هه‌ورامان ئەژناسای (دەگاو زاوەری)
هه‌ورامان ئەژناسای (دەگاو زاوەری)
دەگاو زاوەری، یۆ جە دەگا وەشەکاو هەورامانیا، جیا جە سەرسەوەزی و هانەچەماش، شۆنەوارێ فرێش هەنێ.
نۋیسەر/ هومایون موحه‌ممه‌دنژاد
دەگاو زاوەری، یۆ جە دەگا وەشەکاو هەورامانیا، سەرسەوەزی کەش و کۆ و کەمەرش،جە پاڵوو ئانه‌یچەنە هانە و هانەچەمێش فرێ هەنێ و هەر پاسە مزاندێچ داڵانی یۆ جە یاگەوەشەکاو هەورامانوو لهۆنیا و خەڵکووهەورامانی و چیلا و چەولاوە و فرەتەر جە وەهارەنە دیدەنوو کویسانوو داڵانی زاوەری کەرا. داڵانی وێش سەرچەمەو فرەو هانەکاو زاوەر و تەوێڵێن.جە واروو و پاڵوو داڵانی ،هەواروو دەربەن و چەمەومەرێ و هانەبەرچەم و هانەسیاو و هانەو دەربەنی وهانەو مەرێ و هانەو هەوارووملەساری و چەولاتەریچ هانە وهەوارگاو دۆڵانای و چن هانەگولالێ و هانه‌کڵێ تەرێ باخ ومڵکەوەش و فرەکاوزاوەری ئاویاری کەرا.
جە چەمەو مەرێنە هانە و مێرگێ فرێما هەنێ و فرێچشا جە وەهارەنە، وشکێ با ، هەرچن بڕێوشا تا هامن و پاییزیچ وشکێ نمەبا،و چن هانە قەد٘یمیێشا هیچ وەخت وشکێ نەبیێ نێ، ئەڵبەت ئاویشا؛کەمە بیێنەو. واروو مەرێ؛ باخوو سەرووبەسی و کامراوا نامێ نریان، هانەوسەروبەسی و هانەو حەمەوجانەی و هانەو بابابنیادەمی(بنیامین ) و تافوو بنوەزنی جە وەهارەنە وێنەش فرە وەش و کەم وێنەن.وارتەروو مڵکاو سەرووبەسی و تافووبنوەزەنی، باخ و مڵکەکاو هانەقوڵقوڵەی و چەموو بنوەزەنی دیاری مد٘ۆ.واتەو ئینەیە ئی هانە ئاوەکێش بە پاو ویر و عومروو وێم وشکە نەبیێ نە و بە پاو واتەو ئەد٘ا و تاتەیم(خود٘ا بەخشۆشا) وشک نەبیەن و ئاوەکێچش فرە چیا و سەرد٘ و سووکەنە، تێرئاو نمەبی.
دماو مڵکەکاو چەموو بنوەزەنی مڵکەکاو دەوڵەتا و وەروەرەی و لاروە و ماتانا و لاکامنە و لارانی و هانەولارزەرەی و مانەرا و پیشەمام (پیرشەمام )و هانەقاڵاوا و هانەومالمین و هانێ فرێ کە نامێش هۆردەو وەختەکەما گیریۆ. هەر یاگێو ئاو و هانەش بیە بۆ ئاوەد٘انیچش بیەن و ئینەیچ پەی زاوەری واچیان و بە پاو بەڵگە و ئاسەواری ، زاوەر یۆ جە کۆن تەرین و قەد٘یم تەرین دەگایاهەورامانیا. پەی ئی بەڵگەیە جە کتێبوو نویسەرا و ویەرد٘ەنویسەکا: بەینوو زاوەر و ته‌وێڵێ شارێو بیەن بە نامێ"تەرتیبا"ی کە کاکە ئەیوب ڕۆسەمیچ سەرشەو باسی فرە کەرۆ. ئاسەوارێ فرێ ئێزیەنێوە و خەڵکوو زاوەریچ جە باخەکانە و وەختوو باخداری و ئاویاری و کەڵەک نیای چێوانێوشا دیه‌نێوە.هانەکێ ده‌گاو زاوەری:
هانەکێ ده‌گاو زاوەری:
۱. هانەو کەمەرسیاوی
۲. هانەو دەرەو وێ
۳. گماڵێ
٤. بازیانە قووڵێ
٥. هانەو سووفی هەسەنی
٦. وەرۆ بیرا (هانەولالۆغەفاری)
۷. هانەوا
۸. هانەوکویلەی
۹. کەمەرەدەرە
۱۰. هانەو دۆڵانای
۱۱. هانەو ملەساری
۱۲. هانەو مەرێ
۱۳. هانەو کمکمەی
۱٤. سەرچەمەو هامنۆی
۱٥. هەساروودوە هەسارەی
۱٦. هەسارۆ مێدٚالەی
۱۷. هانەساو
۱۸. هانەو بزازەرای
۱۹. هانەو مەرجانێ(بنەوەزەنێ)
۲۰. هانەو لاردٚەرەی
۲۱. هانەو گەموو داڵانی{گەورێ)
۲۲. هانەقاڵاوا
۲۳. هانەو سەرووبەسی
۲٤. چەمەو مالمینی
۲٥. هانە سیاو
۲٦. هانە هەڵووچە
۲۷. دەربەن
۲۸. هانەو وڕی
۲۹. هانە قوڵقوڵە
۳۰. هانەبەرچەم
۳۱. هانەو بابابنیادٚه‌م
۳۲. هارە سێڵێ
۳۳. لاڕانی
۳٤. هانەو وه‌ژنانێ
۳٥. هانەو باباسادٚقی
۳٦. هانە وه‌زه قاڵاوی(حاجی حه‌بیب)
۳۷. هانەوشراش دۆڵێ
۳۸. تاشڵێ
۳۹. هانە مارا
٤۰. بزازەرای سەرین
٤۱. هانه‌و حه‌مه‌و جانه‌ی
٤۲. هانه‌و لاو مزگی
٤۳. هانه‌وپیرشه‌مامی
٤٤. هانەو مانگڵێ
٤٥. هانەو هه‌سارەو دڕه‌یێ
٤٦. هانەو لاسوو حاجی ئێسماعیلی
٤۷. هانەو هه‌سارەو سووفی ڕه‌حمانی (پلوروو لاڕانی)
٤۸. هانەو هه‌سارەو مه‌ڵڵاحه‌مه‌حسه‌ینی
٤۹. هانەو زوهره‌ی
٥۰. هانەو حاجی حه‌مه ئازیزی
٥۱. هانە وەهارانەو لاردٚەرەی
٥۲. هانەو گەرمەدۆڵێ
٥۳. هانەونساری/هامنۆ
٥٤. هانەوەهارانەو سەرووبەسی (هانه چناره)
٥٥. هانەوهەسارەوکاکۆ
٥٦. هانەوهەسارەو گوڵانێ
٥۷. هانەوەهارانەو هەشەدۆڵێ (سووفی حەسەنی)
٥٨. هانەو هەسارەو بنجوگادەروێ
٥۹. هانەوتەختە ڕێزینە
٦۰. هانە هەڵووچەو ئاساو حاجی ساڵحی
٦۱. هانە هەڵووچەو هەسارەو دەرەی
٦۲. هانەو منیجێ
٦۳. هانەولالۆقاسمی
٦٤. هەسارەو دەرگۆڵێ
٦٥. هانەو ئەسپا
٦٦. هانه فەرەنه
٦۷. هەسارەو سەرچەمەی
٦٨. هەسارەو مانگڵە
٦۹. هەسارەو دوە هەسارەی
۷۰. هانەوقاژا
۷۱. هانەو کەمەر قولتەلیان
۷۲. هانەو مێوەسیاوێ
۷۳. هانەومەلجانێ (مڵکوو لالۆعیوەز قوربانی)
۷٤ـ هانەو وەهارانەو پەشتوو دۆڵانای
۷٥ـ هانه وەهارانەو لاو مەڕەسوورێ
۷٦ـ نەساروو هامنوی(مڵکوولالۆعەلی.
۷۷ـ هانەومڵکوو لالۆ حەمەسەعید عەبدوڵڵاهی
۷٨ـ هانەو مڵکوو لالۆغەفووری.
۷۹ـ هانەو لالۆ مەحموودٚی
٨۰ـ هانەو مڵکوو کاکە نێعمەت نێعمەتی
٨۱ـ هانەو مڵکوو کاکەمەجید موبارەکی
٨۲ـ هانەو سووفی تاهێری
٨۳ـ هانەو پلوورو مانگڵەی
٨٤ـ هانەو میری
٨٥ـ هانەو هەسارەو تەڵانەو حاجی حەمه مرادٚی جە دوڵانا
٨٦ـ هانەو دڕەیێ(هامنۆ)
٨۷ـ هانەوسەردەرەی،ملەی وارین (مەنبەعوو ئاوێ)
٨٨ـ هانەهەڵووچە(ملەی سەرین)
٨۹ـ هانەولاڕانی
۹۰ـ هانەومڵکوو لالۆحەمەی(موحەممەد نێعمەتی)
۹۱ـ هانەوەهارانەو کەمەرشەمامه (لاسەو سووفی حەبیبی)
۹۲ـ هانەو وەهارانەو گەمەگولاڵێ داڵانی
۹۳ـ هانەو سووفی ئەحمەدٚی
۹٤ـ هانەو ئەرخەی
با بلمێ سەروو باسوو شاروو تەرتیبای کە زانایەکا و پیرەکا و قەد٘یمیەکاما باسێشا کەردێ نێ کە ئی شارە مابەینوو زاوەر و تەوێڵێ بیەن و بە پاو ئیزیایەو ئاسەوارەکاش جە سیستموو ئاوەئارد٘ەیشا کە لوولەسارووجیەکێش جە نزیکوو تافوو بنوەزەنی و جە باخەکاولاکامنەی دیاریشا دان کە ئەچا زەمانەنە جە دەربەن و داڵانی ئاویشا ئارد٘ێنا و هه‌تا تەرتیبا لوولەکەشیشا کەرد٘ەن، تاریخ و ویەرد٘ەو شاری مشیۆ سەردەموو مادەکانە و یام فرەتەریچ بیەن. باخدارەکێ زاوەری کە مڵکەکەشا ئینا تەرتیبانە قەد٘یم بیەو تەرتیباو زاوەری فرەتەر مزانا،کە وێم جە فرەیشا پەرسانم. یاگێ شارەکەی ئیسە باخ و باخاتی فرەن و جە زەمانوو ئاوارە بیەیمانە بە پاو واتەکا و وینەرا کە وێشا چێوەکەشا چەم پنەکەوتەن؛عەسکەرێ
یام واچمێ سەروازێ عێراقیێ نگابانوو شار و تاریخوو تەرتیبای بیێنێ و ئاد٘یچێ ئاسەوارێ فرەشا تاڵان کەرد٘ەن. یاگوو شاری کە وێما ماچمێ قووڵۆ دەرەو تەرتیبای؛ پەڕا جە ئاسەواری تاریخی میڵەمەرزی و تابلوو قەراردادوو ئەلجەزایری ئینا بەینوو مڵکەکاو زاوەر و تەوێڵێ و وەروو ئانەیە بڕێو یاگێشا مینیشا نیەنێرە؛ ئیسە کەمتەر گێڵاش پۆنە، یۆ جە ئا خەڵکیە تەرتیبانە مڵکشا هەن و لاکامنەیچ ماچمێ؛ یانەو تاتەو ئەد٘ایم بیەن. ئەد٘ام خود٘ا بەخشۆش گێڵنێوە کە چەنی تاتەیش باباموحەممەد٘م خەریکوو تفی چنیەی بێنمێ و دار و دەسەو عێراقیا دلێ یۆ جە مڵکەکەو هامساکەیمانە خزێنە و ئاسەواری فرەشا بەر ئارد٘ و ئەد٘ام فەرماوێ :من کناچێوە 10ساڵێ بێنێ و جە تاتەیش پەرسانش و ئاد٘یچی واتەن ئانە گنج و خزێنەو تەرتیبای بەرا و کەس نەیارێ قسێ کەرۆ پەوچی ئەسڵەحە و دەوڵەتوو عێراقی پەشتیشاوە بێ.جە ئەد٘ایم پەرسام: ئا چێوێشا بەرد٘ێ و تاڵانشا کەرد٘ ،واتم :ئەدٚا!چێشێ بێنێ؟ماچۆ: من زاڕۆڵە گولالێ بێنێ بەڵام خەنجەر و شەمشیر و زەڕی فرەو موجەسەمە بە شکڵوو ئێنسانی و کۆزی و گۆشڵێ فرێشا بەرد٘ێ.
بەیمێ بەڵگەی پتەوتەر جە بارەو تاریخوو زاوەری واچمێ ،گێڵووە پەی دەورەو ماموون بەیگ ئەردەڵان یانی؛ 741 کوچی مانگی یانی نزیکەو 700 ساڵێ چیوەڵتەر دەورەو شێخ شەهابەد٘ینی زاوەری کە ئەچا سەردەمەنە جە زاوەرەنە ژیوان و خەلیفە و وەردەسوو شێخ عەبدولقادری گەیلانی جە بەغد٘انە بیەن. ژیری و مامۆسایی شێخ شەهابەد٘ینی زاوەری جە مەحاڵوو هەورامان و کوردەواری و دنیاو ئێسلامینە پیچیا بێ و دایما حوجرەو و دەرسیش په‌ڕ جە وەردەساش بێ؛ یۆ جە وەردەسەکاش دەروێش ئەمیرموحەممەد بیەن خەڵکوو مەردۆخوو شام یام سووریەی بیەن و بۆ بە زەماو شێخێ؛ دەروێش باباگەورەو تایفەوو مەردۆخیەکان و ئایەتوڵڵای مەردۆخ جە مەشاهیرکورده‌نە لاپەروو 286ماماو وێش بە زاوەری مژناسۆ.
یۆتەر جە وەردەسەکاش پیرشالیاری دووەم بیەن کە سەیێدموستەفای هەورامی مژناسیۆ و ئاد٘یچ بۆ بە زەماو شێخی کە جە کتێبەکاو مامۆسامەردۆخ ومامۆسا عەبدولکەریم مۆدەررێس و ڕۆژبیانی و کتێبوو نوورۆبەسەری و جە فرەو کتێبەکا بە بەڵگە ئارد٘ەنشا.
ئەڵبەت جە بارەو ژیرلاومەرێ جە کتێبوو سلاتینوو هەورامانی باسێو کریان، و چاگەنە یۆ جە یەرەدەگایا کە ژیرلاو مەرێشا بیێنە، زاوەر بیەن، و هەڵای دلێ دەگاکێمانەبە کەسێو نەزانکار بۆ ماچا و ماچمێ:خۆ ژیرلەو مەرێ نیەنی؛جە زەمانوو شێخ شەهابەد٘ینیچەنە بە وەردەسەکاش ژیرلێشا واتێنێ ، ئەنجۆمەن یام مەرە یاگێو بیەن ئاویچش بیێەن و یاگێوە پەی مەشوەرەت و قس و باس سەروو دەگای و موشکڵ و چەڵەمەکاش و ئی هۆرچنیای ژیرلا بە ژیری و بە ئاوەز بیەن و بێ ئانەیە زۆرێو سەرشە بۆ و ئازاد٘ و بە پاو ژیری و فرز و ئازایی و ئینەن نموونەو هەورامانی پەڕ جە فەرهەنگ و تەمەدۆنی کەهەورامانش پێسەو هەساریوی جە دنیانە ئەرمانیان.
باس سەروو زاوەر و یاگە وەشەکاش فرێنێ دمایین قسێم ئینەن کە واچوو بی تەعەسۆب زاوەر یۆ جە قەد٘یمتەرین دەگایا هەورامانیا.
نامێ هەر یاگی و کەش و هانە وێش ئینەیە مرمانۆ.یاگە کۆن و ویەرد٘ەکێ: شاروو تەرتیبای، لاروە، ماتانا، لاکامنە، مانەرا،لارزەرە،مەرە،تەوەنوومووسایا،سوورکی،ملەندوو(ملەهێندوو)،قەڵاوگاورا و....فرەو یاگانێوتەر کە چیگەنە نمەتاومێ بە پاو فرەییشا نامێشا بەرمێ.
کەسایەتی کە زاوەرنە هەنێ:شێخ شەهابەد٘ین،پیرموحەممەد ،ئەد٘الووپیرا،سووفی سیراڵی، مەڵڵاقاسم، مه‌ڵڵا به‌هادین ئێمام زاوه‌ری موفتی گه‌وره‌و بیارێ و باباو سه‌لاحه‌دین موحه‌ممه‌د به‌هادین ڕابه‌روو حێزبوو یه‌کگرتوو ئێسلامی کوردسانوو عێراقی تەوەنێ تاشیە و نویسیەی جە زاوەرنە فرێ بێیەنێ بەڵام دەورەو ئاوارەبیەیما بەرد٘ێشا،هه‌رچن یۆ جه که‌تێبه تازه‌کاو هینوو سه‌رده‌موو یووسف سانوو هه‌ورامانیا که په‌ی ته‌عمیر وه‌ش که‌رده‌یه‌و مزگی زاوه‌ری نویسیان،گێڵۆوه په‌ی ساڵوو1193 کوچی مانگی. من وێم خەتی میخیەکاش نەدیێبێێ بەڵام ئاغەی نێعمەتی وێش دیێ بێنێ ،بەڵام نەمەنێنێ.کیلوو سەروو زیارەتەکاو قەد٘یمی بە خەتێو پێسەو کووفی و عەرەبی نویسەینێ کە ئاد٘یچێ بڕێوشا بریەنێ.
جە کتێبوو سەرەنجامینە دزاوەر کە دزاوەر نویسیان یۆ جە موهێم تەرین و یاگە پاک و موقەدەسەکاو یارسانەکا بیەن، دماو سولتانی ساقی گەورەو ئاێینی بیەن و ئاوەو مالمین و بابابنیامین(بنیادٚەم) و مەرەوزاوەری و ژیرلەکایچ پێسەو مەکان و یاگەموقەدەسەکاو زاوەری بیەن و ئاواتشا ئانە بیەن کۆشکێوە پەی پیرەکەیشا،شێخ شەهابەدینی وەش کەرا
دیدەوانمەن نە ئەزەڵ لایێق
دزاوەرەن رەمز چا رەزمێ تاقێق
ئایننو یارسانی(سرانجام(دوره چهل تن) بند16
چی باڵای سه‌نگی مکه‌رێم جەولان
گه‌ردنمان په‌ی فه‌رش وه زاوه‌ر مه‌کان
ئائینوو یارسانی
باسوو زاوەر و نامێ هەر یاگی و کەش و هانە وێش ئینەیە مرمانۆ.یاگە کۆن و ویەرد٘ەکێ: شاروو تەرتیبای، لاروە، ماتانا، لاکامنە، مانەرا، لارزەرە،مەرە، تەوەنوومووسایا، سوورکی، ملەندوو (ملەهێندوو)،قەڵاوگاورا و....فرەو یاگانێوتەر کە چیگەنە نمەتاومێ بە پاو فرەییشا نامێشا بەرمێ.
کەسایەتی کە زاوەرنە هەنێ:شێخ شەهابەد٘ین،پیرموحەممەد ،ئەد٘الووپیرا،سووفی سیراڵی، مەڵڵاقاسم، مه‌ڵڵا به‌هائەین ئێمام زاوه‌ری موفتی گه‌وره‌و بیارێ و باباو سه‌لاحه‌دین موحه‌ممه‌د به‌هادین ڕابه‌روو حێزبوو یه‌کگرتوو ئێسلامی کوردستانوو عێراقی تەوەنێ تاشیە و نویسیەی جە زاوەرنە فرێ بێیەنێ بەڵام دەورەو ئاوارەبیەیما بەرد٘ێشا،هه‌رچن یۆ جه که‌تێبه تازه‌کاو هینوو سه‌رده‌موو یووسف سانوو هه‌ورامانیا که په‌ی ته‌عمیر وه‌ش که‌رده‌یه‌و مزگی زاوه‌ری نویسیان،گێڵۆوه په‌ی ساڵوو1193 کوچی مانگی. من وێم خەتی میخیەکاش نەدیێبێێ بەڵام ئاغەی نێعمەتی وێش دیێ بێنێ ،بەڵام نەمەنێنێ.کیلوو سەروو زیارەتەکاو قەد٘یمی بە خەتێو پێسەو کووفی و عەرەبی نویسەینێ کە ئاد٘یچێ بڕێوشا بریەنێ.
نۋیسەر/ هومایون موحه‌ممه‌دنژاد
سەرچەمە/ کاناڵەکۍ تەلەگرام-ی
