ئەندامو کۆنسەو ڕاوەبەری کەجەکەی مسەفا قەرەسوو: مەبەسو سڵامەکەو باخچەلی پەی جەنگی تایبەتین. هەوڵدای جە دژ مردایۆ ئینەی بە ماناو ئەنەیاواین جە سیاسەتو قرکەردەی و حەقیقەتو دۆڵەتو تورک.
بەشی دووەمو چەمپنەکۆتەکەو ئەندامو کۆنسەو ڕاوەبەری کەجەکەی مسەفا قەرەسووی پی جۊرەنە:
پېسە تەڤگەری گرڎ کاتۍ ئی هۆرسەنگنایێتا کەردێنۍ؛ 'بە مەڵامەتوو ئانەی دۆڵوتوو تورکی فاشیستی نەتاوانش جە مېڎانوو جەنگینە ئەنجام دەس وزۆ، پەنا بەرۆنە ۋەرو فشاری و ستەمی سەرو گەلوو کوردی؛ جە ئاکاموو ئینەینە گلېرگەو تورکیای زیاتەر تەپۆرە.' ڕۆ بە ڕۆ قەیران و گەندەڵییەکۍ زیاتەرۍ با، جە تواناو گلێرگەینە نەمەنەن. ئۆپۆزسیۆنو تورکیای ئی ئاژەیە بە ئابووریوە بینۆوە. ئی ڕێباز و جە یۆدایۆی تا چن درووسا و ئایە متاوۆ بۆ بە چارەسەری؟
دۊڵەتو تورکی پەی دلێنەبەردەی ئەرەکۆشاو ئازادی گەلوو کوردی جەنگ ڕاوەبەر مکەرۆ. جە سەرەتاو ساڵەکا ١٩٩٠ینە پەی سەرکوتکەردەی ئەرەکۆشای ئازادی کوردی گرڎ جۆرە ڕێوە قیزەونش بەکارئارڎ و قەرارو جەنگی تایبەتی بەرکریا. بەهەزاران دەگۍ سۆتۍ و تاوانەو کوشتوبڕی سیاسی ئەنجامدریا کە ١٧ هەزار کەسۍ تاوەکو ئیساتێچ بۍ سەرو شۆنێنۍ. بە دەیان هەزار ئینسانۍ دووچارو ئەشکەنجەی بیێوە و بە هەزارانش وستۍ زینانۆ. تانسۆ چیللەرە، دۆغان گورەش و محمەد ئاگر سیمبوڵۍ جەنگی تایبەتی ئا سەردەمەینۍ. چا سەردەمەنە دووژمنایەتیکەردەی جە کوردا، پەکەکەی و ڕابەر ئاپۆی جە قولەپۆپەنە بۍ. چا ساڵانە پێگەو کرێ-خۆری بەرکۆت. هەر کەس و لایەنێوە دژمنایەتی ڕابەر ئاپۆی، پەکەکەی و کورداش کەردەبیۍ ئیسفاڎە جە ئابووری کەرۍ و دلۍ گلێرگەینە ڕێزی سیاسی و کۆمەڵایەتی بەدەسئارۍ. دژمنایەتیکەردەی جە کوردا ئانڼە پەرەش پنە دریابۍ گلېرگە نەتاوۍ بە ئاسایی ویر بکەرۆوە و بیاوۆنە. تەنانەت کەسانۍ بوارو هونەری و کلتوریچ تلیێبێنۍ پا جەنگۆ و پیسۍ بیێبێنۍ. هەڵای ویرما کەسێوە پېسە ئەحمەد کایەی کە دلۍ گلېرگەو تورکیاینە نامێش بۍ، کاتێ واتش گۆرانیێوە کوردیە دلۍ ئەلبومەکەیمەنە بەرهەم مارو، هرووژمش کریا سەر. ئا ئاژەی کە هونەرمەندێش کۆتێبێنێنە بەرهەمو جەنگی تایبەتی و گەندەڵییەکا ساڵەکا نەوەڎەکا بۍ. ڕابەر ئاپۆ جە ساڵەو ١٩٩٠ینە واتەبێش جە تورکیانە دۆڵەت و گلێرگەیچ ڕێزان.
بەشێوە فرەو جەنگی دژ بە تەڤگەری ئازادی کوردی هەمیشە بە جەنگی تایبەت ملۆڕاوە. بێ گومان جە ساڵەو ٢٠١٥یۆ جەنگی سەروازی و جەنگی تایبەت پێوەرە ملاڕاوە. سەختتەرین جەنگی تایبەت جە تاریخو تورکیاینە دماو ڕێککەوتەی دەوڵەت باخچەلییا کە جە مانگەو ئازارو ٢٠١٥ ینە جە لایەنو ئەردۆغانیوە بە نەبیەی نریێرە، هەرپاسە سەختتەرین جەنگ جە تاریخو تورکیاینە چنی سەختتەرکەردەی گۆشەگیری جە دماو ٥و نیسانو ٢٠١٥یۆ ڕاوەبەر کریا . دماو هۆرچنیەکا ٧و حوزەیرانو ٢٠١٥، ئاکەپە هامپەیمانیش چنی مەهەپەی پێکئاورد و ئی جەنگە تایبەتە بۍ حەد لواڕاوە. جە ساڵەکا نەوەڎەکانە حیزبوڵا بەکاربریا و جە ساڵەو ٢٠١٤یۆ داعش بەکاربریا. دژمنایەتی جە دژو کوردی جە ساڵەکا نەوەڎەکاوە قۆناغ بە قۆناغ زیاڎش کەردەن. چنی پەرەسانای جەنگەکەی، ڕوانە دەیان سیاسەتمەدارۍ باڵبەسۍ کریێنۍ. پەرلەمانتارا و هامسەرۆکا شارەوانی... گیریۍ کە جە حیچ کۆو دنیێنە نمەوینیۆ. سلێمان سۆیلو واچۍ پەکەکە پارتێوە ژەنان، ژەنە سیاسەتمەدارەکا و ئەنداما ڕێکوزیاکا ژەنا تیرۆرۍ کەرێنۍ، جەنگێوە قیزەونشا سەرو جوانا دەسپنەکەرڎ. بە پەرە پنەدای بە مادەی هۆشبەری جە چوارچێوەو جەنگی تایبەتینە سەرو جوانا و ژەنا کوردیرە وەڵا کریاوە پەی ئانە بەشداری کاری سیاسی نەکەرا. بوارەکۍ وەرزشی و بەتایبەت تۆپەو پەیا پەی ئی مەبەسیە بەکاربریێنۍ. جە تورکیانە هونەر و کولتوور بە شێوێوە بریێنۍ ڕاوە کە ئاوەزی میلیتاریستی، شۆڤێنیستی و ناسیۆنالیستی وەڵۍ وزێنۍ. هەوڵێوە دریان پەی وەشکەردەی هۆشیاریێوە کە شوناس و ویروباوەڕی جیاواز ۋەرو چەما نەگێرۆ.
کورد و گەلا تەرو تورکیای هەزاران ساڵێن پێوەرە مژیۋا. سەرەڕاو ئینەیچ ۋەرو ئانەی کورد خاوەنداریش جە ئشناسنامە، زۋان و چاندو ۋێش کەرڎ پېسە دژمنی تەماشە کریا. بە مەڵامەتوو قسەکەردەی و گۆرانیۍ کوردیێوە کوردەکۍ هرووژم کریۍ سەرشا. تاوانکەردەی جە دژو کوردا ئاسایی وینیۍ و بێ سزا مەنێوە. جە گلێرگێوە پا جۆرەنە کە پا شکڵە تەماشەو هامساکەیش و بە گەلێوە کە هەزاران ساڵێن پێوەرە مژیۋا، ئایە ئەخلاق و ویژدان مەنۆوە؟
دژمنایەتی دژ بە گەلوو کوردی و ئەرەکۊشای ئازادی یاوان ئاستێوە کە تەنانەت ئانۍ پېسە ئاکەپە–مەهەپەی تەماشەو کوردا نمەکەرا، دژایەتیشا مکریۆ، ئاڎۍ بە خائینۍ و لایەنگرۍ پەکەکەی نامزەدۍ کریا. سەرەتا تەیب ئەردۆغان و دەوڵەت باخچەلی جە گرڎ وتارێشانە هرووژم مکەرا سەرو کەسانێوە کە سەر بە پایشا نیەنۍ، پی جۆرە دلۍ گلېرگەینە پەرە بە بەربەریزمێوە دریا کە هامشێوەش نیا جە دنیانە. بناغەو ئاکەپەیچ چی بەربەریزمەیۆ سازیان. ئینەیچ یۆن جە مەڵامەتە سەرەکییەکا کەمبیەیۆ دەنگەکا ئاکەپەی و زەرەرەکاشا جە دمایین هۆرچنیە دلێینەییەکانە.
نەتەوەپەرسی و شۆڤێنیزم گلېرگەش شێونان. زۋان و شێواز و میتۆدی نەتەوەپەسی و شۆڤێنیزم تنوتیژیی عەقڵیەتو پیاین. جە وڵاتێوە چامنەنە کە ئانڼە بەربەرێیەت پەرەش سانان، بە دڵنیاییوە گرڎ کەسۍ دژو یۆترینی مرداوە. ئینەیچ گرڎ مەڵامەتەکەش حوکمڕانی ئاکەپە-مەهەپەیا، بەتایبەتی سیاسەتەکۍ ١٠ ساڵی وییەردەیشا. هەر وێش ئینە بنیاڎوو ئاکەپەینە هەن. ئاکەپە بە تەمامیی فاڕیان پەی مەهەپەی. چونکی ئاکەپە-مەهەپە بێجگە جە ۋێشا حساب پەی هیچ هێز و سیاسەتمەدارێوە تەری نمەکەرا، پی جۆرە گلېرگەشا جە قاڵب دان.
جە کاتێنە دلۍ گلێرگەینە گرڎ جۆرە تنوتیژیێوە جە دژو ژەنا ڕاوەبەر مکریۆ، مەڵامەتەکەش ئابووری نیا. زیاڎ جە ١٠ ساڵان کێشە ئابووریەکۍ پی جۆرە بەردەوامیشا هەن. جە ئەساسەنە ئانەی پەرە پی قەیرانا مڎۆ سیاسەتەکۍ دەسەڵاتداری، دەوڵەتی و عەقڵیەتو پیا سالارییا. بە زیاڎبیەی مەیلو نەتەوەپەرسی و شۆڤێنیزمی مەیلو تنوتیژی زیاتەربیەن. بێگومان چارەسەرکەردەی گرڎو گرفتەکا دلۍ گلېرگەو تورکیای پێوەسا بە چارەسەری پرسو کوردیۆ. پیادەکەردەی جەنگی تایبەتی جە دژو کوردا گلێرگەش ڕێزنانەرە. جەنگێوە پا جۆرە کە جە هیچ ویژدان و پیمەرێوە مرۆڤایەتینە ڕاش نمەبۆوە. وە ئی جەنگە بەپاو یاسا بنەڕەتییەکایچ مەجمۆوە. دەستورو یاساکێچشا ڕاو ئی جەنگیشە چنە نمەبۆوە. ئانێچ چەمێشا ۋەرا ۋەر پی جەنگەو دژ بەکوردا وستەنەرە بێگومان بانۍ بە هامبەشۍ جەنگەکەی. پەنەوازا دیموکراتیک و سیاسەتمەدارا تورکیای ئی حەقیقەتیە بوینا؛ چی ڕووانگۆ ئەرەکۊشا.
جەهەپە جە هۆرچنیە دلێینەییەکانە بی بە پارتی یووەم و چەمەڕایێش دلۍ گلێرگەینە وەش کەرڎ. بەڵام ئا سیاسەتۍ پەیڕەوش کەردۍ چ دەورێشا جە سیاسەتو تورکیاینە بۍ؟
مەڵامەتوو ئانەی کە جەهەپە بۆ بە پارتی یووەم جە هۆرچنیە دلێینەییەکانە، کاروەدای گەلی بۍ ۋەرا ۋەر بە سیاسەتەکا حکومەتو ئاکەپە-مەهەپەی جە ماوەو ١٠ ساڵۆو دەسەڵاتداری ئی دماییەینە. هەرپاسە ئا سیاسەتۍ کە جەهەپە پەیڕەوشا مکەرۆ، ئا ناکۆکیێنۍ کە هامپەیمانی ئاکەپە و مەهەپەی دلۍ گلێرگەینە وەششا کەردێنۍ، ئی ئەنجامەشە شۆنەو ۋێشەرە ئارڎ. ئا سیاسەتە دژە کوردەی کە حکوومەتو ئاکەپە – مەهەپەی جە دماو ساڵەو ٢٠١٥ یۆ ئەنجامش دا، کاریگەریش سەرو ئی ئەنجامەیە وەش کەرڎ.
کوردەکۍ دماو کوردەسانی جە مەڕمەڕە، چوکرۆڤا، ئیجە و ئاکدەنیزەنە پەرەشا سانا. جە هەمان کاتەنە ئی شۆنۍ لایەنو ئابووری، کۆمەڵایەتی، کولتووری و سیاسی تورکیای دیاری مکەرا. ئیساتۍ کورد بیەن بە هێزێوە کۆمەڵایەتی چا شۆنانە کە کاریگەریش سەرو پێشئامایە سیاسییەکا هەن. یاگۍ کوردی چا ناوچانە ئینا ئاستێوە گرنگەنە جە دەورو دیموکراتیزەکەردەی تورکیای و چارەسەرکەردەی پرسو کوردینە. چی ڕوانگۆ هێزەکاو دیموکراسی بە کوردیچۆ چەمەڕایی فرەشا جە جەهەپەی بۍ، تا ئا حەقەتینە و هەڵوێسەکاش جە دیموکراتیزەکەردەی گلێرگەینە جابەجێ بکەرۆ. پۊکەی هیچ هێزێوە سیاسی نمەتاوۆ دیموکراتیزە بیەی دەس پنەبکەرۆ ئەگەر سیاسەتێوە پەی چارەسەری کێشەو کوردی وەڵۍ نەوزۆ.
جەهەپە بە مەبەسو ۋییەرنای کێشە بنەڕەتییە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکا تورکیای، گرنگیش وست سەرو کێشە ئابوورییەکا. بە دڵنیاییوە ئابووری کێشێوە جددی تورکیاین. مېیاومێنە کە جەهەپە گرنگی پی کێشەیە مڎۆ. بەڵام ئانەی جە ئەساسەنە مەڵامەتوو کێشە ئابوورییەکان، سیاسەتو جەنگین دژ بە کوردی. تەیب ئەردۆغان واتش: "شمە قیمەتو گولێوە مزاندۍ چنا. بەشێوە فرەو ئا بۆمبا کە سەرو کەشەکارە ۋارناشا جە جبەرۆ مساناشا. جگە چانەیچ جەنگ مەسرەفش فرەن. دەیان هەزار چەتێشا کوۍ کەردێنێوە و وەیشا مکەرا. سەرچەمەکا داهاتی پەی جەنگی تایبەتی بەکار مارا. بە پوختی جەنگو کوردی مەڵامەتی سەرەکی کێشە ئابوورییەکا وڵاتین.
جەهەپە مەڵامەتی سەرەکی کێشە ئابوورییەکا مەوزۆ ڕووە. گلېرگە چەمەڕاو جەهەپەی بۍ کە پەی دیموکراتیزەکەردەی گلېرگەی هەنگام بنیۆ. جەهەپە چی مژارەنە بەس جە تێورینە مەنەنۆ. سەبارەت بە پرسو کوردی سیاسەتێوەش متەرە. پەی نموونەی تاوۍ پەی چارەسەری کێشەو کوردی و هۆرسەنگنای ئی پرسەیە جە پەرلەمانۆ دەس پنە بکەرۆ، داواو ئەرەمەرزناو کۆمیسیۆنێوە جە پەرلەمانی بکەرۆ. پەرلەمانێوە کە بەشداری جە پرسێوە گرنگی چامنەینە نەکەرۆ، متاوۆ بانگەشەو چارەسەرکەردەی کێشەکا تورکیای بکەرۆ؟
جە لێوەتەرۆ جیای جەنگکەردەی جە دژو سیاسەتەکا ئاکەپە- مەهەپەی کە گلېرگە جە دەسیش بێزارا، سیاسەتێوە پەیڕەو مکەرۆ کە سیاسەتو ٢٠ساڵەو دەسەڵاتداریشا پېسە چێوۍ ئاسایی موینۆ. جەهەپە بە سیاسەتم بەناو ئاسایی بیەیۆ دیسان هەناسە بە حکومەتو ئاکەپە- مەهەپەی مڎۆ کە ماوەو نۆ ساڵان ۋنی سەرو خەڵکو تورکیایرە مجۆ و گلېرگەی جە دژو یۆترینە بەکار مارۆ و ناعەدالەتیەکا دەسەڵاتی ئاسایی مکەرۆوە. ئیسایتۍ میتۆدی تازەو جەهەپەی داواش جە ئەردۆغانیچ کەردەن. ئەردۆغانیچ شکسەکەش جە هۆرچنیەینە ۋییەرنا و دیسان گەرەکشا سەروەری وزۆوە دەسو ۋێش.
بە پوختی جەهەپە نەتاواش چەمەڕوانیەکا گلېرگەی جواب بڎۆوە. دیموکراسی تەنیا بە ۋەرەنگاربیەیۆ سیاسەتی و سەپنای نادیموکراتیکی بەدەس مۍ. پېسە واتم بە داوا کەردەی دیموکراتیزەبیەی ڕووە نمەڎۆ. جەهەپە بە ڕێبازە ئایدۆلۆژی و سیاسییەکاشۆ هەڵوێس و ئیرادەو ۋێش نیشانە نەڎان پەی ئانەی جە دیموکراتیزەکەردەی تورکیاینە دەور گێڵنۆ.
بێگومان ئاژەو لایەنە دیموکراتیک و چەپەکا تورکیای و کوردەسانی کە ئێمە پنەش ماچمۍ ئۆپۆزسیۆنی ڕاس، فرە گرنگا. کاتێ فاشیزمو ئاکەپە – مەهەپەی بە خێرایی فشار و چەوەسنایۆ زیاڎ مکەرۆ، ئایا پارتە دیموکراتیک، چەپ، سۆسیالیستەکۍ و گرڎو چێر دەسا متاوا جە هەمان ئاستەنە ئەرەکۊشایشا جە دژو ئینەی بەرز بکەراوە؟
ئانە ئاشکران کە پەی دیموکراتیزەکەردەی تورکیای، ڕێکوستەی و ئەرەکۊشای هێزە دیموکراتیکە کوردییەکا و هێزە سیاسییە دیموکراتیکەکا تورکیای و لایەنە چەپەکا یەکلایی کەرەوەن. جە بنچینەو چارەسەری کێشەو کوردینە، پەنەوازا هێزە دیموکراتیکە ڕادیکاڵەکۍ و بە تایبەتی هێزە دیموکراتیکە چەپەکۍ ئاستو دیموکراتیزەکەردەی تورکیای دیاری بکەرا. غەڵەتا چەمەڕایی هەنگامەی گرنگە پەی دیموکراتیزەکەردەی و چارەسەری کێشەو کوردی جە جەهەپە یان هەر هێزێوە سیاسی تەرو دلۍ سیستەمی بکریۆ. ۋەرو ئانەی تورکیانە سنوورەکۍ دیاری کریێنۍ، چەمکێوە سیاسی و ئایدیۆلۆژیی ١٠٠ساڵێن نریێنێرە.
هەرچڼە بەپاو پێشئامایە ئابوری، کۆمەڵایەتی، کولتووری و سیاسییەکا تورکیای، مەیل و هەوڵدای پەی ۋییەرنای ئا سنوورا جە بڕۍ مژارێنە هەن، بەڵام ئیساتۍ هیچ لایەن و هێزێوە سیاسی نییا پەی ۋییەرنای ئا وەربەسە ئایدیۆلۆژی-سیاسیا جە دیمۆکراتیزەکەردەی تورکیاینە. بێگومان پەی ۋییەرنای ئا سنوورە ئایدیۆلۆژی و سیاسیا کە وەڵتەر باسما کەردۍ جە پلەی یووەمەنە سۆسیالیستەکۍ هەنگامەی گرنگەشا نیێنە. بەڵام هێزە چەپەکۍ کە جە ١٢و ئەیلولینە هێزەکێشا دلێنە بریۍ، تا ئیساتێچ پەی یەکڕیزی و هێقمکەردەی ئەرەکۆشا.
بێگومان جمېیەرو ئازادی کوردی و هێزە سیاسییە دێموکراتیکەکا کوردی، دەورێوە گرنگشا بیەن جە مەنەیۆ و ئاستەیۆ هێزە چەپ و دێموکراتیکەکانە. هەرچڼە ۋەرو ئانەی هێزە دیموکراتیکە ڕادیکاڵەکۍ تورکیای هەڵای بەرنامێوە هامبەششا پەی دیموکراتیزەکەردەی جابەجێ نەکەردەن و سەرو ئی بنەمایێچە نەتاوانشا کاریگەری نیشانە بڎا، جە کاتێنە تورکیانە یۆشا گێرتەن و نەریتو ئەرەکۊشای چەپی و دیموکراتەکا قەوەتا. دەسەڵاتی سیاسی دێموکراتیکی گەلوو کوردی ئینا ئاستێوەنە کە متاوۆ دەورێوە گرنگ بوینۆ جە سەرهۆردای هێزێوە چامنەینە. ئەرەکۊشای جمېیەری ئازادیوازی کوردی جە سەرەتاو ئەرەمەرزنایشۆ جە هەوڵو ئەرەکۊشایۍ هامبەشینە بیەن چنی هێزە دێموکراتیکە حەقەتینەکا تورکیای، پۊکەی جمېیەرەکەما باوەڕیش چامنەن کە تورکیا پی جۆرە دێموکراتیزە بۆنە.
ئانە ئەرەکۆشای هامبەشا کە هێزە سیاسییەکا تەرو تورکیەی بەرەو دیموکراتیزە بیەی کۆمکەرۆوە.
ئی یۆگێرتەی و هامبەشییە جە ئەساسەنە مشۆم هامبەشیێوە کۆششکارانە بۆ. بێگومان پا مەڵامەتەی هۆرچنیەیچ بەشێوەن جە ئەرەکۆشای دیموکراتیزەکەردەی، بەشداریکەردەی جە هۆرچنیەکانە گرنگا. ئانۍ گەرەکشا نیا هێزی دیموکراتیکی کوردی و هێزی دیموکراتیکی تورکیای هامپەیمانی بکەرا، هێزی دژە دیموکراسینۍ. ئانۍ گەرەکشا نیا کێشەو کوردی چارەسەر بکەرا، حکومەتو تورکیای و هێزەکاو دەسەڵاتداری و دەزگاو هەواڵگری هەوڵو وەشکەردەی ئا جۆرە ویرۆکا مڎا. دەزانن تێکۆشانی هاوبەش تێکۆشانی کورد بەهێزتر دەکات و سیاسەتی جینۆسایدی کۆتایی پێدەهێنێت. پۊکەی گەرەکشانە کوردی گۆشەگیر بکەرا. دژایەتیکەردەی سیاسەتەکا هامپەیمانی بە مەڵامەتوو بڕۍ غەڵەتۍ و کەموکوڵیێوە مەبۆ بە مەڵامەتوو لاوازبیەی دەسەڵاتو سیاسی کوردی. جە ئاکامەنە زەرەر بە ئەرەکۆشای گەلوو کوردی میاونۆ.
جە کەردەیۆ پەرلەمانو تورکیاینە، مەرحەبای سەرۆکو مەهەپەی چنی نوێنەرا دەم پارتی مشتومڕش وەش کەرڎ کە ئایا متاویۆ پرۆسەو چارەسەری تازەی دەس پنە بکەرۆوە یان نا. ئی ئاژەیە چنین نرخندۍ؟
دەوڵەت باغچەلی ۋێش مەڵامەتوو مەرحەباییەکەیش ڕۆشن کەردۆ. ئاشکران کە ئی بەهانۍ ڕاسە نییەنە. ڕەجەب تەیب ئەردۆغان وەڵۍ کەردەیۆ پەرلەمانینە جە یانەکەو ۋێشەنە چەمش بە باغچەلی کۆتەن. چی گلێرۆبیەینە سیاسەتێوە تازە یان عالتەر واچمۍ گەمێوە تازە جە دژو دەم پارتی یەکلایی کریانۆ. بە ئەگەرێوە فرۆ ئەردۆغان ئی گەمەشە متەنەرە و سپارانش بە حکومەتو باغچەلی. پا مەڵامەتۆ کە ئەردۆغان، باغچەلی و مەهەپەی عال مشناسۆ، پێشنیارێوەش کەردەن و باغچەلی قبووڵش کەردەن. کریۆ واچمۍ ئینە پلانێوەنە کە هێڵۊو مەهەپەی بە مەیلو ۋێش قبوڵش کەردەن. هامسەرۆکۆو ئەنجومەنو کۆنسەو ڕاوەبەری کەجەکەیما، بەسێ هۆزاتە، ئینەش بە دەسپنەکەردەو گەمێوە تازەی بەمەڵامەتوو کارەکتەری، سیاسەت، کردەوەکا حکومەتو ئاکەپە-مەهەپەی و ئا سیاسەتە قڕکەریا کە تا ئیساتێچ پاگیریش سەر مکەرا، هۆرسەنگنا.
دماو ئینەی جە بڕۍ لایەنێوە وچیا کە هامپەیمانی جومهوری پرۆسێوە تازەو چارەسەرییش چنی دەم پارتی دەس پنەمکەرۆ. مشۆم دەموودەس ئانەی واچمۍ کە جە ما بەینو ساڵەکا ٢٠٠٧ پەی ٢٠١٥ هیچ پرۆسێوە تازەو چارەسەری وەش نەبیەن. سیاسەت و کۆششەکۍ ڕابەر ئاپۆی پەی بەشداری حکومەتو ئاکەپە و مەهەپەی جە پرۆسەو چارەسەرینە جە ئارانە بۍ. چی ڕوۆ ئێمە ئی ماوەما بە پرۆسەو ئاردەی ئاکەپە و دەسەلاتو دۆڵەتی پەی پرۆسەو چارەسەری هۆرسەنگنا. گرڎو ئا وتار، پەیام و بەڵگەناما کە ڕابەر ئاپۆ پێشکەشش کەردۍ و چی دماییەنە رێککۆتەی دۆڵمە باخچە کە جە ٢٨/٢/ ٢٠١٥ ی جە گرڎو پەخشە ڕاسەوخۆکا تەلەفزیۆنەکانە پێشکەش کریا، پەی ئی مەبەسیە بۍ. ئی ڕێککەوتننامە وەڵۍ وەڵاکەردەیۆیشەنە پێشکەش بە ئێمه کریا، ئێمە پېسە ڕاوەبەری جمېیەرەکەیما پێشنیارما کەرد کە دووۍ خاڵۍ یەکلاکەرەوۍ تەرۍ زیاڎۍ بکریا. کات ئی پێشنیارەشا هۆرگێرت ڕابەر ئاپۆ واتش، ئانەی جە ڕێککەوتەکەینە ئامان وەسێن، هەرچڼە بڕۍ کەسۍ نمەزانا بەڵام قسەکۍ ڕابەر ئاپۆی مەبەس ڕەخنە جە ڕێککەوتننامەکەی و بەکەم زانایش نەبۍ، ڕابەر ئاپۆ گەرەکش بۍ پی ڕێککەوتننامەیە ئاکەپە و دەوڵەتی وزۆ دلۍ پرۆسەو یەکلایی کەردەیۆ بەڵام ۋەرو ئانەی ئەردۆغان و ۋەرپەرسا دۆڵەتی کە جە پەیوەندینە بێنۍ ڕێککەوتننامەکەشا ڕەڎ کەردۆ ۋەرو ئانەی جە چارەسەری نەیاوێنە. وەڵتەر جە ئۆکتۆبەرو ٢٠١٤، قەرارو وازئاردەی جە پلانەکۍ جە لوجنەو ئاسایشو نیشتمانی تورکیاینە دریا کە بڕۍ ماچا پەکەکە دمایش پا پرۆسەیە ئاردەن، ئانە ڕاس نییا.
ڕابەر ئاپۆ و جمېیەرەکەما چنی چارەسەرێوە مەعقولی بێنۍ. پۊکەی ڕابەر ئاپۆ و جمېیەرەکەما زۋان و شێوازێوە فرە وردشا بەکارئارڎ. بە ڕێبازێوە مامەڵەشا کەرد پەی هاندای حکومەتی و ڕای گرڎی و دەوڵەتی پەی چارەسەرکەردەی کێشەکەی.
بێ گومان موینمۍ تەنیا ئا کەسۍ متاوا ئی هەنگامۍ بنیا کە عەقڵیەتی دیموکراتیکشا هەن. جە تورکیانە هەنگامە پەی چارەسەری کێشەو کوردی هۆرگیریۆ، بەڵام جە ئیساتێنە عەقڵیەتی دیموکراتێک بیەیش نییا.
ئاکەپە ساڵەو ٢٠٠٢ بە جەمۍ وتارۍ دیموکراسیۍ ئاما سەرو دەسەڵاتی. پەنەوازا بزانیۆ کە ئا پرۆسەی کە ئاکەپەش ئارڎ سەرو دەسەڵاتی، کودەتا سەروازیەکەو ١٢و ئەیلولی بۍ. ئا کاتە قەرار دریا ئیسلامی سیاسی بەشداری حکومەتی بکەرۆ پەی ئانەی ویستو گەلوو کوردی پەی ئازادی بەتەمامی دلېنەبەرۆ و کورد تەنیا مەنۆوە و وزیۆ گۆشەگیریۆ. بە مەعنێوەتەر پەی پەشتیوانی جە سیاسەتو حکومەتی پەی تەم کەردەی قڕکەردەی کوردی ئاردێشا دلۍ سیستەمی. ئی سیاسەتە نمەبۆ جە هۆرسەنگنای ئاکەپە و ئیسلامی سیاسینە جە ویر بکریۆ.
جە سەردەمو بەشداربیەی ئاکەپە و ئیسلامی سیاسینە دلۍ حکومەتینە، دژایەتی و مڎرامان جە لایەنو بڕۍ ناوەندێوە ڕووەشدا. هەر ۋەرو ئی مەڵامەتیچە حکومەتو ئاکەپەی بە پەنەوازش زانا داواو گەلی پەی دیموکراسی پېسە ئامرازێوە بەکار بارۆ، پەی ئانەی ئا جۆرە ئاستەنگیا ۋییەرنۆ. پەیامی نەرمیچ بە کوردی دۍ. جگە چانەیچ، ۋەرو ئانەی کێشەو یاگەگیربیەی تەمامەتیش بۍ جە دەسەڵاتەنە و ملەملانێ قەوەتش چنی تەڤگەری ئازادیی کوردەسانی پېسە حکومەتی لاوازش کەرۍ، جە ڕاو میانجیکەردەی جۆراو جۆریۆ داواو هۆرگێرتەی جەنگیش کەرد. هەرچڼە ڕابەر ئاپۆ جە ڕوو کاتیۆ بە خاسش نەزانا، بەڵام ئی ئاژەشە قبوڵ کەرد پەی ئانەی حکومەتی وزۆ دلۍ پرۆسەو چارەسەرییۆ. سەرنجش سەرو ئی مژاریە بۍ و کاری فرەیچش سەر کەرڎ. بەڵام ۋەرو ئانەی ئەردۆغان و حکومەتو ئاکەپەی متمانەشا وەش نەکەرد، سەرەنجش وست سەرو قەوەتکەردەی گرڎو هێزە دیموکراتیکەکا تورکیای بە هێزە دیموکراتیکەکا کوردیچۆ. پرۆژەو کۆششی هامبەشیش پەی یاۋنای هێزەکاو دیموکراتیکی کوردی و تورکی پێشکەش کەرد. چی بوارەیچەنە وەڵێکۊتەی گرنگ بەدیئامان. ئەردۆغان جە پرۆسەو چارەسەرینە ڕێککەوتەی دۆڵمە باغچەیش ڕەڎ کەردۆ کە هەنگامېوە گرنگە بۍ. ڕەڎ کەردەیۆ ئی ڕێککەوتنامەیە بە ماناو ئەرەیاۋنای جەنگی بۍ جە دژو جمېیەرو ئازادی کوردی و گرڎو هێزە دیموکراتیکەکا بۍ. 'پلانەو شکسی ' جە حەقەتینەنە هامنو ساڵۆو ٢٠١٤ ئاماڎە کریابۍ. هەرپاسە ڕێککەوتەی دۆلمە باغچەی چا چوارچێوەنە رەڎکریاوە.
ئیساتۍ بەپەیلواو کۍ حکوومەتو ئاکەپە-مەهەپەی کە ماوەو ٩ ساڵان جەنگێوە گڵیاوو قڕکەردەیش ڕاوەبەر کەردەن، پرۆسەو چارەسەری پەرەپنە مڎۆ! ئایا مەهەپە بە تەمامی وازش جە حیزبایەتی و مەرامەکاش ئارڎەن؟ کێ متاوۆ واچۆ مەهەپە دەسبەردارو مەرامو قڕکەردەی کوردی بیەن؟ ئایا ئاماژە و داتا ئینا ۋەرو دەسانە؟
ئایا چێوۍ هەن ئڼەو چارەسەرکەردەی کێشەو کوردی زەریف و عال بۆ پەی تورکیەی؟ بێگومان ئێمە و جمېیەرو دیموکراتیکی کوردی هەمیشە ماچمۍ ئینایمۍ چنی چارەسەری دیموکراسی. پەنەوازا پەرسو کوردی چارەسەر بکریۆ، ئینە پەی دیموکراتیزەکەردەی تورکیای پەنەوازا، بەڵام عەقڵیەتو مەهەپە و ئاکەپەی چارەسەرو ئا مژاریە نمەکەرا و ئەگەر گەرەکشانە کێشەو کوردی چارەسەر بکەرا و چنی کوردی ئاشتی بکەرا، مشۆم واچا پەی چارەسەری پەرسو کوردی هەنگامە بنیەیمۍ. ئەگەر گەرەکتانە کەمامەو مەهەپە و ئاکەپەی هۆرگێردۍ، پەنەوازا ئینەی واچدۍ. ڕەنگە کورد واچۆ ئینە پیلانەنە، سیاسەتەکۍ ئیساتۍ ڕۆشنۍ و ئاشکرێنۍ، تا ئا سیاسەتۍ نە فاڕیا، ئێمە بەشێ نمە بیمۍ چی گەمەیە. ڕەنگە واچمۍ حکومەتو ئاکەپە-مەهەپەی پەی ڕاگێرتەین جە جەنگو کوردین و بەشێوەن جە ئاسانکاری سیاسەتو کۆمکوژی دژو کوردی، سەرۋنەشێونای و دژایەتیکەردەی پەکەکەی و لاواز کەردەیشا، هەتا هەنگامێوە کۆنکرێتیە و فاڕیایۍ جددی جە سیاسەتەنە نەوینمۍ پاسە ویر مکەرمێوە. ئیمرالینە یاسا پاشێلە مکریۆ، گۆشەگیری ڕەها جابەجێ مکریۆ، زینانەکۍ بیێنۍ بە مەیت خانە، بەهەزاران سیاسەتمەدارۍ باڵبەسۍ کریێنۍ، ڕوانە گێرتەی و فشاری هەمە لایەنە هەن. تا ئا مەرجۍ نەواڕیا، نیەتی دڵسۆزانە پەی چارەسەرکەردەی پرسو کوردی ڕۆشن نمەبۆوە.
کورد متاوۆ هەڵوێسێوە پا جۆرەشە بۆ. بەڵام ئەگەر نەیارا سەرو بنەماو نەرێنی پرۆسەو چارەسەری نیقاش بکەرا، ئانە ئەنەیاوایۍ دیموکراتیک وەش نمەبۆ. ئینەیچ هەڵوێسێوە نادیموکراسیانەن. جە حەقەتینەنە سیاسەتەکۍ ئیساتۍ حکومەتو ئاکەپە – مەهەپەی پەشتڕاس مکریاوە.
جە حەقەتینەنە گرنگا چی پرۆسەنە چ هەڵوێستێوە گێرمېنە ۋەر. هەرپاسە بەرگنۆ کە ئاراسەو سیاسەتەکا جەهەپەی چنین بۆ. جەهەپە متاوۆ دەسوەڵێوستەی بکەرۆ و بە ڕۆشنی واچۆ؛ "ئەگەر چارەسەری پەی کێشەو کوردی بکریۆ، ئێمە پەشتیوانیش مکەرمۍ". ئینەیچ بە ماناو دەسوەڵێوستەین جە پرسو کوردینە. هەرپاسە جەهەپەی وزۆ سەرو هێڵۊو دیموکراتیکی حەقەتینی. گۆرەتەرین کۆسپ پەی ئانەی جەهەپە بۆ بە پارتێوە سۆسیال دیموکراتی حەقەتینە، ڕێبازو تۆمەتبارکەردەی و سەرکۆنەکەردەی مەهەپە – ئاکەپەی و بڕۍ لایەنۍ تەرێنۍ کە ڕا جە جەهەپەی مگێرۆ سەرو پرسوو کوردی سیاسەت بکەرۆ. جەهەپە بە کەڵک هۆرگێرتەی جە پەیامەکا ئاکەپە – مەهەپەی پېسە پارتێوە متاوۆ ئی ئاژەیە ۋییەرنۆ و بۆ بە پارتێوە سۆسیال دیموکراتی حەقەتینە. ئەگەر نەتاوۆ سەرو سەرو ئا حەقەتینەیرە زاڵ بۆ کە بڕۍ کەسۍ جە کەناڵە ئۆپۆزسیۆنەکانە مشتومڕی نەرێنیش سەر مکەرا، سەنگەو ۋێش جە هۆرچنیە دلێینەییەکانە جە دەس مڎۆ. واتە، گنۆ دلۍ ئا گەمەو ئاکەپە-مەهەپەیۆ. مەڵامەتۍ تەری گرنگ کە مەهەپە و ئاکەپە پرسو کوردیشا کەردەن بە ئامراز، ئانەنە کە هیچ هەڵوێس و بەرنامێوە حەقەتینەی دیموکراتیک یان سۆسیال دیموکراتیک جە تورکیەنە نە وزیان ۋەرو باسی و کاریوە. پېسە بەرگنۆ هێزە چەپەکۍ و ئانۍ ۋێشا بە سۆسیال دیموکراتی مزانا، جە گرڎو دنیێنە ڕوانگێوە ئەرێنیشا هەن چی جۆرە کێشانە.
دۆڵەتو تورکی بە گرڎیی جەنگێوە تایبەتش جە دژو کوردی دەسپنەکەردەن. هامپەیمانی ئاکەپە و مەهەپەی قولەپۆپەو جەنگی تایبەتی و گڵیاوین جە دژو کوردی. نمەبۆ ئانە جەیاڎ بکریۆ کە حکومەتو ئاکەپە – مەهەپەی حکومەتو جەنگی تایبەتین. نمەتاومۍ چەمەڕایی چێوې ئەرێنی پەی کوردی جە حکوومەتو ئاکەپە – مەهەپەی بکەرمۍ. نمەکریۆ مەهەپە چنی پارتە ناسیۆنالیست و فاشیستەکا وڵاتا تەرو جەهانی مقارنە بکریۆ. پارتە فاشیستەکۍ وڵاتا تەریچ ئامانج و پلانەی تەرەشا هەنە. مەهەپە تەنیا ئامانجێش هەن ئاڎیچ دلێنەبەردەو گەلوو کوردین! غەڵەتۍ گۆرەن ئەگەر چی چوارچێوەنە تەماشەو گرڎو وتار و هەنگامەکا دەربارەو مەهەپەی نەکەرمۍ.
هامپەیمانی فاشیستو ئاکەپە-مەهەپەی پەی دەم پارتی و مېڎانی سیاسی دیموکراتیکی پلانەشا نیێنەرە، داواو کۆمەڵە چێوێشا جە دەم پارتی کەرد و گەرەکشا بۍ سەپناش کە دەم پارتی ئا چێوێشە قبووڵ نەکەردێ. ئا کاتە بە واتەی دەسما پەی دەم پارتی درێژکەرد، مېڎانما کەردۆ، دەرفەتی سیاسیما بەخشا، بەڵام بە جواب نەڎایۆ هرووژمەکاشا زیاتەر مکەرا. ئا گەمەی ڕاوەبەرش مکەرا پی جۆرەنە. ئەردۆغان دەربارەو پرسیارەو ڕۆنامەوانێ کە پەرساش پەی ئی قۆناغۍ چ هەنگامێوە منریۆ، واتش، 'ۋێت جوابو ئینەی دۆ.' کاتێ ڕۆنامەوانەکە جوابش داوەو واتش، 'بەبێ ئانەی یەک هەنگام بنریۆ ئی قۆناغە بەردەواما'، ئەردۆغان بە واتەی 'جوابەکەت دروسا' جوابو ڕۆنامەوانەکەیش پەسینا. ئانەی ویرش ۋنە مکریۆوە ئینەنە. هەڵبەتە مشۆم هێزە دیموکراسیەکۍ کوردی واچا، ئێمە ئاماڎێنمۍ پەی چارەسەری، بەڵام وەڵۍ گرڎ چێوێنە لابەردەی بەرەو ئیمراڵی کۆسپەکا ۋەردەمو ئا ڕۍ لا بەرۆ، ئێمەیچ پارتێوە دلۍ تورکیاینمۍ، بە چارەسەرکەردەی پەرسو کوردی دیموکراتیکبیەی تورکیایما گەرەکا. بێگومان تا هەنگامۍ چامنۍ نەگیریۆنە ۋەر، مشۆم بەردەوامی بە هەڵوێس و ئەرەکۊشای ۋێشا جە ۋەرا ۋەر بە دەسەڵاتداری ئاکەپە-مەهەپەینە بڎا. پی جۆرە پەنەوازا گەمەکا ئاکەپە-مەهەپەی ئاشکرا بکەرا. چێنە بەرگنۆ کە مەهەپە چ حیزبێوەن. دەوڵەت باخچەلی چن ڕوۍ چێوەڵتەر گرڎ جۆرە قینێوەش پەی جەهەپەی و ئۆزگور ئۆزەلی بەربڕیەن، جە کەردەیۆ پەرلەمانینە بە ئۆزگور ئۆزەلیش واتەن ئی چێوەی واتەنما بە پاو پەنەوازی سیاسەتین، جە زېڵێش نەگێردۍ. ئینە واقعو سیاسی تورکیاین. ئینەیچ سەرەتایتەرین تایبەتمەندی جەنگی تایبەتین. واتا پەی هۆرخەڵەتناو گەلین. بەڵام جە ئەساسەنە سیاسەتێوە جیاواز ڕاوەبەر مکەرا. چنی ئینەش واتەن بەڕاسی نا ڕۆشنا. قەناعەتم پاسەن کە دەمش وشکبیەن. دەوڵەت باخچەلی جە کەسایەتی ۋێشەنە ئاشکراش کەرد کە سیاسەتمەدارو تورکی چنینا. پیادەکەردەی سیاسەتێوەن کە گەلی فریو مڎۆ. تەنیا ئی قسۍ وەسێنە پەی دمایئاردەی بە ژیۋای سیاسی سیاسەتمەدارێوە، چی ڕوانگۆ سڵامەکەو باخچەلی بە پاو پەنەوازی جەنگی تایبەتین. چی ڕوانگۆ مانادای بە تەوقەکەردەو باخچەلی نەیاواینەین جە ڕاسی دۆڵەتو تورکی و نەیاواینەن جە سیاسەتو قڕکەردەی کوردی کە سیاسەتو بنەڕەتی دۆڵەتو تورکین و هەڵای بەردەواما.
