوەم ڕۆزمسانی، ( سی کەڵەهەرزی ، یوەم ڕۆ هارگای هەورامی)، دریٛژی شەوەو یەڵدای 13.44 سیٛنزە ساتیٛ و چولوچوار خولیٛنە، ڕوٙکەش 10.16 ساتیٛ و شانزە خولیٛنە.

ئیرانیەکیٛ ویٛرەگاو یەڵداینە چاشتێوە عالە منیا سەر، هەر پاسە میٛوەی تایبە پسە هەناری و شوتی کە بە میٛوەی پیروٙزش منیارە پەی ئا شەویٛ، گردو خیٛزانی کۆ باوە دەورش و شادی ڕازیٛ گیٛڵناوە پەی یوترینی، بەتایبە گەورەو یانەکەی، تاتە نام بابا قسیٛشا پەی مکەروٙ. چەنی ئانەیچ چراوی فرێ گیسنانە، چلچرا،  تا شەوەدرێژەکیٛ بەڕوٙشنایی بەراسەر.

ڕیٛخەو نامیٛ یەڵدای:

یەڵدا واتیٛوە سریانیەنە، ماناو” زای” بەخشوٙ، تازە پەیڎا بیەی،  زای بە ماناو بەرکەوتەی ڕوٙی و ڕوٙجیاری، زاڵ بیەی ڕوشنایی ملو تاریکیەرە.

شەوە چلیٛچ چەنیش تێکەڵە بیێنە یانی یوەم ڕوٙ زمسانی کە دەس پەنەکەرۆ تا چل ڕویٛ پەنەش ماچا چلیٛ زمسانی” چلەگەوریٛ”، بەویس ڕویٛ دماتەری ماچا “چلە گولانیٛ”،  هەرپاسە چلیٛ هامنیچ هەنە چلە گەوریٛ و چلە گولانیٛ، دیارا چلیٛ بە دوەرێوە وەختی ماچا کە چل رویٛ نام شەویٛ خواینوٙ جە ژمارە چلیوە هورگیریان.

ویەردەو شەوەو یەڵدای:

شەوە یەڵدای بە نام و نیشان و شەوێوە پیروٙزیٛ جە تاریخ و ئاریانی کۆنینە جاگیرەکریێنە، جە ڕوٙژماری کۆنو ئیرانینە و ساڵەو 502 وەلیٛ عیساینە، سەروەختو دەسەڵاتو داریوشی یوەمینە، ئی جەژنیٛ ڕاو جاو ویٛش گیٛرتەنەوەر، چلیٛ و جەژنەو چلیٛ و ئاهەنگەکیٛ تەریٛ کە چی شەوێنە کەراشا، سنەتێوە، خڎێوە باستانی و دیٛرینەن.

ئایا ئی واتیٛ” یەڵدا” چی مەشوٙ سریانیە بوٙنە؟ گەلانو ئاریانی جەژنە مگیٛڵنان، هەرکەس کوچیٛ جەویەرینی هاگادربونە، سەردەمانێ وەڵیٛ میلادینە ئاشوریەکیٛ دەسەڵاتشا کیٛشت ملو ئی وەڵاتیەرە کە بەوەڵاتو ئاریانی ئەشناسیان، حەوت سەد ساڵیٛ وەڵیٛ عیساینە تاواشا دما پادشا جە پاڵنگانو هەورامانینە بەزناو ملچیٛر بکەرانە، ئاشوریەکیٛچ زوانشا سریانی بیەن، توەن نویسەکا تەنگی وارینە نویسیان، جا کریوٙ ئی واتیٛ یەڵدایە چاوەختۆن جیا مەنێ بوٙ چی وەڵاتو ئیمەنەو یاگیٛش گیٛرتیٛبو.

خەلک و مەردمو ڕوٙزگارا ویەردەی کە کشتو کیار زیندەگیشا بیەن، وەرزو سەرداو سڵوەی و گەرمیشا وستەن پەشتەو سەرەی گوزەرنانشا بە وەشی وتشی، جوٙرەها تەجروٙبیٛشا چی وەرزا هورگیٛرتەن، بەپاو بەرکەوتەی ڕوجیاری و هەسارەکاو سروشتی ژیوای و جەژنەکیٛشا ڕیٛک وستیٛنیٛ، قەدیمیەکیٛ سەرنجەو ئانەیشا دێنە کە روزگار درێژ بیەی ماناو ئانەین تیشکەو وەرتاوی فرەتەرە بونەو متاوا کەلکی فرتەرش چەنە گیرا پەی کاڵیاری و بەرهەم ئاوردەی، ئتر ئینە بوٙ بە باوڕەو عەقیدە لاشاوە کە وەرتاو و ڕوٙشنایی و تیشکەو وەرتاوی  نیشانیٛ پیرۆزینە، چون هامکاریشا کەروٙ پەی بەرهەمئاوردەی و لابەردەی تاریکی شەویٛ.

خەلکو وەڵاتو ئاریانی و هیندو ئەوروپای هەر زوو زاناشا کە دما رۆ پایزی ئتر روزگارشا بونە جە روە کوڵەکا، بە گوزەرنای دماشەویٛ دریٛژیٛ گنا دلیٛ ڕوە دریٛژەکا ساڵیٛ، کە روٙشنایی و گەرمایی و بەرهەمی زیاتەرشا پەی مەی ووەرۆ، هەر پا بوٙنەو ئاریەکیٛ بە زای و فرەتەر بیەی ڕوٙی واتەنشا زای روٙجیاری(مهر)، بە بنەڕاو ساڵیٛ نیانشارە، هەرچی بارۆ  ساڵەی میلادیەو و جەژنەو کریمسی هەمان رەگو ڕیٛشەو باوەرش هەن.

جە دەوران و کوٙنو فەرهەنگو ئاویساتاینە، بە دەس پەنەکەردەی وەرزو سەردای واتەنشا ” سەردە” کە ماناو ساڵیٛ سەردیٛش یاونان، بە درێژ بیەی روٙزگاری و ئامای تیشکەو وەرتاوی، بە ئامای ئەهورامەزدایشا نیانەرە، لوای شەویٛ و تاریکی بە لوای ئەهریمەنیشا نیانرە، یانی زاڵبیەی ئەهورامەزدای خواو ڕوٙشنایی و فەڕوبەرەکەتی سەرو خواو شەڕو تاریکی و نەگبەتیرە.

یەڵدا دما شەوەو پایزینە و یووەم شەوەو زمسانینە، بڕیٛوە باوەڕشا پاسنەن کە شەوێ نامبارەکەو نائامەڎەنە، کە مانگەو ئاخرو “قەوسی-کەوان” ئەوەڵو “جدی” .

تاریکی و دریٛژی شەوە یەڵدای لاو ئاریەکاوە ماناو  ئەرمانای ئەهریمەنین، تاریکی فیٛشتەر ئەهریمەنی فیٛشتەر مارونە، وەروئانەی بە شەوێوە نەحسەشا نیێنەرە، بە درێژایی شەوێ ئاویرشا نەکوشیانۆ، دایمو دەرهەم گیسیانەنە و گڕەو ڕوٙشنایش لوێنە ئاسمانرەو دەورو وەرو ویٛش ڕوٙشن کەردەنەو، تا ئەهریمەنو شەیتان و نەگبەتی جە ویٛشا دور بوزاوە، ئیتر خەلک چی شەوێنە چەنی هەنگەری جەمیٛ باوە بە واردەی میوەی و هورپرای و قسیٛ وەشیٛ و ئەوەوانای شانامەی و شیٛعرەکاو حافزی ویەرینو داستانەکاو ئازایەتی پادشاکا مگیٛڵناوە.

شونیەرە بە واردەی وەشی و تایبەی گوزەرناش، ئەگەر میوەی تەڕ بونە ئانە موەراش، وەلێم  بڕیٛ میوە هەن بە وشککریای منریارە پەی واردەی چی شەوێنە. سفرەو شەوەو یەڵدای نامیٛش(میەزد myazd) ەن و میوە تەڕو  وشکش منیای سەرۆ،( مەژگە، هەچکوچی، کشمیشی، بستە، وامی، شێڵانیٛ، مروٙ گڵاوییٛ و خورماوی و هەنجیریٛ( هەرپاسە هەنار و هەنی و ساوی و پرتەقاڵ. چەنی واردیوە(نوشای ئاوەو هەچکوچاو  چایی) واردەی ویٛمانە  ساز کریان پسە کفتیٛ، یاپراخی و پەتڵەو گەنەمەکوٙیێ…هتد)

دەسور ئاینو زەردەشتینە “شەوچەرەی تایبەش بیەن جە هەچکوچی، کشمیشی و بستەی زەمینی و بڕیٛ توٙمیٛ تەریٛ) ئامادەشا کەردیٛنیٛ پەی واردەی، ئەوسا بە زەرتەشتی پەنەشا واتەن( لوٙرک) کە پەنە وازو ئی جوٙرە جەژنا بیەن، جە جە ژنەکاو ئەهورامەزدای و مهرینە واردەنشا.

چەنی ئانەیچ قوماشی سوورشا کەردەن سفرە نام دەورو سفەرکەیشا بە سوور رازنانۆ، چەنی ئانەی بەکار ئاردەی رەنگیٛ سوریٛ  پیٛسە هەناری و هەنی و ساویٛ سوریٛ، ولی سورە،  نیشانیٛنە پەی رەنگەو سوورەو ڕوٙجیاری و پەی  ئاینی مهری و  زەردەشتی، چەنی ئانەیچ باوڕشا پسەنە بیەن میوەی ڕەنگ سوور پاریزنوشا جە دەرو هەڵامەت و نەوەشی زمسانی.

یەسن و جەژنە باستانیەکا ئیرانینە( ئاریەکانە) واردەی تایبە ئامادە کریان، سەربارو ئانەی دەسینەو دەسکارو لاڵیای و دوعاکەردەی ئامادە کریان پیٛسە( ئایرگا، عەترو بخورو جورەها بوەی وەشە)، چەنی جوٙرەها بەرهەمی میوەی تەڕو وشک و وەرزەکەی، چەنی میەزدی نریانەرە پەی واردەی.

شەوەو یەلدای شەوەو پەیڎا بیەی خواو ڕوٙجیارین، عەدالەتین، ڕوجیار چی دماڕوٙ پایزینە فرە کەم هازو تین بوٙنە، بە ئامای زمسانی ڕوٙجیار تینەو گەرمایی و ڕوٙشنایش فیٛشتەرە بوٙنە. بەپاو نویستەکانو دلیٛ ئاویٛستاو زەردەشتی و هەخامنشیەکان ماچا چی شەویٛنە مهر(میترا) گیٛڵوە پەی سەرو زەمینی، میترا یەزدان و کوٙنو هیندو ئاریەکا بیەن ئامان روٙزگارش درێژتەر کەردەنۆ و ڕوجیار و ڕوشنایش زاڵ کەردەن ملو تاریکیەرە. ئاینو مهر پەرستی وەڵیٛ زەەردەشتیەنە بیەن و ئەوروپایچەنە پەنەش ماچا ئاینو مهرپەرستی.

شەوە یەڵدای شەوە پەیدا بیەی مهرینە، نەریتو گردو گەلاو وەرهورزو دەریاو دلیٛڕاسەین، ئیسەیچ شونەماو ئی یەسنیٛ مەنیٛنە دلیٛ پەرسگاکانە بەتایبە پەرسگەو (پالمیرا) بە عەرەبی تدمر،  جە ئەردەن.

یەسنەو شەوەو یەڵدای؛ یوشیەی چەنی یەسناکانو گەلانی تەری

یەسنەو شەوە یەڵدای ئەو مەزدیەسنای زەردەشتی و یەسنەو پەیدا بیەی مهری مشونە، هەرپاسە یەسنەو پەیدا بیەی حەزرەتو مەسیچ، بەتایبە یەڵدا فرەو راو رەسمەکاش ئەو جەژنەو کریسمسی مشوٙ.

چ یاگیٛوە جەژنەو یەڵدای مکەران:

سەربارو وەڵاتو ئیرانی جە ئەفغانستان و تاجیکستان و ئوزبەکستان و هەریمو کوردەسانیەن ئی جەژنیٛ یادە مکریوە، بەتایبە دلیٛ ئیٛرانیەنە. گەلانو گردو ئیٛرانی ئی جەژنیٛ یاد مگیرانەو سەربارو جیاوازی باوەڕی و عەقیدەی.

خواراسان: ئی یەسنیٛ مکەران، وەلێم بەنامیٛ شەوەو چلیٛ، نام چلە نشینی، دیارا راورەسمو شاریوە پەی شاریوە تەری کەمیٛ جیاوازەن، هەم واردەکیٛچ فەرق مکەرانە، چیٛگە ئاهەنگەو وەیو زەمای کەرا ، چی شەوێنە وەیوە فاراوە پەی زەمای، هەرپاسە جەژنەو چلیٛ هامنی”چلیٛ تەموزی ” ئاهەنگە مگیٛڵنان.

ئەسفەهان: چی شارنە شەوەو یەلدای ئاهەنگە مگیلنان، گرد ملاووە یانەو بابایشا جەمیٛ باوە، میمانداریشا مکریو، تا دێرێ منیشارە، جاری چامنە هەن تا نزیکو بەیانی منیشارە.

ئازەربایجان: هەردوە ئوستانەکەنە جەژنەو شەوەو یەڵدای مگیٛرانە،

سنە و کوردستان: شارو سنەیچنە ئی جەژنیٛ سازە کەرا وەردو یاپراخاو ئاهەنگو سەمای مکەران

هەرپاسە  جە (بوشهر، گرگان، فارس، همدان، ئەردەبیل، گیٛڵان، خوزستان، قەزویٛن، لورستان، لەکستان.

جەهەریٛمو کوردەسانیچەنە چی چنە ساڵەی ویەردەنە خەریکا جەژنەو شەوەیەڵدای برەوش پەیڎا کەردەن و بە  بەشیٛوەو ئاهەنگ و کەیفو وەشی یادش مکەراوە، هەڵبەت یانەنە نا، وەلێم مملانە یاگیٛ گردلایە و گردینە پەی گردو خەڵکی ئاهەنگ مکەران، بە گورانی واتەی و شیعروانایۆ، هورپرای و قسیٛ وەشیٛ و چالاکییٛ هونەرییٛ، شەوەکیٛ تا بەیان بەرانە.

 جە ویروەری منەنە ئەژنیەنم شەوەو چلیٛ بەشەوێوە نەحسەو تاریکەو نوتەچەمە ئەژمار کریاینە، هەرپاسە  ڕازێوە گیٛڵنێناوە بە نامیٛ ڕازەو کورو سەیاڎی، کەچی شەوەدریٛژیٛنەرو تاریکیٛنە روەش داینە، گوایا کوڕو سەیادی چەنی چنڎ هامیاریٛوەش ملا کەشەرە پەی راویٛ، هەرچنڎ خەلکو دەگای پەنەشا ماچو مەلیٛدیٛنە ئیشەوە شەویٛ دریٛژەو نەحسەنە، ڕەنگا وەروە واروٙنە، وەلیٛم گوٙش مەدارانە ئەو ەکەسی ملا پەی ڕاویٛ کەشەنە، ئتر شەویٛ  وەروێوە فریٛ مواروٙنە، خەڵکو دەگای گرد خەمو ئی چنڎە کەسەیشا بونە کە لوینی راوە ماچا ڕەقیٛ باوە چی شەوە تاریکەو دریٛژیٛنە، ژەنەوە سەیاڎیچ ماچوٙ ئەر کورو من بوٙ رەق نمەبوە، سەوای ڕوٙ کەروٙوە  خەڵکو دەگای ملا شونەو راوچیەکارە، مڎیا تەنیا کورەکەو سەیادی مەنەن، ئەویٛ تەریٛ سەرداو سڵوەی رەقیٛ کەردیٛنیٛوە، ئتر خەڵکەکە سەرسامیٛ بانە ماچ چی تۆ ڕەق نەبیەنیوە، ماچو ئاڎیٛ وەرگەشا نەگیٛروت وەرمی زوٙر پەی ئاردیٛ و وتیٛ، وەلێم من هەتا بەیانی هەر ئامانی و لوانی و وەرزشم کەرد، پەوکەی رەق نەبیەناوە.

ئیسە بە هەورامی کوردۆ بەشداری ئاهەنگەو شەوە یەڵدای مکەران جە هەریمو کوردەسانیەنە. هەرپاسە هەندارنەن و فرەو وەڵاتا جەهانیەنە ئیرانیەکیٛ ئاهەنگو یەڵدای مکەرانە.

د.ناجح گوڵپی