ئامارێوی یونسکوٙی گلکەنیشانما پەی مەکەروٙ کە سەدەنە چل (٤٠٪)و مەردمو سەرزەمینی دەسش نمیاووٙ بە وانای ئا زوانیە هەکە قسیٛش پەنەمەکەروٙن یام چەنەش میاووٙنە. وەختەکارێنە سەلەمیان هەکە پەروەردەی فرەزوانی  وەڵیٛکەوتەن و گەشەش کەردەن بەتایبە جە وەنای تیلەو بنەڕەتی و سەرەتایینە هیچ وەربەسیٛ نماروٙنە ڕاو پەروەردی، شوٙنیەرە بیەن بایسو زیاتەر پابەنڎ بییەی بە گەشە و تروقی ژیوای گردینی.
یوٙە جە دروشمەکاو یونسکۆی ئانیٛنە کە مەواچوٙ: گیٛڵنای ئاهەنگیٛ و کوٙڕیٛ و کوٙنیشتیٛ تابیٛڵەن جە فرەڕەنگی جەهانی، پابەندیەن بە پاراستەی فرەڕەنگی و فرەدەنگی زوانەکان پیٛسەو میراسێ دیٛرینی ئانزانیەتی، شوٙنیەرە پاشگیٛرتەنەرە سەروئانەی کە  هەرمانکەردەی پەی فیٛربییەی زوانو ئەڎای کە مافو گرد ئانزانێوەن جە سەرزەمینەنە.
ئیٛساڵ ساڵە 2023 کە ویس و چورامین خولەن (یادەن) کە یوٙنسکۆ پی بوٙنەوە مەبەروٙنەش ڕاوە، بە دروشمەو (پەروەردەی فرەزوانی multilingual education ) ئەوەجێوەن پەی فاڕتەی پەروەردەی سەرانسەرو جەهانینە.
پەرووەردەی فرەزوانی، سەرو بنەڕەتو زوانو ئەڎایوە ئاسانکاری مەکەروٙ پەی ئانەی دەست بیاووٙ بە زوانەکانی تەریچەرە. یانی مەشوٙ گرد ئەنزانێوە وەڵیٛنە زوانو ئەڎاو ویٛش یام زوانی یوەمو ویٛش بزانوٙنە ئیجا دەس ببەروٙن پەی زوانی تەری، زوانی دووەمی یەرمی تا فیٛرش ببوٙنە، پەوکای یونسکوٙ فرە سەرنجە مەوزوٙ سەرو فیٛربیەی فرەزوانی، ئەچی دیدگاوە مڎیوٙ پەی جەهانی و وات و واچەکاش جە یەریٛ لزگیٛنە مەوزوٙ ڕووە:
یوە: گرنگی دای و بەرزکەردەیەو ئاستو پەروەەردی فرەزوانی جەهانەنە، کە ئەوەجێن پەی فاڕتەی پەروەردی چوارچوٙ فرەزوانینە بەتایبە پەروەردەو زاڕوٙی جە بنەرەتەوە هەتا دمایی (قوناخەو باخچەو زاڕوٙڵا هەتا وەنگای بنەرەتی).
دویٛ: پەشتیوانی و یاردی پەروەردەی فرەزوانی جەلاو یونسکۆی یام دەسەلات و دەوڵەتیوە، سەرانسەرو جەهانیوی گورج فاڕیاینە بەتایبە جە کاتو قەیرانەکانە (ژڵیٛژە)کانە، کە فرە زوانی هامکارەن، پردەنە پەی پەیوەندی و برایەتی.
یەریٛ: ژوژنای و زیننڎە ئاستەی ئا زوانان هەکە هەڕەشیٛ دلیٛنە شیەشان هەنە.
سەرنجە بڎە ئەی گوٙران-هەورامی زوان، توٙ خوتانو زوانێوە قەڎیمی دوڵەمەندی، تاخایتێ ئاینێوەش پەنە نویسیان، ئیسە یونسکوٙ هانەو جەهانی و گردو دەوڵەتان و ڕیٛکوزیا پەیوەندیدارەکا مەڎوٙ هەکە گرنگی بڎانیٛ بە فرە زوانی بەتایبەت زوانو ئەڎای کە زوانی بومی فرێوە جە ئانزانەکان سەرو ئی زەمینو خوڎایوە. ئیساڵ ئامانج و وەرپیٛکو یونسکوٙ تەمام گونجیان چەنی وەرپیٛکو ئیٛمەی هەورامی، داوا مەکەروٙ کە جە وەڵاتنە فرەزوانی گەشە بکەروٙ، تا ئاشتی و ئارامی بگنوٙرە، تا کەس هەست نەکەروٙ کە زوانەکەش پاشیٛل و گەرەشیٛل کریان. جەهەمان کاتنە مەشوٙ زوانی باڵادەس پاسە هەست نەکەروٙ هەکە وەنتەی بە زوانو ئەڎای لەتمە ماروٙ ملو زوانەکەیشرە، ئینە تەنیا خەیاڵو ڕەگەزپەرستەکان پیٛسە ویریٛ مەکەرانوە، ئینڎا ئینە مافێ خوڎایی و ئانزانانە و دیموکراتیانە هەر ملەتێن هەر گروپ و دەسەو تاقمێن کە بە زوانو ویٛشان بوانان، بدوان و ئاهەنگە بگیٛڵنان.
توٙی هەورامی ئەگەر بەزوانێ تەر باسو فەرهەنگ و زوان و تاریخو ویٛت کەردت، دڵنیابە ئی هەرمانیٛتە سەرو تومارو ئازوانیە ئەژمار مەکەریوٙنە، نمەلوٙنە پەی تومارو زوانەکەو ویٛت. فەرهەنگت، کەڵچەرت بە زوانو ویٛت بنویسنە، تا بمانوٙ پیٛسەو مڵکو ویٛت، ئانیٛ هەکە دەیان ساڵیٛن وەرو خاترەو ئەشناسنای فەرهەنگ و زوانیما بە زوانێ تەر منویسا و قسیٛ مەکەران، یەک واتەشان نمەیوٙنە سەرو فەرهەنگ و کەڵچەرو هەورامانی. پیٛسەبوٙ کریٛکاری شەیتانی بییٛبانیٛ. دما قسیٛ ئانیٛنە کە هامدەنگ و هامڕا چەنی یونسکوی مەواچو ئەی هەورامی زوان بچڵاکیەرە زوانەکەت ئینا خەتەرەنە، پەنەش بنوسیە و قسیٛش پەنە بکەرە، هیچش مەشوٙنە پەی توٙ تەنیا کەمێو ویرۆکەردەین (زوانت بوٙ هەندەنی، زوانت نەبوٙ مەردەنی). گردیچما مزانمیٛ کە سی ساڵیٛن داوامەکەرمیٛ ئەو دەسەڵاتو هەریٛموکوردەسانی، وەلێم پی گوشی مارانەش و پەوی بەرانەش.
یادو ڕوٙجەهانی زوانو ئەڎای شکوٙداربوٙ
نۋیسەر/ د. ناجح گوڵپی 19/2/2023