شیٛعریٛ مەولەوی دلیٛو خەڵکی و دنیاو ئەدەبینە
چی شیٛعریٛ مەولەوی زیاتەر جەگردو شاعیرەکاو تەرو هەورامانی دلیٛو دنیاو ئەدەبینەو تەنانەت خەڵکیچنە وەروەڵاوەیٛنیٛ؟
پەرچو پەرسێوە کە هامرێوە کەردێنە دەربارەو ئانەی کە چی شیٛعریٛ مەولەوی زیاتەر جەگردو شاعیرەکاو هەورامانی دلیٛو دنیاو ئەدەبینەو تەنانەت خەڵکیچنە وەروەڵاوەیٛنیٛ، پەی نمونەی بەراودشان بکەرمیٛ چەنیو مەڵڵا مسەتەفاو بیٛسارانی؟
هۆکارێ ئانه‌یه که فه‌رماوانت، فرێنێ. چێگه‌نه به چن خاڵاشا ئیشاره که‌روو
1- نزیک بیه‌ی مه‌وله‌وی به زه‌مانوو ئیسه‌یه تا بێسارانی: مه‌وله‌وی و بێسارانی نزیک به دوه‌سه‌دٚ ساڵا به‌ینشا هه‌ن و ئا نوسخه‌خه‌تیێ که شێعره‌کێ بێسارانیشا چنه بیێنێ که‌مته‌ر مه‌نێنێ و ئێمه هیچ نوسخێوی خه‌تیما نیا که هۆرگێڵۆوه په‌ی زه‌مانه‌و بێسارانی وێش و قه‌دٚیمیته‌رین نوسخه‌ی خه‌تیما جه شێعره‌کاو بێسارانی نزیک به سه‌دٚ ساڵا شۆنه‌و وێشه‌ره نویسیان و نه‌بیه‌ی سه‌رچه‌مه‌کا جه شێعره‌کاو بێسارانی جه زه‌مانێوه‌نه که په‌یجۆری ئه‌ده‌بی و نویسته‌ی کتێبه‌کا بیه‌ن باو، بیه‌ن باعێسوو ئانه‌یه که که‌مته‌ر سه‌روو شێعره‌کاو بێسارانیه‌وه هه‌رمانه کریۆ. پێچه‌وانه‌و بێسارانی، سه‌رچه‌مێ شێعره‌کاو مه‌وله‌وی فره فره‌ته‌رێ بیێنێ و زه‌مانێو که په‌یجۆرکارێ ده‌سشا که‌رده‌ن به هه‌رمانه‌و په‌یجۆری ئه‌ده‌بی شێعره‌کێ مه‌وله‌وی فره‌ته‌ر وه‌روو ده‌سیه‌نه بیێنێ.
2- نزیکی مه‌وله‌وی به شێخه‌کاو بیارێ و قه‌درگێرته‌ی مه‌وله‌وی لاو ئادٚیشاوه و هه‌رپاسه لاو حاکمه‌کاو ئه‌رده‌ڵانیه‌وه بیه‌ن باعێس تا شێعرێ مه‌وله‌وی فره‌ته‌ر بنویسیاوه، به جۆرێو که ئیسه فره‌ته‌ر جه شه‌س حه‌فتا نوسخه خه‌تیا هه‌نێ که تایبه‌تێنێ به شێعراو مه‌وله‌وی. بێ شک ئا کاتب و میرزا و نوسخه‌نویسێ که به شێخه‌کا نزیکێ بیێنێ وه‌روو ئانه‌یه که مه‌وله‌وی لاو شێخه‌کاوه یاگێو حورمه‌تی بیه‌ن، فره‌ته‌ر سه‌عیه‌شا که‌ردێنه سه‌روو ئه‌وه‌نویسته‌ی شێعره‌کاو مه‌وله‌وی.
3- دماو بێسارانیه‌ره ئێمه فره‌ته‌ر جه سه‌د ساڵا شێعره‌ما پا جۆره ده‌وره‌و بێسارانیه‌نه بیێنێ، به‌رزه نه‌بیێنه‌وه و ئه‌گه‌ر بێسارانی پێسه‌و یۆ جه قوله به‌رزه‌کاو ئه‌ده‌بیاتی هه‌ورامی بزانمێ، شۆنه‌و وێشاره شێعره‌ما نزمته‌ره بیێنێ و تا زه‌مانوو مه‌وله‌وی نه‌یاوه‌ینه‌وه ئا ئاسته که وه‌راوه‌ری که‌رۆ چنی شێعره‌و بێسارانی. به‌ڵام مه‌وله‌وی دیسان شێعره‌ی هه‌ورامیه‌ش به‌رزه که‌ردێنه‌وه و یاوناینه‌ش ئا یاگێ که لاو گردوو کورده‌کاوه دیاره بۆ. جیا چانه‌یچه جه باروو دلێگێر و زه‌ریفکاریه ئه‌ده‌بیه‌کاوه و ئه‌ژماروو به‌یتا و … تۆزه‌ش ته‌کناینه و ژووژناینه‌شه‌وه، به جۆرێو که وینمێ جه بێسارانی و لا تا مه‌وله‌وی ئێمه هیچ شێعرێوه‌ما نیه‌نه که وه‌راوه‌ری که‌رۆ چنی شێعراو مه‌وله‌وی.
4- مه‌وله‌وی و بێسارانی و ئه‌ڵبه‌ته سه‌یدی پێسه‌و یه‌رێ کۆڵه‌کاو ئه‌ده‌بیاتوو هه‌ورامانی مژناسیا. به‌ڵام یۆته‌ر جه هۆکاره‌کا که بیه‌ن باعێس که سه‌روو شێعراو مه‌وله‌ویه‌وه فره‌ته‌ر هه‌رمانه کریۆ ئانه‌نه که دیوانوو مه‌وله‌وی (وه‌روو ئانه‌یه که به پاو خاڵه‌و 2ی سه‌رچه‌مێ و نوسخێ خه‌تیێ فره‌ته‌رێش وه‌روو ده‌سانه بیێنێ) لاو مامۆسا عه‌بدولکه‌ریم موده‌ڕێسه‌یه‌وه و وه‌ڵێ دیوانوو بێسارانیه‌نه چاپ بیه‌ن. به پاو ئانه‌یه که مامۆسا عه‌بدولکه‌ریمی موده‌ڕێس وێش به ته‌ریقه‌تی عه‌لاقه‌ی فره‌ش بیه‌ن و ماوایوی فره جه بیارێنه ده‌رسش دان و چاگه ژیوان و نوسخه‌خه‌تیه‌کێ شێعره‌کاو مه‌وله‌ویچ وه‌روو ده‌سیشه‌نه بیێنێ، به عالته‌رین جۆر دیوانوو مه‌وله‌ویش نویسته‌نه‌وه و وه‌روو فره بیه‌ی سه‌رچه‌مه‌کا به که‌مته‌رین هه‌ڵێ شێعره‌کێش ئاردێنێ و به زه‌ریفته‌رین شێوه شه‌رحش که‌ردێنێ. هه‌رچن هاڵی جه هه‌ڵا نیا. به‌ڵام وینمێ دیوانوو بێسارانی به فره‌ته‌رین هه‌ڵێوه (هه‌م جه باروو نویسته‌ی شێعره‌کاوه و هه‌م جه باروو شه‌رحیشاوه) جه لاو حه‌کیم مه‌ڵا ساڵحیه‌وه چاپ بیه‌ن و پێسه‌و ته‌نیا سه‌رچه‌مێوی بیه‌ن وه‌روو ده‌سوو په‌یجۆرکارانه و ئانه بیه‌ن باعێس که په‌یجۆرکارێ که‌مته‌ر بلا سه‌روو شێعره‌کاو ئادٚی په‌ی په‌یجۆریه ئه‌ده‌بیه‌کا. جه حاڵێوه‌نه که وینمێ جه فره‌ته‌ر جه په‌نجا ساڵاو وڵێ ئیسه‌یه تا ئیسه فره‌ته‌رین مه‌قالێ و کتێبێ و شه‌رحێ و … سه‌روو شێعره‌کاو مه‌وله‌وی نویسیاینێ و بێ شک ئینه یۆ جه هۆکاره‌کان په‌ی فره‌ته‌ر ئه‌ژناسیای مه‌وله‌وی لاو خه‌ڵکیه‌وه.
5- هه‌رپاسه که ئیشاره‌م که‌رد، چوون نوسخه‌خه‌تیه‌کێ شێعره‌کاو مه‌وله‌وی فرێ بیێنێ و لایوته‌ریچه‌وه سۆفی و ده‌روێش و مه‌ڵڵای و … عه‌لاقه‌شا بیه‌ن به ته‌ریقه‌تی فره‌ته‌ر حێفزێشا که‌ردێنێ و وه‌نێنێشاوه و به‌ینوو خه‌ڵکیه‌نه فره‌ته‌ر ئه‌ژنه‌ویاینێ و پێچه‌وانه‌و ئادٚی شێعرێ بێسارانی عاشقانێ بیێنێ و ئانێ که سه‌وادٚشا بیه‌ن (فره‌ته‌ر مه‌ڵڵای) که‌مته‌ر حه‌زشا که‌رده‌ن بواناشاوه په‌ی خه‌ڵکی و … ئینه بیه‌ن باعێس که شێعره‌کێ ئادٚی که‌مته‌ر لاو خه‌ڵکیه‌وه (که ئا وه‌خته فره‌ته‌رش بێ سه‌وادٚ بیه‌ن) بژنه‌ویا و حێفزێ کریا و سه‌روو زوانوو خه‌ڵکیه‌وه با.
6- هامده‌وره بیه‌ی مه‌وله‌وی (پێسه‌و شاعێریوی ته‌وانای) چنی زه‌مانوو سه‌ره‌به‌رئارده‌ی شێعرێ سۆرانیێ و نالی (پێسه‌و ده‌س په‌نه‌که‌ریش) و په‌شگیری بابانه‌کا جه نالی و ئانه که بابانه‌کێ چنی ئه‌رده‌ڵانه‌کا به‌ینشا وه‌ش نه‌بیه‌ن، بیه‌ن باعێس که مه‌وله‌وی (جیا جه پله و پایه‌ی ئایینی و عێلمیش) لاو ئه‌رده‌ڵانه‌کاوهه فره په‌شگیریش چنه کریۆ. ئینه‌یچه متاوۆ هۆکارێوی سیاسی بۆ په‌ی ئانه‌یه که شێعرێ مه‌وله‌وی فره‌ته‌ر ده‌نگشا دانه‌وه.
7- په‌ی ئانه‌یه که چی شێعرێ بێسارانی که‌مته‌ر ئاماینێ دلێو فۆلکلۆری و لاو گۆرانی واچه‌کاوه که‌مته‌ر واچیاینێ، جیا جه گردوو ئا خاڵا که ئیشاره‌م پنه که‌ردێ خاڵێوه‌ته‌ره هه‌نه که هۆرگێڵۆوه په‌ی فۆرموو شێعره‌کاو بێسارانی که ڕه‌نگا ئینه لاو په‌یجۆرکاراوه که‌مته‌ر که‌وته‌بۆ وه‌روو چه‌می. قاڵبی شێعری ئه‌دبیاتی کلاسیکی هه‌ورامی قاڵبوو مه‌سنه‌وی ده هێجایین (5+5) و جه تایبه‌تمه‌ندیاو ئی قاڵبیه ئانه‌نه که به‌یته به ته‌نیایی ئه‌رکوو مانایوێ سه‌ربه‌وێش نیا سه‌روو شانه‌یه‌وه و گردوو به‌یتاو شێعره‌کێ پێوه‌ره پێوه‌ندی سه‌ربه‌وارشا هه‌ن و باسشا باسوو یه‌ک چێویا. ئی تایبه‌تمه‌ندیه جه غه‌زه‌ڵه‌نه پێچه‌وانه‌ن و به‌یته به ته‌نیایی وێش متاوۆ هۆرگێره‌و مانایوێ سه‌ربه‌وێش بۆ. ئا تایبه‌تمه‌ندیه که ئیشاره‌م پنه که‌رد جه شێعره‌کاو بێسارانیه‌نه فره فره وه‌رچه‌ما و به جۆرێو که وینمێ هه‌ر پارچه شێعرێوه‌و بێسارانی گردوو به‌یته‌کاش پێوه‌ره تابلۆیو خولقنۆ په‌ی ئێمه و که‌مته‌ر به‌یتێوه جه شێعره‌کاو بێسارانی هه‌نه که به ته‌نیایی مانایوه سه‌ربه‌وێ گێرۆوه. ته‌نانه‌ت ئی زه‌ریفکاریه ئه‌ده‌بیه و وێنه وه‌شکه‌رده‌یه دلێو شێعره‌کاو بێسارانیه‌نه ئێننه فره‌ن که ئه‌گه‌ر شێعرێوه به‌یتێوه‌ش که‌مه بۆ، یۆ زوو مزانۆ که ئی شێعرێ به‌یتێوه‌ش که‌مه‌نه و ماناو گردوو پارچه شێعره‌کێ ته‌مامه نیه‌نه. به‌ڵام وینمێ مه‌وله‌وی فره ئی تایبه‌تمه‌ندیشه وه‌رچه‌م نه‌گێرته‌ن فره‌و به‌یته‌کاو مه‌وله‌وی وێشا به ته‌نیایی مانای کامڵه‌شا هه‌نه و ئینه بیه‌ن باعێس که به‌یته‌کێ فره به‌یا دلێو فۆلکۆلۆری و گۆرانی واچێ پێسه‌و به‌یتێوێ دلێو گۆرانیه‌کاشانه واچاشا. په‌ی ئی تایبه‌تمه‌ندیه مه‌وله‌وی و بێسارانی ئینای دوێ یاگێ وه‌راوه‌روو یۆیه‌وه و دلێو شێعراو یۆیشانه فره وه‌رچه‌ما (بێسارانی) و دلێو شێعراو یۆته‌ریشانه فره که‌م پێویۆ (مه‌وله‌وی). په‌ی نموونه‌ی چێگه‌نه ئه‌وه‌ڵ به‌یته‌و دیوانه‌که‌و هه‌ر کامی ماروو:
ئه‌وه‌ڵ به‌یته‌و دیوانوو مه‌وله‌وی:
ئێمشه‌و ته‌نیا بێ جه‌سته‌ی زه‌بوونم
دیسان سه‌رواز که‌رد دڵه‌ی په‌ڕهوونم
وینمێ ماناش کامڵه‌نه و متاوی پێسه‌و به‌یتێوێ سه‌ربه‌وێ ته‌ماشه‌ش که‌ری و پێسه‌و گۆرانیێ واچیش.
ئه‌وه‌ڵ به‌یته‌و دیوانوو بێسارانی:
ئاخ په‌ی مناڵی، ئاخ په‌ی مناڵی
ئاخ وا ده‌رێغا په‌رێ مناڵی
وینمێ مانایوه سه‌ربه‌وێش نیه‌نه و نمه‌تاوی پێسه‌و به‌یتێوێ دلێو گۆرانیێنه واچیش!
8- ئه‌ڵبه‌ت هه‌رپاسه که عه‌رزم که‌رد هۆکارێش فرێنێ و ئینه باسێوی توول و درێژا، به‌ڵام ئانه که واچمێ شێعرێ مه‌وله‌وی به‌رزته‌رێ بیێنێ درۆس نیا. چوون ئه‌سڵه‌ن هۆرسه‌نگنای شێعره‌کاو مه‌وله‌وی و بێسارانی چنی هه‌نترینی هه‌رمانێوه درۆسه نیه‌نه و دوێ سه‌بکێ جیاکارێنێ که مه‌کریۆ پێوه‌ره هۆرشاسه‌نگنمێ. هه‌رچه‌ن مه‌وله‌وی وێش جه بێسارانی پێسه‌و (سه‌رمه‌شق مه‌ینه‌ت)ی و (سه‌ودایی کامڵ) نامێ به‌رۆ و چن یاگێوه نه ته‌نیا شێعره‌کاش مارۆ په‌ی ئامیانوو شێعره‌کاو وێش به‌ڵکووم نامێچش به‌رۆ و یاگێوه‌نه که مزانۆ بێسارانی به زه‌ریفته‌رین شکڵ قسێو دڵوو ئادٚیش که‌ردێنه ئێتر وێش مه‌وزۆ زه‌حمه‌ت! و شێعره‌کێو ئادٚی مارۆ: خه‌م چه‌نی خه‌مان زوو مه‌بۆ ساکن.
