دەوڵەتوو تورکی بە درێژای تاریخوو وەشبییەیش پێسە دەولەت-نەتەوێوە ناوەندیی نەژادپەرەسی پەی کۊتکەرڎەی و سەرکوتکەرڎەی ڕابوونی سەرەورڎای ئازاڎانەو کوردی ئازاڎی، سەدان فروفێڵۍ سەروازیۍ و هەواڵگێریۍ و میدیایۍ و ئابووریێش بەکار ئارڎێنۍ. وەلۍ پێسە موینیۊ و بە درێژایی تاریخی ئی دەوڵەتە کۊشیای ئازاڎیی گەلوو کوردی بەتەمامی کپ و بێدەنگ نەکریان، پەی ئینەیە دەوڵەت پەی بەیاگێئارڎەی مەرامەکاش، چنڎین ڕاکارێش جەڕاو کورڎە ناپاک و ناڕەسەناوە گێرتێنێرە وەر. یۊ چا ڕاکارە فێڵاوییا وەشکەرڎەی چنڎ ڕەوتە بەنام ئیسلامییان کە ساختێنۍ جە ژوورە تاریکەکەاو هەواڵگێریینە، یۊ چا پارتە کە سەروو ئی ستایلی وەش کریان، پارتێوە بە سیما و ناواخن چەتەن بە نامۍ هوداپار(حزبوڵا) کە پێسە زارۊڵەی و پۊلیسوو دەوڵەتوو تورکی گەمە بە هەستە ڕەسەنە ئایینیەکەو کۊمەڵوو کورڎەواریی کەرۊ پەی بەرژەوەندیی فاشیزموو دەوڵەت نەتەوەو تورکی، جە پانیشتوو کەردسانینە چنڎین پارتۍ و کەسایەتیۍ کەوتێنۍ تەڵەو ئی دەوڵەتیوە، بەدیاریکریایی پارتوو دیموکراتوو کوردسانی و پارتە ئیسلامییەکۍ، بە زانابییەی شانەوشانوو ئی ئۊپەراسیۊنە نەرم و تەرسناکەیشا لوێنۍ خزمەتوو مەرامەکاو دەوڵەتوو تورکیوە. پەی ئانەی چی پیلانگێڵنایە پەڕ تەرسەیە بیاومێنە مشۊم گێڵمێوە پەی ڕێخەو سەرجەمەی تارێخیی ئی ڕێکوازیا چەتەگەرایانەو دەولەتوو تورکی. 

حزبوڵڵا/ هوداپار Hüda Par کێنێ؟

جە سەروبەندوو مجیای و وڕای تەختوتاجوو پاشایینە، بە فەرمانەو خومەینی ویرۊکەوی کیانای شۊڕشی پەی حدوودەکاو جبەروو ئێرانی کریا بە بابەتوو ڕۊی، خومەینی ئەمرەش کەرڎە، کە ئی نۊعە پارتۍ کیانییا پەی وەڵاتای تەری ئینەیچ بە ناموونیشانوو [کیانای شۊڕشوو ئێرانی پەی وەڵاتای تەری] پاساو دریا. بە پاو سەرچەمەکا کادیراو ئی ڕەوتییە وەڵتەرۍ ئێراننە پەروەرڎەی هەسوو سەروازی و ئیدۊلۊژی و هەواڵگێرییشا دییەن، دماتەر تورکیانە جارێوە تەر پەروەرڎۍ کریێنێوە. ساڵەکاو 1979 و 1980ینە، کتێبخانەو وەحدەتوو شاروو ئامەدی، کە ساعیبەکەش عەبدولوەهاب ئکنجی بۍ، کریا یاگۍ ڕێکوستەی ئی ڕەوتەیە. جە ساڵەو 1981ینە، فیدان گونگۊری ئیسلامیی کتێبخانەیو مەنزیلییش ئەرەمەرزنا و کەردش یاگۍ ڕێکوستەی سەرەکیی. جە 1982 کەسێوە تەر بە نامۍ حوسێن وەلی ئۊغلوی کە خەڵکوو باتمانی بۍ، هەر جە ئامەدنە کتێبخانەو ئیلیمیش کەرڎۊ. ئیدی هەر دووۍ کتێبخانەکۍ بیۍ بە ناوەندوو ڕێکوستەی و هەرمانۍ و چالاکیی سیاسی. فرەش نەخواینا گونگۊر و وەلی ئۊغلو بەجیا دەسشا دا ڕێکوستەی و  دماتەر ناکۊکی کەوت بەینشا. چێوە حوسێن وەلی ئۊغلو کتێبخانەکەش جە ئامەدۊ فاڕاوە پەی باتمانی.جە ساڵەو 1987ینە پەیڕەواو کتێبخانەو ئیلیم بەڕسمی وێشا پێسە حزبوڵای ئەرەیاونا بەکارئارڎەی کەلیمۍ ئیلیمیشا قەدەغۍ کەرڎە. ئینە جەنگێوە فرەش بەینوو ئیلیمی و حزبوڵاینە نیاوە. دەوڵەتیچ جە ڕاو دەزگاو هەواڵگێریی وەرەنگاربییەیۊ تیرۊری (ژیتەم)یوە، جە 15و ئایاروو 2014 زەکەریا یاپچی ئۊغلۊ، کە جە ئیزمیرنە کۊماندۊو دەوڵەتی بییەن، ددانش نییا بە پەیوەنڎیی  بەینوو ئیلیمی و ژیتەمینە و پەرڎەش سەروو چنڎین تاواناو کۊکوشیی دژوو کوردی و کەسایەتییە کورڎەکانە ورماڵا. دەوڵەت دایمە پێسە هێزێوە میانگیری پەی ڕاوەکوردی بەکار ئارڎۍ، بەکارئارڎەی ڕسم و نامۍ، شێخ سەعیدوو پیرانیش بەبۍ ئاماژەکەرڎەی پەی لایەنی نەتەوەیی ئی کەسێتییە کوردییە ملۊ چوارچووەو ئا جەنگەو دەوڵەتی و هوداپاریوە، یعۊ جە تایبەتمەندییە باوەکاو ئی پارتەیە کوشتەی ڕاستەوخۊو کەسایەتییە نوخبەیی و ڕۊشنویر و ئایینییەکا و کەسە ئازاڎیوازەکاو کوردین.

جە 16و شوباتوو 1992 جە گۊڤاروو "بەرەو 2000" پی مانشێتەیە پەیوەنڎیی بەینوو دەوڵەتی و حزبوڵای ئاشکرا بی: ''ئەنداماو حزبوڵای جە ناوەندوو تیمە تایبەتەکاو سەر بە هەواڵگێریی سەروازیی دەوڵەتوو تورکی، کە بە چەڤیک ئشناسیێنۍ، پەروەرڎۍ کریا''. دووۍ ڕووۍ دماو وەڵابییەیۊ هەواڵەکەی، ئامادەکاریی هەواڵەکەی، ڕۊنامەوان هالیت گونگەن، لاو ئا تاقمیوە کوشیا. جەنگیز ئاڵتوونی پەیامکیانوو ڕۊنامەو یەنی ئولکە چنڎین دۊسیێش سەروو حزبوڵای وەڵی کەرڎێوە، بەکارئارڎەی حزبوو کۊنترای جە ئارڎەینەی ئادی بۍ. سەروو ئانەیچ جە ڕۊو 24وو شوباتوو ساڵەو 1992ێنە تیرۊر کریا. کۊڵیار و ڕۊنامەوان حافیز ئاکدەمیر، کە سەروو حزبوو کۊنترای جە دۊسییەکەی کۊڵیێوە، جە 8وو حوزەیرانوو هەمان ساڵینە، ئامەدنە جە ڕاو ئا تاقمیوە تیرۊر کریا. جە 20وو نۊڤەمبەروو ساڵەو 1992، هەر جە شاروو ئامەدینە، نامیق ترانجی، وەرپەرسوو گۊڤاروو گەرچەکی وەختۍ لووۍ نویسگەو گۊڤارەکەی، جە ڕاو هەمان تاقمیوە تیرۊر کریا. سەبەبوو تیرۊرکەرڎەکەیچش وەڵاکەرەیۊ دۊسێێوە بۍ سەبارەت بە تاوانەکاو ئا تاقمی و پەیوەنڎییشا چەنی دەولەتوو تورکی. ئەرەمەرزنەروو ( ژیتەم)ی، واتەبێش: حوسەین وەلی ئۊغلوو بە پەشتیوانیی من حزبوڵاش ئەرەمەرزنا و بەردش ڕاوە. هەرپاسە عیسمەت سەزگین، وەزیروو دلۍ ئا وەختەو تورکیای، واتش: ئێمە حزبوڵاما دژوو پەکەکەی دروست کەرد جە ورچنییەی31وو ئاداروو ساڵەو 2019یچنە، هودا- پار پەشتیوانییش جە ئاکەپەی کەرڎێبۍ. وەراوەروو ئانەیچەنە ئاکەپە جە 2019 تا 2022 سەدان تاوانبارۍ حزبوڵایش ئازاڎۍ کەرڎۍ، ئادێچ ئانێبێنۍ کە دەسێشا سوورۍ بیێبێنۍ بە ونەو کوردی. هاموەخت ئەرڎۊگان پێسە پاداشتوو پەشتیوانیی ئاکەپەی، جە 3ۍ ئایاروو 2023 محەمەد ئاکسۊی سەرکرڎەو هوداپاری، کە دەسش بە ونەو چنڎین کەسە بێتاوانا سوورا، ئازاڎ کەرد. حزبوڵا کە دماتەر بی  بە هوداپار، دلۍ خەڵکینە پێسە دەسکێشی و‌ پەلەپیتکۍ دەوڵەتی مشناسیا. ئینجا ملا چوارچووەو پلان و ئۊپەراسیۊنوو چۊکدایرەی، کە دەوڵەت دژوو کوردی ئازاڎیوازی جە سەرنیشتوو کوردسانی ئەرەمەرزنێنێش، پەی نموونەی جە وەختوو شۊڕشوو کۊبانێنە، خەڵکوو سەرنیشتی چنڎین چالاکیۍ و وێنیشانداێشا پەی وەرنیشتی دەس پەنە کەرڎۍ، ئەنداماو هوداپاری و دەوڵەتی پێوەرە، 43 کورڎێشا چەنە کوشتۍ. ئێمە پەرسمۍ، ئاخۊ جگە جە کوشتەی ١٧ هەزار کەسا جە ڕاو هوداپاری و دەوڵەتوو قووڵیوە، کەچی دماو سەرەورڎای گەلوو کوردی جە پانیشتوو کوردسانینە، حوکمەتوو پەدەکەی نوێنەرایەتییش جە دهۊک و هەولێرنە پەی کەرڎێنێوە. هەرپاسە سەرۊکوو ئی پارتەیە چەمش کەوتەن بە سەرکرڎەو پارتە ئیسلامییەکاو پانیشتوو کوردسانی و سەرکرڎە ئیسلامییەکێچ میدیا و ڕێکوزیایەکێشا وستێنۍ خزمەتشاوە. 

پەی ئینەیە متاومۍ  ئاماژە بە چنڎین دیدار و چەمپەنەکەوتەیا سەراو ئی گرووپوو جەتا جەنی وەرپەرسە حیزبی و حکوومییەکاو پانیشتوو کوردسانی کەرمۍ. ساڵەو ٢٠١٩ مەسروور بارزانی سەرۊکوو حوکومەتی کوڕەگەورەو سەرۊکوو پارتوو دیموکراتی خێرامایش جە شاندێوە ئی گرووپە چەتەیە بە سەرۊکایەتیی ئیسحاق ساغڵەمی و وەفدێوە یاوەریشا کەرد، جارێوە تەر و ساڵەو ٢٠٢٢ وەفدێوە پارتوو دیموکراتی بە سەرۊکایەتیی فازڵ میرانی خێرامایش جە سەراو ئی گرووپە چەتەیە بە سەرۊکایەتیی زەکەریا یایچی ئۊغڵۊ کەرد، بەپاو میدیاکاو پارتیی دیموکراتی، وەفدەکەو پارتیی جەختشا سەروو پەرەپەنەدای و تندکەرڎەیۊ پەیوەنڎییەکاشا چەنی سەراو ئی گرووپە چەتەیە کەرڎێوە. پەیوەنڎیی ئی گرووپە چەتەیە تەنیا چەنی سەراو پەدەکەی نییا، جە سەروبەندوو ورچنیەیەکا مانگۍ ویەرڎۍ تورکیانە مەسعوود بارزانی سەرۊکوو پەدەکەی وێش خێرامایش جە زەکەریا یایچی ئۊغڵۊ سەرۊکوو ئی گرووپە چەتەیە کەرد و جەختش جە یارمەتی و پەشتیوانیی وێش پەی ئی چەتا جە ورچنیایەکاو تورکیاینە وست ڕووە. یاگۍ واتەینە پەیوەنڎیی ئی پارتی تەنیا حدوودوو پەدەکەینە نەمەنەنۊ، گرایچش وستێنە دلۍ حیزبە ئیسلامییەکا و کۊمەڵ و یۊگێرتەی ئیسلامییچ خێرامایشا کەرڎۍ بە وێشا و میدیاشاوە بە هەسی خزمەتسانە بێنۍ و دژوو پارتوو چەپی سەوزی مرڎێوە.

س.ز