مەڕاسیم، یان جەژنە (یەسنە) یاخود زەماوەنڎەو پیرشالیاری کە ساڵانە جە ڕۆو چوارشەممەی جە دووەم هەفتەو مانگەو ڕابڕان-یەنە رێکوزیۆن، جەماوەریانە و بەشێوازێوی شکۆدار چنڎین شەۋانە ڕۊۍ پەیاپەی ئەنجام دریا.
ئێساڵیچ سەرڕاو سەردای و ۋارای ۋەرۋێ فرۍ و سەرهۆردای و ناڕەزایەتییە جەماوەریەکۍ ئێرانی و  وەراسانو کوردستانی، یەسنەکۍ بە بەشداری جەماوەری فرەو هەورامانی و ئامادەبییەی ژمارێوی فرێ جە مێهمانا ناوچە جیا جیاکۍ کوردستانی، ئێرانی و چنڎ گەشتیارێ جیهانیێ بەرگوزارە کریا و جەلاو فرێوە جە دەستگاکا، یاۋنەری و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاوە ڕووماڵ کریا.

جەژنەو پیرشالیاری زیاتەر جە هەزار ساڵێن بەردەوام ئەنجام مڎریۆنە و ئەرەنیشتێ هەورامانی بەگردیی و بەتایبەتیی شارو هەورامانو تەختی، بە گرنگی و بایەخ و جۆش و خرۆشەوە هەر ساڵە پێشوازیش ونە مکەرانێ و جە میانەشەنە سەرەڕاو و زکر و نیاییش و سەما و هۆرپڕای ئایینی چەنی دەفۍ و ئەۋاۋەجەمی چڕیەی و واتەیۆ سروتەکا، هەرپاسە واردەی و واردەیەۆ و شیرینی جۆراوجۆرێ تایبەتۍ بە جەژنەکۍ و ناوچەکەی ئامادۍ مکریانۍ و مڎریانۍ بە مێمانەکان.

هەڵبەتە دەربارەو پیرشالیاری و جەژنە (یەسنە)کێش قسێ و باسێ و پەیلوایێ فرێ و جۆراوجۆرێ هەنێ. ئانڎێو کەسێ و پەیجۆرێ مەواچان؛ پیرشالیار کەسایەتیێوی زەردەشت-یەن و مێژووەکەش پەی وەڵێ ئامای ئارەبا و ئیسلامی مگێڵۆنەوە و جەژنەکێچش ڕاوڕەسمێوی دێرینی زەردەشتیەنە و تێکەڵەنە چەنی فەرهەنگ و ویر و باوەڕی ناوچەیی و هیچ پەیوەندیش بە ئیسلامی و ئارەبی نییەن.
بێگومان کەسانێ تەرێ هەنێ کە مەواچان؛ ئی پیا گەورە بە ڕەچەڵەک عەرەب و موسڵمان بییەن و شەجەرەنامێوەی گوماناویشان پەی هۆنانەوە کە جە میانشەنە ئومان: پیر شارلیار نامێش سەید مستەفا حسێن ئەشناسیان بە پێش ئەڵڵایار و بە "پیرشالیار" نامێش بەرکەردێنەو جە ساڵانو ٤۷۹ی تا ٥٦۱ کۆچی ژیوان و کوڕو سەید بابیل-ی، کوڕو مەسوود-ی، کوڕو سڵێمان-ی، کورو فەزلوڵڵا-ی، کوڕ ومحەمەد-ی کوڕو ئیبراهیم-ی، کوڕو حسێن-ی، کوڕو ئەحمەد-ی، کوڕو عەلی، کوڕو ئیمام جەعفەر سادق-ی، کوڕو ئیمام محمەد باقری، کوڕو عەلی زەینلعابدین-ی، کوڕو حسێن-یەن کە مەکەرۆنە کوڕو ئیمامی عەلی ئەبو تالب-ی و  فاتمێ کناچێ موحەمەدی پێغەمبەرو ئیسلامی. هەڵبەتە مەواچانی؛ گوایا پیرشالیار جە هەورامان جە ئەڎۍبییەن و کەسوکارش کە ساداتێ موحەمەدیێ بیێنێ سەردەمو خەلیفەکانو ڕاشیدین-یەنە تارۍ نریێنۍ و ڕووەشان نیێنە هەورامان و دلێشەنە نیشتەجا بیێنۍ.

بەڵام وەختێوە مرۆڤ تەماشەو مەڕاسیمو پیرشالیاری مەکەرۆنە و مەفکریۆنەشەنە گومان جە شەجەرەنامەکەی مەکەرۆنە، چونکە کار و چالاکییە جۆراوجۆرەکێ دلێ مەراسیمەکەی، سەما، سروتۍ و گۆرانیێ، موزیک، واردێ ڕەسەنێ چوون شەلەمینە و گێتە مەژگێ و دوور و نزیک پەیوەندیشان بە عەرەبی و ئیسلام-یەوە نییەن و ڕەسەنایەتی ناوچەکەی پۆشانەوە دیارەن و جە ڕاسینە چەنی ئیسلامی و فەرهەنگی عەرەبی دژبەرێنێ و فڕشان بەئارەب-یەوە نییەنو پێوەر هەنتری نمەگێرانێوە.
هەڵبەتە بەپاو ئەۋەگێڵنای وەڵینا، جە ویردەنە جە جەژنە یا ڕاو ڕەسمەکەنە ژەنی و پیێ پێوەرە بەشدارێ سەرجەم چالاکیەکان بیێنێ. بەڵام دمای ئاماوی ئیسلامی و عەرەبی ئا فەرهەنگە کاڵتەر بییەنەوە و بەتایبەتی تەریچ جە دمای سەروکارئامای کۆمارو ئیسلامی ئێرانی ئیتر ژەن و پیا بە جیا جە جەژنەکێنە بەشدارێ مبانێ و ئانەیچە فەرهەنگێوی نامۆ و بێگانەن بە هەورامانی و هەورامیەکان و ئا کڵچەرە زەردەشتیە کە فرە جارێ پیرشالیار پێسە پێشاهەنگێۋی زەردەشتی بنامێ کریان.

هەرچی خەڵکو هەورامان-یەن بەشێوەشان پەیلوایشان پەی تەورەنە کە؛ پیرشالیار بەڕەگەز هەورامی-یەن تاتەش نامێش بابا خوداداد بییەن و پەیڕەویش جە دینو زەردەشتی کەردەن. 
بەڵام بەشێو تەر جە هەورامانی مەواچان؛ پیرشالیار زەردەشتی بییەن و دماتەر بییەن بە موسڵمانو کتێبە بەنامودەنگەکەش (ماریفەتو پیری)ش بە هەورامی نۋیستەن و بەشێ جە ئاینە ڕەسەنەکەو وێش تێکەڵ بە ئیسلامی کەردەن و ئی مەڕاسیمەو ئارۆش ونەکەوتەنەوە کە بەیاڎو ئاڎیەوە مەکریۆنەوە و بە دەفە و گۆرانیێ عرفانیێ و سەما و هۆرپڕای وناریان و ڕازیانەوە کە ئانەیچە ڕەسەنایەتی هەورامانیش ئاشکرا پۆوە دیارەن و جە ئیسلامی و عەرەبی جیاش مکەرۆنەوە. هەرپاسە شێوازەکۍ ڕاوڕەسەمەکەی چەنی شادی وچەژنەکاو میللەتە ئاریایەکان زیاەر یەکانگیرێ مبانێوە  تا مەڕاسیمە ئیلامی و تازییەکان.. پەی نمونەف لوای دلێ کۆڕو دەروێشان و تیخ و کارد دای جە وێ و حاڵ-کەردە و سەما و شاڎی ئاینی ڕیشەش دلێ دینو زەردەشتی و ئاریاکان و هیندیەکانە هەن و دماتەر جە ڕاو تەسەوفیەوە دەربازو ئیسلامی بییەن.

هەڵبەتە خەڵکو هەورامانی فرە موعجزێ و کارێ ناوازێ جە کەسایەتیی پیشالیاریەوە مگێڵناوە و تەنانەت سەرڕەوا ئانەی بەگەورە پیایێوی دینیش مزانان، بە پزشکێوی بە توانا و شارەزاچش بەنامێ مزانانێ. هۆکارو ئانەیە کە فرە جارێ مەراسیو پیرشالیاری بە زەماوەنڎەو پیری نامێ مبەرانێ گوایا پادشاێو بییەن خەڵکو بۆخارا-ی و کناچەکەش نەوەشە بیێنە و نامبانگ و شارەزایی پزشکی پیرشیاری ئەژنەویەن و کناچەکەش پەی چارەسەری کایاستێنە هەورامان و بەڵێنشدا کە هەر پزیشکێ چارەسەرش بکەرۆنە، بدۆنەش پنەش و زەماوەنڎێوە گەورێشان پەی سازە بکەرۆنە. بەپاو ئەفسانەکان پیشالیار چارەسەرش پەی کەردێنە و جە ڕۊو چوارشەممەی جە دووەم هەفتەو مانگەو ڕابڕان-یەنە زەماوەنڎەش چەنی کناچێ شاهو بوخارای کەردەن. ئیتر دمای ئانەیە ساڵانە یادو زەماوەندەکێ کریانەوە و تا بەرئارۆچ هەمان یاڎکەردەی درێژەش هەن.

هەر جە شارو هەورامانو تەختی جەژنێوە و مەراسیمێوی تەر بە نامێ کۆمسا-ی هەن کە جەژنێوە تەرەنە جە جەژنە پیرۆزەکانو پیرشالیاریەنە و سەر مەزارەکەیشەوە لۆنەڕاوە. خەڵکو هەورامانی ساڵانە 45 ڕۊێ جە دمای نەورۆزی جە 15و گوڵان-یەنە ئا ڕاوڕەسمیە ئەنجامە مەدریۆنە کە هاوەختەن چەنی جەژنەو نەورۆزو ئێزدیەکان. جە مەراسیمەکەنە خەڵکێوی فرە دۆرو تەوەنێونە کە ئینا جە نزیکو چلەخانەو پیرشالیاریەنە کۆ مبانێووە و بە مەراسیمی تایبەت و نیایشی ئاینی تەوەنەکێ ماڕانێ و پێسەو پیرۆزی خەڵکی پارچەکانش مبەرانێ. جە سەمەرەکانو ئی تەوەنێ ئانەن کە بەدریژایی ساڵێ فرە ڕەقەنە و کەس نمەتاوۆنە بماڕۆنەش و تەنیا جە یادو کۆمساینە خەڵک متاوۆنە بماڕۆنەش. جە ئانەیە سەمەرەتەر گوایا تەوەنەکێ سەرەڕاو ئانەیە ساڵانە ماڕیۆنە و پارچێش چنە مبانێوە، بەڵام هەرگیز کەم نمەکەرۆنە و ساڵی ئایندێ پێسەو وێش پنە مەیۆوە.

هەورامیەکێ کە باوەڕدارێنی بە  زەردەشتی بییەی پیرشالیاری، باس جە ئانەی مکەرنێ کە پیرشالیار وەڵێ ئانەی کۆچی دمایی بکەرۆنە، پێشبینی ئامای عەرەبی و ئایینو ئیسلامیش  پەی هەورامانی و موسڵمان بییەی هەورامیەکاش کەردەن. جە ئا چوارچوەنە هەورامیەکێ ئی شعرێ بەنمونە مارانێوە:

ۋەرێ ۋارۆنە ۋەروە ۋەرێنە
وەرێسە پڕچیۊ چوار سەرێنە

بەڵام هەر ئی شیعرێ سەلەمنۆنەش کە پیرشالیار هەورامی و زەردەشتی بییەن و فڕش بە ئارەب-ی و ئیسلام -یەوە نەبییەن.

ـەڵام هەنێ کەسانێ کە بوەڕشان پانەیە هەن پیشبینیەکەو پیری بەدی ئاومان. گێڵناۋە کە جە ساڵەکانو 600 تا 700ی کرستیانی کەسێو بەنامێ مەولانا گوشایش-ی پەیدا مەبۆنە کە کوڕو پیر محەمەدی هەورامی بییەن و ئاینو ئیسلامیش ئاوردەن دلێ هەورامیەکان و بە ئی تەورە ناکۆکی و دووەبەرەیی مەگنۆنە دلێ هەورامیەکان و ڕا پەی ئیسلامی و عەرەبی جە هەورامانەنە تەختە مبۆنە و چراو ئایین و ڕاوڕەچەو زەردەشتیەتیی پەی هەمیشەی مکوشیۆنەوە و تەنها و تەنها چند ڕاوڕەسمێ و کردارێ و گفتارێش چنە مەنانێە کە ئاڎێچی چەنی دینو ئیسلامی تێکەڵێ کریێنێ. هەر ئانەیچە پاسەش کەردەن کە بەشێو جە هەورامیەکان جە ئیسە و ویەردەنە قینیشان جە گوشایشی بەیۆنەو پێسەو سوکایەتیی کەردەی پەنەش بە مەولانا گوشایشە کۆر نامێش مەبەرانە.

هەرچی سەبارەت بە پیر-یەن، پیر پلەی تایبەتەن بە ئاینە ئاریە کۆنەکان و دوور و نزیک پەیوەندیش بە ئیسلام و ئارەبب-یەوە نییەن. پیر بە ئا کەسەیە مەواچیان کە زانا و گەورە پیایێ ئایینی بییەبۆنە و پلەکە جە زەردەشتی، یاسانی، ئێزیدی و چندین ئایین و ئاینزای تەرێنە بەکار ئومان و جە سەرتاسەرو هەورامانی و کرودستانیەنە سەدان ئاسەوارێ و مەزارێ هەنێ کە هۆرگێرێ نامێ پیر-یەنێ

هەندرێن هەورامی