نوسەر و رۆژنامەوان لەتیف فاتیح فەرەج رایگەیاند کە چەکی قەدەغە و کیمیایی کاریگەری زۆری بەتایبەتی لەسەر خەڵکی ناوچەکە هەیە و رووبەرێکی زۆری سەوزایی، ژینگە و لەوەڕگەکانی کوردستان لەناوبراون.

ناوەندی راگەیاندن و چاپەمەنی هەپەگە لە چوارچێوەی هەڵمەتە شۆڕشگێڕییەکانی هەڵۆکانی زاگرۆس و شەهید ساڤاش مەرەشی جەنگی خابوردا ئاماری شەش مانگەی نێوان ١٤ نیسان و ١٤ی تشرینی یەکەمدا ئاسکرا کردبوو. بە گوێرەی ئەو ئامارە چەکی قەدەغە بۆمبی فۆسفۆر، تەرمۆباریک، ئەتۆمی تاکتیکی و گازی ژەهراوی –کیمیاییش لە نێوایاندا لەو ماوەیەدا ٢٤٧٦ جار بەکارهێنراون.

زۆر جار هەپەگە بە بەڵگەی ڤیدیۆیی و وێنە پاکتاوکاری ژینگە، لە نێویدا کاریگەرییەکانی لەسەر مرۆڤەکان، ژینگە و لەوڕەگەکانی بۆ رای گشتی بڵاوکردبووەوە.

لەلایەکی ترەوە تائێستاش کاریگەری بەکارهێنانی کیمیایی لە هەڵەبجە کە ساڵی ١٩٨٨ لەلایەن رژێمی بەعسەوە بەکارهێنرابوو، روون و ئاشکرایە. بەکارهێنانی ئەو چەکانە ماوەیەکی زۆر لە هەرێمەکە و لەسەر لایەنی بۆماوەیی مرۆڤەکان دەمێنێتەوە. نمونە بەرچاوەکەی بەکارهێنانی ئەو چەکە قەدەغانە لە ناکازاکی و هێرۆشیما دیار و بەرچاوە.

'حکومەتی تورکیا گوێ بە قەدەغەکراوەکان نادات'

نوسەر و رۆژنامەوان لەتیف فاتیح فەرەج سەرنجی راکێشا بۆ سەر ئەو چەکە قەدەغەو گازە ژەهراوییانە و ئەوەی خستەڕوو، لە لایەن ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان بە تایبەتی دوای کارەساتی ناکازاکی و هیرۆشیما قەدەغەکراون. لەتیف فاتیح فەرەج هەروەها وتی، "حکومەتی تورکیا بە بێ گوێدان بەوە بەسەدان جار بەکاریهێناوە و ئێمە ئەوە بەبیربێنینەوە کە حکومەتی عێراقیش لە هەڵەبجە بەکاریهێنابوو. بەکارهێنانی ئەو چەکانە لە دژی مرۆڤ، لە دژی ئازادی و مافەکانی مرۆڤە، لە دژی ژینگە، لە دژی هەموو پێوانە مرۆڤیی و ژینگەییەکانە. هەروەها لە دژی یاساکانی شەڕە. هیچ کەسێک لەگەڵ بەکارهێنانیایدا نییە، جگە لەوانەی بەکاریان دەهێنن و جەللاد و بکوژن".

'ئەمڕۆش هەڵوێست وەرنەگیرێت، سبەینێ هەڵوێستی گەورە وەردەگیرێت'

لەتیف فاتیح فەرەج ئەوەی خستەڕوو کە دیمەنەکانی گەریلا بەرکەوتووەکان بە چەکی کیمیایی کاریگەری گەورە دەکاتە سەر مرۆڤ و وتی: "ئەگەرچی ئەمڕۆ هەڵوێستێکی پێویست بەرامبەر بەو دیمەنانە بوونی نەبێت، لەو بڕوایەدام کە لە داهاتوودا هەڵوێستی گەورەتر بەرامبەر نیشان دەدرێت".

'کاریگەری لە سەر ژینگە، مرۆڤ و داهاتووی هەرێمەکە دادەنێت، هەڵەبجە نمونەیەکیەتی'

رۆژنامەوان و نوسەر لەتیف فاتیح فەرەج سەرنجی راکێشا بۆ سەر کاریگەری ئەو چەکە قەدەغانە و بەم جۆرە دوا: "بەکارهێنانی چەکی کیمیایی کاریگەری زۆر هەم لەسەرژینگە و هەم لەسەر مرۆڤەکانی ئەو ناوچەیە دادەنێت. جگە لە لەناوچوونی ژینگە و ماڵوێرانی هاووڵاتیانی هەرێمەکە، ئایندە و سەرچاوەی داهاتی خەڵکی ناوچەکە لەناو دەبات. دەبینین کە هێشتاش کاریگەری بەکارهێنانی چەکە کیمیاییەکان لە هەڵەبجە بەردەوامە. ئەگەر ئەمڕۆ زۆر دایک کۆرپەکانیان نەبەکام و کەمئەندامن، کاریگەری چەکی کیمیاییە لە هەڵەبجە. کاریگەری چەکی قەدەغە و گازی ژەهراوی-کیمیایی تەنیا سنووردار نییە بە ناوچەکە، لە رێگەی باوە بە دەوروبەردا بڵاو دەبێتەوە. ژینگەی کوردستان لە بەردەم مەترسییەکی گەورەی لەناوچووندایە. ژینگەی کوردستان زیاتر لە ٣٥ ساڵە لەبەردەم مەترسییە هەم بە هۆی تورکیاوە و هەمیش بە هۆی عێراقەوە. بەتایبەتی دەوڵەتی تورک هێرشەکانی بۆ سەر هەرێمەکان زیاتر کردووە و کاریگەری ئەوە هەر بەو ناوچانەوە سنووردار نابێت و بە دەوروبەردا بڵاو دەبێتەوە، کاریگەری دەکاتە سەر مرۆڤ، ژیان، کشتوکاڵ و ئاوەدانی.

'حکومەت  و دەستەی ژینگە بێهەڵوێستن'

لەسەر بێهەڵوێستی و بێدەنگی حکومەتی هەرێم و دەستەکانی ژینگە و گەشتوگوزار لەتیف فاتیح فەرەج باسی لەوەکرد: "حکومەتی هەرێمی کوردستان و دەستەکانی ژینگە و گەشتوگوزار تائێستا بەرامبەر بەکارهێنانی چەکی کیمیایی کە کاریگەری دەکەنە سەر ئاو، ژینگە، لەوەڕگە و ناوچەکە هەڵوێستیان نیشان نەداوە. تائێستا راپۆرتێک کە وێنە و ڤیدیۆ لە خۆی بگرێت، بیداتە نەتەوەیەکگرتووەکان، ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان و لایەنە پەیوەندیدارەکان، رێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ و دەریبخات لە لەبەردەم مەترسیەکی گەورەدان بوونی نییە. حکومەت خاوەنداری لەو ناوچانە ناکات. نەک هەر خاوەنداری رێگری لە خەڵک و هەروەها گەریلا کردووە کە هاوکاری یەکتر نەکەن کە بەر بەو مەترسی و زیانی گەورەتر لە ناوچەکە بگرن. حکومەت بە ترسەوە لە رووداوەکە دەڕوانێت".

'ئەوە پاکتاوی ژینگە و لەوەڕگەکانە'

نوسەر و رۆژنامەوان لەتیف فاتیح فەرەج سەرنجی راکێشا بۆ سەر پاکتاوی ژینگە و وتی، "هێرشی بەم جۆرە لەسەر ژینگە، دار و باخەکانی هەرێمەکە، هەروەها لەوەڕگەکان جۆرێکە لە قڕکردن. ئەمە قڕکردنی گەورەی دارستان، ژینگە-سروشتە لەسەر ئەوە با هەڵوێست بگرێتەبەر. بەداخەوە ئەو دامەزراوانە هەڵوێستێکی ئەخلاقی دەرنابڕن. لە چەند ساڵی رابردوودا چەندین جۆر رووەک و گیای خۆڕسک لەناو چوون. زۆر جۆری گوڵ و گیا، سەوزایی کوردستان کە دەگمەنن و تائێستا ناویان نەچووەتە کتێبە زانستییەکانەوە لە ئەنجامی بەکارهێنانی چەکی قەدەغە و گازی هەژراوی- کیمیایی لەناوچوون. دەبوایە کار لەسەر ئەو سەوزایی و رووەکانە بکرایە و بپارێزرانایە، بەڵام دەبینین کە دەبنە هاوکاری ئەو لەناوبردنە. نەتەوەیەکگرتووەکان، وڵاتانی دەرەوە، رێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ و هەموو جیهان لەو شتانە بەرپرسیارن کە لە کوردستان روودەدەن. ئەوەی لە کوردستان روودەدات، ئەو رووداوانەی بەسەر گەریلا دەهێنرێت، لەبەرامبەر ئازادی، بەرامبەر ژینگە و سەوزایی، دارو دەوەنەکانی دەکرێت، دەبێت هەموو جیهان، رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ و بەرگریکارانی ژینگە لەبەر ئەوە دەنگ هەڵبرن و هەڵوێستیان هەبێت".

هـ . ب