هەسارێوه پرشنگدارە جه‌ ئاسمانو ئەدەبو گوٙرانی جەهان ئارا خانمەی پاوەییە، کناچیٛ مەڵا نەشئەتی کوڕو مەڵ ئحسەینی قازی گەورەو پاوەی مەشهور بەمفتی فاوجی، جه‌ بنەیانێوە نامدار و با ئەسڵ و نەسەب و ئایین پەروەر ئامێنه دنیا، مەڵا نەشئەتی بابەش، کە یوٙ جە عالمە گەورەکانو پاوەی و شاعری گۆران و فارسۍواچ بیەن و حەر پاسە یوزباشی پاوەی و لالوٙ عەلی ئەکبه رخانی شەرەفه لمولک حاکمو جوانڕوی بیەن. سەراحیەی ئەڎاش کناچیٛ میرزا قادری مستوفی شاعری بییٛنه.جەهان ئارا چەنی خانه وادەیش جە دەورانو زاوڕوییشەنه حدودو سالەو ١٢٨٥ی وەرەتاو یانەشان لوان جوانڕو، مەڵا نەشئەت بەبونەو ئانەیه پیایوه دەس بیەرده و عاقل بیەن جە سەفیاواو جوانروی و دەوروبەریش زەمینی زراعەتی و ئەملاکاتیٛوە فرە مەسانوٙ و مەسپاروٙش دەسو خەڵکو دەگاکیٛ پەی کشتوکاڵی و باغداری، ویٛچش خەریکو کارو بارو دیوانی جە دیوانو عەلی ئەکبەرخانی شەرە فە لمولکی ئەردەڵانی مەوٙو.

جەهان ئارا خانمە بە بوٙنەو ئانەیە چا سەردەمەنە دەرس وەنەی پەی کناچان باو نەویەن جە مەحزه رو مڵا نەشئەتی بابەیشەنه چەنی مڵا هەدایەتی برایش(بابەو ئاغەعەنایەتی شاعری) دەرسو ئەلف بای فارسی و قرآن و ئه شعاری دەهجایی فارسی و گورانی یادمەگیٛروٙ. فرەش پەنە نمەشوٙ بابەش جە ساڵەو 92-1290 هجری عەمرەو خودای مەکەروٙ جە سەفیاوا، کەفرەو ئەملاکاتیش چا بیەن بە خاکیش مەسپاران، ئی چند قەتعه شعریٛ: 1 – سه ختەن ئازارم. 2- میرزا توم جەیاد. 3-  هجران بار توٙم. 4- پاییز نامە و قیبلەم دەماخم، نمونەوکارو قەریحەی زەریفی ژەنانەو جەهان ئارا خانمیٛن، کە بییٛنه یوٙ جە  ژەنە نامدارەکانو زەمانو ویٛش جه‌ دەورانو ناسرەدین شای قاجاری، کە تا ئا زەمانە جە‌ هه ورامان و کوردستانەنە جە لیٛ جامعەو ژەنانەنە و جەمەنتەقەو گوران و هه ورامانی بیٛ ویٛنه بیٛ و تەنیا مەتاومیٛ ئیشارە بەمه ستورە خانمیٛ سنەیی بکەرمیٛ.

عەلی ئەکبەرخانی شه رەفەلمولک جە‌ جوانڕو، کە مەرکەزو حکومەتیش بیەن، جەهان ئارا خانمیٛ  لالو زاێش بەعنوانو ژەنەو ویٛش موازوٙ و  زەماونڎیوی  شاهانی تەرتیب مەدان و دەورانێو بە وەشی پیوەرە مەدان سەر، بەلام عەلی ئەکبەرخان جەدەورانیوه، که جوانرونە بیٛ فکر و هوشش جە سنەنە بیٛ و هەمیشە بە حکومەتو جوانرویی نارازی بیٛ و والیگەری سنەی بە حەقو میراسو ویٛش زانیٛ جە‌ ساڵەو ١٢٩٨ بە ئەمرە و دەوڵەتو قاجاری محمد رەحیم خانی عەلائەدەولە پەی ئاسایشو ئەمنیەتو ئازەربایجانی حکومەتو ناسرەدین شای قاجاری، مەئموریەتش پەنەمەڎان، عەلائەدەولە عەلی ئەکبرخانی شەرەفەلمولکی چەنی ویٛش مەوەروٙ مەکەروٙش حاکمو ئاردەویلی(اردبیل) تا سالەو ١٣٠٠ هجری بەڵام شەرەفەلمولک چی مابەینەنە ١٢٩ هجری تەڵاق نامە مەکیانوٙ پەی جەهان ئارا خانمیٛ و بەبوٙنەو گرفتاری و مەسلەحەتو ویٛش و بەبونەو ئانەیه بتاوٙو ڕاو  رەوشو ئەجداد یش ئدامە بڎوٙ و حکومەتو قاجاری فەرمانەو والیگەری سنەیش پەی موٙرە  بکەران خزمەتیوە فرەش کەرد به حکومەتو دەربارو ناسرەدین شای قاجاری، حەر پا بوٙنەوە دماو تەمام بیەیو مەئموریەتیش جە‌ سالەو ١٣٠٠ی هجری جە‌ ئاردەویڵ مەلوٙ پەی تارانی، ویٛش فرەتەر نزیکو دەربارو قاجاری مەکەروٙوە و جە تارانەنە ژەنێوە شازادیٛ قاجاری موازوٙ  و مەلو خزمەتو نا سرەدین شای قاجاری و جە شای داوا مەکەروٙ تا فەرمانەو والیگەری سنەیش پەی موٙرە بکەروٙ و ببوٙ بە والی سنەی، نا سرەدین شایچ شەهامەت و زرنگی و خەدەماتو شه رەفەلمولوکی وەرو چەمیشۆ مەوٙو حوکمو والیگەری سنەیش پەی مەنویسوٙ بەلام دماو چنڎە ڕوێ بە مخالفەتو خانەوادەو موشیرە دیوانی حوکمەکەی باتڵ مەکەرانیٛوە شەرە فەلمولک بەدڵێوە ناڕەحەت مەگیٛیٛوٙوە پەی سنەی، بەلام  جەهان ئارا خانمە دماو چنڎە ساڵیٛ دوو ری وجیایی جە‌ شەرفەلمولکی و به ئومیڎی دوبارەوه چەمەڕایی فرە مەکیٛشوٙ بەلام ئاواتەکیٛش بەیاگیٛ نمیان.

ئی چنڎە پارچە شعریشە واتیٛنیٛ، که ئینه‌ نمونێوه جەشعرەکانشەن که نیشانیٛ عشق و وەفاداری جەهان ئارای بە عەلی ئەکبەرخانی شەرەفەلمولکی بیه ن.

میرزام توٙم جە‌ یاڎ میرزام توٙم جه‌ یاڎ

میرزام گیانو توٙ توٙم نەشیەن جە یاڎ

مه یلم هەر به توٙن دل هەر بەتوٙن شاڎ

دڵ جەلای میرزام یاوان بەموراڎ

خاتر پر گەردیت خەتای من چیٛشەن

پەی چی چەنیمان خاترت ریٛشەن

پەی چیٛش خاترت لیٛمان رەنجیان

توٙ واتەنت دەرد من واتەن بەگیان

من جەئەمر توٙ نیەنم تەقسیر

میرزام توٙ ناحەق لیٛم مەبی دڵگیر

ئەگەر من جارێ توٙم کەردەن رەنجە

دەستورەن ئانە پیٛش ماچان لەنجە

غەمزە و کریٛشمە و لەنجە و لارەی یار

مەبوٙ بکیٛشو عاشق بەسەد بار

دڵ هەر جەلای توٙن نەداروٙن بەکەس

دڵگیری میرزام عەبەسەن عەبەس

من نازم کەردەن توٙ ماچی جەنگەن

جەنگ نیەن میرزام ئانە گشت ڕەنگەن

ئاشق ئەو خاسەن هەر لەنجەکیٛش بوٙ

جە لەنجەی مەعشوق دڵ بیٛ ئەندیٛش بوٙ

مەگیرە نە گوٙش واتەی بەدکاران

بەدان بەد ماچان نە بەین یاران

خەیاڵشان بەدەن بەدان بەدگوٙ

جیایی مەوزان بەینی من و توٙ

شه رتم ئە وشەرتەن من شه رتم کەردەن

عەهدم شەریکەن تا وە ڕوٙی مەردەن

جەهان ئارا خانمە دماو جیایی جە‌ عەلی ئەکبەرخانی دیٛڎەزایش شو مەکەروٙ بە حەبیب اللە خانی باواجانی، کە ئاڎیچ حەر پیسە عەلی ئەکبەر خانی شەرەفەلمولکی ئەڎاش خاتون سەفابەخش کناچیٛ مڵا حەسەنی قازی جە‌ تایفەو عولما و قازیانو پاوەی و ئەڎاو حەبیب اللەخانی باواجانی ماموٙزاو جەهان ئارا خانمیٛن، جەهان ئارا خانمە دماو ماوێوە فرەی جە ژیوای هامبەشی چەنی حبیب اللەخانی،که نیشانە‌ مەڎوٙ ژیوایوە ناوەشش بیەن و جە شعرەکانشەنە ئیشارەش پەنە کەردەن

قیبلەم دەماخم قیبلەم دەماخم 

نەمەندەن نیەن بەرزي دەماخم

دوور جەتوٙ پەردەی دەروون داخ داخم

زەنجیر تەقدیر کەردەن یا ساخم

دیارەن ئی شا ژەنیٛ شارو پاوەی، شاعرەگەورەکی پسهو مەولەوی و میرزا ئەولقادری پاوەی ئەژناسیێنە و مراودات شعریش چەنیشان بیەن  شعرە و (قیبله م چەم سه ردەن) میرزا ئەولقادری پەی جەهان ئاراخانمیٛش واتیٛنە.

قیبلەم چەم سەردەن قیبلەم چەم سەردەن

چەمت چەمان مەیل سەیر چەم کەردەن

ئاروٙ  زلانەن هەوای چەم سەردەن

چناران چەم چەم وه هەم وه ردەن

بوٙ مەشو وه سەیر ویٛت مەدەر ئازار

چەمەن بیٛ سەیرەن تا چەم کەرش کار

ئەرمەیلت چەم بوٙ نەو نەمام نوٙ

چەم خوٙ قات نیەن پەی سه یرانگەی توٙ

باڵاخانەی چەم چەمەڕا کەی ویٛت

گڵبانی وه خاک توٙز پاکەی ویٛت

خەیلیوەن یاساخ، بیٛ دەنگو باسەن

هەر پەی چەمەنداز سەیر توٙ خاسەن

سا وە بان چەم توٙ تەشریف باوەر

سەیر چەم وه سەیر شەتاو من کەر

بیٛ چەم بای وه چەم نیگا داریش کەر

پەی سەیر ساڵان ئاویاریش کەر

ئەوەند ئاو شوٙر ئەسر چەم واران

سەوز کەردەن هاڵان بە وینەی داران

قادر، جەهان چەم کەرد وە نەزر ڕیٛت

تا ویٛران نەبوٙ پەی سەیرانگەی ویٛت

جەهان ئارا خانمەی پاوەیە جە پاییزو ساله و ١٣٢٨ هجری روٙحش تاڵی مەرگیش چەشتەن و پەی هەمیشەی چەمیٛش جە‌ دنیای روٙشنی مەوینو. قەڎیمی پاسە مەگیٛڵنانیٛوە کە  مەسمومە(ژەهرواردە) کریاینە بە دەسی ئەو وژەنەکیٛ حەبیب اللەخانی باوە جانی کە ماموٙزاو ویٛش بییٛنه،کە مەکەروٙ هەوو(هەویٛ) جەهان ئارا خانمی که گوایا زەهرش کەردەن تیٛکەڵو چاشتیٛ پەی جەهان ئارای پا جوٙرە کوٙتایی مەوروٙ به ژیوای ئا هەسارە پرشنگدارەو ئاسمانو شعرو ئه دەبو هەورامانیە و خەساری چا گه ورەتەرئانەنە حەرچی دەسنویسو ئاساری ئەدەبی جەهان ئاراخانمی بیەن جە بەینش بەردەن و ئی چنڎە پارچە شعرەشە،که ئیشارەمان پەنە کەرد جە کەسانێوی تەری بەدەس ئامێنیٛ،  جەهان ئارا جە جوانڕوٙنە بە دڵیوە پەڕ جە حە سرەت پەی هەمیشەی سەرە مەنیوٙوه و جە سەفیاوانە دلیٛ مڵکو ویٛشانەنە لاو دەسو  مڵا نەشئەتی بابەیش ئەسپەردەیٛش مەکەران، حەر پاسە‌ کە ویٛش فەرماوان حیچکەس جە‌ دنیانە بیٛ دەرد و خەم نیەن.

هە رکەس دەردێوەش نەبوٙ جه دڵدا

چون بولبول نەشوٙ وه سوجدەی گوڵدا

هیچ گوریز مەدەن نەمام بیٛ دەردەن

بیٛ دەرد مەحاڵەن مەگەر جە مەردەن

عەدنان مەعازی
سەرچەمە: هەورامان نێت