چی واتاریٛنە باسو دروسکەردەیو، وەشکەردەیو واتیٛ تازیٛ مەکەرمیٛ، واتسازی یوٙن جە پایەکانو زوان ئەشناسای، ڕوٙزگار پەنەوازەن پەی دروسکەردیو واتیٛ تازیٛ، ئاژەو زوانەکەی ئەوەجەش پەنەشەن، هەتا زوان باڵادەس ببوٙ، جەکارەنە بوٙ واتیٛ تازیٛش گەرەکیٛنیٛ بەیانیٛ دلیٛش، باروٙشانە، ئەنەئاردەیو واتیٛ تازیٛ، پەنەوازەن پەی ژیوای و وەڵیٛکەوتەی زوانی، ئی هەرمانیٛ زوانو ئینگلیزینە پەنەش مەواچان (neologisms) یانی قسیٛ تازیٛ، واتیٛ تازیٛ، کە مەشوٙ فرە زوو بیاومیٛشانە و بەکارشان باوەرمیٛ جە ویارو ویٛشانە، هەتا یاگیٛنە بنیشان و ببان بە ویٛمانیٛ. چنڎە ڕاگاییٛ هەنیٛ پەی دروسکەردیو واتیٛ تازیٛ جە زوانەنە، مەشوٙ هاگاداریٛشان ببیمیٛ و بزانمیٛ چەنیشان بەکار باوەرمیٛنە پەی وەشکەردیو واتیٛ نەویٛ، کامشان جە زوانو ویٛمانە هەنیٛ و کامشان نیەنیٛ، یام بتاومیٛ کەلکشان چەنە بگیٛرمیٛ، بەوردی و بە کوڵی باسشان مەکەرمیٛ.
ڕیٛخە ئەشناسایEtymology  
ڕیٛخە ئەشناسای، یانی ئەوەوانای و جویای پەی بنەڕەت و بنەچە و تاریخو واتیٛ، بڕێ واتیٛ لایڎیٛ مەیانیٛ دلیٛو زوانی، مەشوٙ بزانی جەکام زوانەو ئاومێنە، یام هەر دلیٛو زوانەکەو ویٛمانە مەشوٙ بزانی کەیۆن هەنە، چە زەمانێنە بەکار ئاومێنە. یانی واتیٛ بیٛگانیٛ هەمیشە دلیٛو زوانەکانەنە بەشدارەنە پەی دروسکەردەیو واتیٛ، یام بەکارش ماوەرمیٛ جیاتی واتیٛوە کە زوانەکەو ویٛمان نەبوٙنەش، یام بڕێ واتیٛ پەیریٛ زەمان و زەمینێوەنە بەکار ئاومێنیٛ و ئیسە بەکار نمەیانیٛ، ڕەنگا ئیسە بەجوٙریەتەر بتاومیٛ بەکارشان باوەرمیٛ. وەلێم واتیٛ تازیٛ ئاومیێنیٛ یاگیٛ ویٛشا چەسپنان، چون ئاروٙ ئەچی واتان کەلک هوٙر مەگیٛرمیٛ. پاسەبوٙ ڕیٛخە ئەشناسای واتیٛ فرە یاردیدەرەن پەی دروسنای واتیٛ.
وام گیٛرتەی Borrowing
 وام کەردەیو واتیٛ ڕایێوە فرە ئاساییەنە، یام سەرچەمێوەن پەی وەشکەردەیو واتیٛ. وام گیٛرتەی یانی بەردەی و ئاردەیو واتیٛ جە زوانێوی تەرەو پەی دلیٛو زوانەکەو ویٛت، یام چەپەوانەوە، بەپاو پەیوازی بەکارشان ماوەری. زوانو ئینگلیزی ئەچی بارەوە فرە و فراوان واتیٛش جە زوانەکانی تەروە قەرز کەردیٛنیٛ و نمەڎوٙیچشاوە پەی ویٛش بەکارشان ماوەروٙنە. سەرزەمینەنە زوان نیەن ئەوەجەش بە واتیٛ لایڎیٛ نەبانیٛ، گرد زوانێ بەشوٙ ویٛش واتیٛ وامگیٛرتیٛش هەنیٛ، بەکارشان ماوەروٙ جە ویەرە جیاوازەکانو زوانینە. یانی وام یاردیدەرەن پەی دروسنای واتیٛ.
هوٙرگیٛڵنای وام: Loan-translation 
جوٙرێوی تایبەو وامگیٛرتەین جە تەرجمەنە calque ، یانی هوٙرگیٛڵنای واتیٛ، یام دەسە واتێوە، ئینە تەرجمەی حەرفیش ماچمیٛ، فرەو زوانان، ئەگەر واتێوە بیٛگانیٛ تەرە بەیوٙنە دلیٛو زوانەکەیش، هەوڵیٛ مەڎوٙ بە تەرجمەی حەرفی نزیکەش بکەروٙوە جە زوانەکەو ویٛشەنە نامیٛوەش بنیوٙ، پەی نمونەی (پەلیانە تەرجمەی حەرفی web site). بانک: بانق. 
زوانو ئینگلیزینە چنڎەها واتیٛ فەرنسییٛ و جەرمانییٛ و سپانشیٛ تاخایتێ عەربییٛ، بە زوانو ویٛش سوکە هوٙرگیٛڵنایش پەی کەردیٛنیٛ و بەرگی ئینگلیزیش کەردیٛنیٛ پوٙرە. زوانو فارسیچنە ئەچی جوران فرێنیٛ(کارواش: car wash) یانی ماشین شتەی. هەرپاسە تەرجمەی حەرفی(قەڵەم: پێنوس). ئی سەردەمە هنو مودەو ئی جورە واتانە، چونکە دنیا گولانێ بینەوە پسەو دەگایوە، واتیٛ تازیٛ چەنی بەرهەمی تازەی مەیانیٛ، یام پسەو ویٛشا مەدرکنمیٛشان یام کەمیە دەنگەکەیەشان وەش مەکەرمیٛ و بەرگی ویٛمانەشان مڎەیمیٛ پەنە و مەواچمیٛشان. (cooler: کولر: فێنک کەرەوە بەکوردی، بەهەورامی فوکەرە). ئیٛمەیچ مەتاومیٛ کەڵک ئەچی جوٙرەیە هوٙربگیٛرمی.
ئامیٛتەکەردەی Compounding 
ئامیٛتەکەردەی یانی دویٛ واتیٛ جیاوازیٛ و ویٛسەریٛ ئامیٛتە مەکەری و یوٙمەگیٛرانیٛ پەی دروسنای واتێوەی تازیٛ، ئینە هەرمانێوە فرە ئاساییەنە فرەو زوانانو دنیاینە هەنەن، زوانو هەورامیچنە هەنەو فرە شوٙنەماش نیێنە ملو وەشکەردەیو واتیٛ ئامیٛتیٛرە. پسەو واتیٛ(text book)، نەک هەر نامیٛ گیٛرە یاوەرنامیٛ وەشیٛ مەبانیٛ، هەمتەر یاوەرنامیٛ و نامیٛ(good-looking)( fast food) بەهەورامیچ (بندوٙڵ، وەش ڕوو، بەڎ بەخت، گەڵاگاو دمە). ئامیٛتەکەردەی پەی چیٛویچ بەکار مەیوٙ دویٛ چیٛویٛ یام زیاتەر ئامیٛتەمەکەری، چیٛوێ تازە بەرمەشوٙنە، پسەو واردەی(هاردی+ قەنڎ+ شوٙت+ تام و ڕەنگ) کیٛکێ وەشە بەرمەشوٙنە.
تیٛکەڵکەردەی Blending 
جوٙرێوی تایبەو تیٛکەڵکەردەی دویٛ دروسنیٛ(ساختاریٛ) پەی وەشکەردەیو ساختارێوی تازەی، یانی بنەڕاو واتیٛ یوەمیٛ چەنی بنەڕاو واتیٛ دوەمیٛ(تیکەی یوەمو هەردوی واتەکان) مڎەیمیٛ دەمو یوٙیوە واتیٛوی تازیٛ بەرمەشوٙ. ئیجوٙرە جە دروسنای واتیٛ زوانو ئینگلیزینە هەنەن، جوٙرها واتیٛ مەڎوٙنە دەمو یویوە و اتیٛ تازیٛ مەدروسیانیٛ. ئیسەیچ خەریکەن سەرەمەکیٛشوٙ پەی لاو ئیٛمەیچ، ئەگەر بنویسمیٛ ئانە ئەوەجەمان پەنەش مەگنوٙ، نمونە(smoke + fog دوکەڵو جگەرەی، بیەن بە smog)sm + og  ئینە دویٛ واتیٛشا کوڵیٛ کەردیٛنیٛوە، ئاسانەن سەرو زوانیوە، وزە و هازەو زوانی پاریٛزنان، هەتا کەمتەر هازی بەکار بلوٙ. نمونێ تەریچ(breakfast lunch= brunch).(motel= motor+ hotel مۆتیٛل).(Spanglish= Spanish+ English سپانگلش، زوانی سپانی و ئینگلیزی). زوانو هەورامینە من واتیٛوە چیمنیٛم بەکار ئاوردیٛنە بەنامیٛ(دەردە ئانژەڵیەکیٛ= دەردەو ئانزانی و ئاژەڵی)،  هەرچنڎە ئی واتیٛ یوەم تیکەشان ئەو یوٙی مەشوٙ، ناچار تیکەی دوەم هوٙرگیریان، ئینەکارێوی ئاسانەن پەی کوڵ ئەوەکەردەی واتیٛ و ئاسان بەکارئاوردەیش. 
چەنەگیٛرتەی clipping  
چەنەقرتنای، چەنە بڕیەی، کوڵکریا. قەڵەم کەردەی پسەو درەختی جوان هوٙرشپاچی پەل و پوٙی زیادەش لا ببەری. کاتێ واتێوە کەمیە دریٛژەنە، فرەتەرەنە جە دویٛ هەننان(syllable)، هەوڵیٛ مەڎان کە بە کوڵی بدرکنانەش، فرە بەئاسایی بنەڕاکەیش، سەرەتاکەیش مەدرکنان، ئیتر دماکەیش نمەواچان، ئی هەرمانیٛ ئاسایییە بیێنە لاشاوە، بڕێ واتیٛ تەنیا کوڵکریاکەیش مەواچان و گرد کەسیچ مەیاوٙشنە، نمونەو ئی واتان هەکە کوڵیٛشان کەردیٛنیٛوە(gasoline= gas گازوٙلین= گاز، influenza: flu ئینفلونزا: فلو، examination: exam).لاب:lab . لاب کوڵکریاو لابراتۆرینlaboratory ، ئینە کەمیە نزیکەن جە گولانە کەردەیو نامیٛ(محمەد: حەمە، عەلی: ئەلە، قادر: قالە، کاروان: کارە، مەریوان: مەرە، ڕزگار: ڕزە،  سیروان: سیرە...هتد). هەڵبەت ئی جوٙرە، جارێ لاو ئێمەوە نیەنیٛ، چون زوانی زینڎە ئەوەجەش بە جوٙرەها واتیٛ هەنیٛ تا ئەوجەو ویٛش پەڕ بکەروٙنوە.
کوڵەوکەرڎەی Hypocorisms  
ئی کوڵکەرڎیوە جوٙرێوە دیاری کریان جە گیٛرتەی، کە سەرۆ باسمان کەردەن، زوانو ئینگیزی بەریتانی و ئوسترالینە فرە باوەن، واتیٛ دریٛژە کوڵە مەکەریوە پەی تەنیا هەننێوە(single syllable) دماو ئانەی(y, ie) مەوزان سەرش، پسەو(moving picture: movie ویٛنەی جوڵیا: فلم، television: telly تەلەفزیون: تێلی، breakfast: brekky برێکی. ئی جوٙرە جە دروسنای واتیٛ، ئیٛمەیچ مەتاومیٛ کەلکش چەنە بگیٛرمیٛ.
دماگیٛڵ دروسنای backformation
جوٙریە تایبەی تەرو کوڵەوکەرڎەین، بەتایبە زوانو ئینگلیزینە هەن، جوٙریە نامیٛ کوڵیٛ مەکەریوە پەی ئانەی کەردەوەشان چەنە بدروسنی. ئیسە زوانو ئینگلیزنە باوەن و فرە ئاساین کە جە نامیٛ (television) کەردەوەو(televise)وەشکریان. یام جە نامیٛ(donation: donate) (option: opt) یانی جەفرەو نامیٛ(noun)کەردەوە(verb) وەش مەکەران، ئیجوٙرە جە دروسنای واتیٛ زوانو ئێمەنە نیەن، پەی روٙزگاری ئاسایین کە کەلکش چەنە بگیریوٙنە. یانی زوانو ئینگیزی هەر نامێوە ببوٙنە هەوڵشدان کە کەردەوەکەیچش بنیوٙرە، چون زوانێوەن بەکار ئاوردەیش سەرو حەننو جەهانی پانو پوٙڕی فراوانەن و یاگیٛ مەگیٛروٙنە فرە بەئاسانی، چون دەزگا و دسینەی فرە وەڵیٛکەوتەش هەن بەکارش ماوەروٙنە پەی چەسپنای ئی واتە تازاشە. هەرپاسە زوانو عەرەبیچنە هەن،  وەلێم ئیٛڎ چەپەوانەن چون جەکەردەوەی نامیٛ و یاوەرنامیٛ وەشیٛ مەبانیٛ، زوانو ئێمەیچ جوٙریەش چەنەن هەکە جە ڕیٛخەو چەمەی متاوی نامیٛ و یاوەرنامیٛ بسازنی.
واڕیای، هوٙرگیٛڵای conversion 
 واڕیای یام هوٙرگیٛڵای، جوٙرێوی تەرو دروسنای واتیٛن، کە ئەرکو واتیٛ مەفاڕیوٙنە(تحویل) یانی تەشکێوە پەی تەشکێ تەری، پەی نمونەی نامیٛ مەواڕیوٙنە پەی کەردەوەی جە ڕستەنە، دواینە، زوانو ئینگلیزینە ئی جوٙریٛ فریٛنیٛ، واتێوە، جاری چامنە هەن پسەو نامیٛ ئەرک مەوینون جە ڕستەنە، هەم هەمان واتیٛ بیٛ کەم و زیاڎ مەتاووٙیچ ئەرکو کەردەوەی بوینوٙنە جە ڕستەنە. یانی واتێوەما هەنەن، کە جە بنەڕەتنە دویٛ ئەرکیٛ مەوینوٙ، یانی دویٛ واتیٛمان هەنیٛ. ئی جوٙرە جە دروسنای واتیٛ فرە بەرهەمدارەن زوانو ئینگلیزینە، هەمتەر نامەکیٛ هوٙرمەگیٛڵان و مەواڕیانە پەی سیفەتی. وەلێم لاو زوانو ئیٛمەوە نیەن (زوانو هەورامینە جوٙرێمان هەن کە ڕیٛخەو چەمەی، کە بەرش ماری مەبوٙنە بە نامیٛ، پسەو(پاچای: پاچ، دزیەی: دز، تڕای، تسای: تڕ: تس، هەرپاسە ڕیٛخەو چەمەیما هەن مەبوٙنە بە سیفەت، کولنای: کول، گیٛجنای: گیٛج). کە وەڵتەریچ ئاماژەمان پەنەدان.
کۆینج( کوٙکەردەیەو) coinage 
کۆینج یانی ئاردەینە و ئیستەیەو واتیٛ تازیٛ، یام دەسەواتیٛ تازیٛ، ئی جوٙرە جە دروسنای واتیٛ کەمتەر ڕەواجش هەنەن زوانو ئینگلیزینە. فرەوجاری ئی جوٙرە واتە ئاردەینە جە ویارو ئابورینە و بازرگانینە دەورش هەن، یانی واتیٛ ئابورییٛ مارانە، ئی واتیٛ بە نویسەی کەپیتاڵ نمەنویسیان، پسەو(google, nylon, aspirin).
بڕێ جاریٛ نامیٛ بەرهەمێوە کە جە یاگێوەنە ئامێنەنە، دروسیان، بەنامیٛ کەسەکەی یام شوٙنەکیٛش نامیٛ منریوٙنە پەنەش مەواچان(مرادف: هام ماناeponyms)، ئی جوٙرە نامە نیایە، یام دروسنای نامیٛ زوانو هەورامینە هەن، پسەو کڵاشی هەورامی، بەنامیٛ هەورامانیوەن، ئیجا تایبەمەندش مەکەری بەئوٙساکەیوە(کڵاشیٛ ئەبوبەکرییٛ، کڵاشیٛ هەجیجی، کڵاشیٛ تەویٛڵیٛ، کڵاشیٛ نوتشەی).
هوٙرچنیەی نویسەی یوەمو واتەکان Acronyms 
ئەکرۆنیم جوٙریە تەرو دروسنای واتیٛن، بە هوٙرچنیەی نویسەی سەرەتاو"بنەتا" واتەکیٛ، یانی چنڎە واتیٛ ببان جە نامە دریٛژەکیٛنە، بنەتاکەیشان هوٙرمەچنی و مەنویسیشان، پسەو نامیٛ (سی دیCD ) هەکە گردیمان ئەژنییٛنە، کوڵەکرییٛنەوە بە هورچنیەی دووە نویسەو بنەتاکەیش(compact disk) . فرەئاساین هەکە نامە تازە کوڵەکیٛ بواچینە جیاتی نامە دریٛژەکیٛ، هەکە جە چنڎە واتێوە زیاتەریٛنە، ئەرک و هازەی فریٛش گەرەکەنە تا بدرکنیش، ئی جوٙرە جە واتسازی یاردی دەرەن پەی ئاسان واتەی. چی جوٙرە نامانە مەشوٙ نویسەی کەپیتاڵی ئینگلیزی بەکار باوەری، پسەو(NATO, NASA, UNESCO, FAO, )  ، بڕێوەیچ ئەچی جوٙرەنامان بە نویسەی گولانە مەنویسانیٛ، پسەو(ڕادار radar: radio detecting and ranging). هەڵای ئی جوٙرە جە وات سازنای لاو ئیٛمەوە نیەن.
ئەرەتاشای derivation
پیٛوەنکەردەی، جوٙریە فرەباوەن جە گردو زوانەکانەنە، زوانو ئینگلیزچنە، کوردی و فارسی و هەورامیچنە باوەن، گیرە"افیکسaffixes) مەلکوٙ پۆ واتەکانرە، وەڵگیر بوٙ یام دماگیر، وەڵوەچ بوٙ یام دماوەچ، پسە چەنی درەخت پیٛوەن مەکەری ئی گیران مەلکنی پوٙرەش، وەڵیٛوە یام دماوە، بڕێ جاریٛچ دلیٛڕاسەنە، دلیٛگیر بەکار مەیوٙنە. زوانو ویٛمانە یەریٛ جوٙریٛ گیریٛ هەنیٛ هەکە گیریٛ مەبان بە واتیٛوە، مانای تازیٛ و واتیٛ تازیٛ مەدروسنان، یەریٛ جوٙریٛمان هەنیٛ( وەڵگیرprefixes، دماگیر،     suffixes ، دلیٛگیر infixes ). دیارەن کە دماگیریٛ فرەتەریٛنیٛ جە وەڵگیران، هەرپاسە وەڵگیریٛچ فرەتەریٛنیٛ هەتا دلیٛگیریٛ. جوٙرها وەڵگیرو دماگیر و دلیٛگیرمان هەنیٛ زوانو هەورامینە، کە ویٛشان مەگیرنان چەمەی و کەردەوەی، هەرپاسە نامیٛ و یاوەرنامیٛ و یاوەرکەردەوەنە هەنیٛ. یاگیٛ ویٛشەنە بەجوانی باسما کەردیٛنیٛ، چیٛگەنە فرە سەرشان نمەلمیٛ. 
زوانو ئینگلیزینە دلیٛگیر بەکار نمەیوٙنە، زوانەکانی تەرنە هەن، هەرپاسە هەورامینە بڕێ هەنیٛ بەپاو ئەرکیشان نامەکیٛشان مەفاڕیوٙ، پەوکی پەنەیچشان مەواچم دلیٛبەند.
دروسنای هەمەڕەنگ Multiple processes
بڕێ جاریٛچ بەرو مەرزو ئا یاسا و ڕاسایوە هەکە سەرۆ باسمان کەردیٛنیٛ، واتیٛ مەدروسیانیٛ، هیچکام نمەگنانە چیٛرو بنەماو ڕاگاکانو سەریوە، گیٛرە بە جوٙریٛ جیاوازیٛ و تیٛکەڵیٛ مەدروسیانیٛ.
دماقسیٛ: مەشوٙ هاگاداریٛ بیمیٛ، هەکە واتیٛ(موٙرفۆلۆجیMORPHOLOGY) پەی ئی هەرمانیٛ بەکار مەیوٙنە، وەلێم ئیٛڎە  زانستو موٙرفیمەکان مەوزوٙ بەرۆ، فرە بەوەرپانی و بە دریٛژی سەرش مەلوٙنە، مورفیم یانی گولانەتەرین دننەو واتیٛ، هەکە ئەرک مەوینوٙن یام ماناش هەنە، زانستێوەن باسو موٙرفیمەکان مەکەروٙنە، مورفیمیچ واتیٛ مەدروسنوٙنە، یانی وردی تەر و زانستی تەر پەی ساختارو واتیٛ مەڎیوٙنە، نەک پیٛوەرە بەستەی و پێوەنکەردەی و واڕیای و کوٙڵئەوەکەردەی واتیٛ، پەی ئانەی واتێوەی تازیٛ وەشە بکەروٙنە.
د. ناجح گوڵپی
سەرچەمە:

THE STUDY OF LANGUAGE, GEORGE YULI, FIFITH EDITION 2014:50-58

هەورامان نێت