یۊ جە قۊرتە سەرەکی و بنچینەییەکا پانیشتوو کوردسانی، گێرتەی و تیرۊرکەرڎەی رۊنامەوانان، فشار و ئەشکەنجەدای رۊنامەوانا کە چی دماییەنە و دماو گێرتەو سلێمان ئەحمەڎی جە تەرەفوو پەدەکەیۊ جارێوەتەر کۊتۊ ۋەروو باسی. بێجگە جە ئەرەمەرزیا میدیاییەکا پەدەکەی، گرڎوو دەزگاکا ئەرایاۋنای پانیشتوو کوردسانی خاوەندارییشا جە رۊنامەوان سلێمان ئەحمەڎی کەرد و ئاگاڎیشا دا و داواو مامەڵەی ۋەرپرسیارانەیشا کەرد.

پۍ گێڵنایۊ و باس کەرڎەی جە گێرتەی شۊڕشگێڵنا، دیموکراسیوازا، رۊشنۋیرا و رۊنامەوانا جە تەرەفوو دەسەڵاڎدارا هەرێموو کوردسانیوە، مشۊم راسی زینڎانی و سیستمی جە پانیشتوو کورڎسانینە باس کریۊ.

میشێل فۊکۊ جە بەرهەمەکەشەنە بە نامۍ "بنیاڎوو زینڎان"ی جە سەری تاریخوو زینڎانیوە، پەیوەندی بەینوو زینڎانی و دەسەڵاڎداری، پێسە رێبازێوە حکومڕانی هۊرسەنگنۊ. ئاستوو دیموکراتیکبیەو وڵاتێوە بە کرڎەوەکاش جە زینڎانەکانە پیمیۊ. رووەو حەقەتینەو دەسەڵاتی بە کرڎەوەکاش دلۍ زینڎانەکانە درکش پنەکریۊ.

چی چوارچێوەنە وەختۍ ئینسان سەرنجوو زینڎانەکا جە پانیشتوو کوردسانی مڎۊ، ۋەروو ئانەی جە روو جوغرافیایۊ ئینا ۋەرکەوتوو دلێڕاسەینە و ئیدارەکەیچش جە تەرەفوو سیستموو سەرمایەدارییوە بنیاڎنریان، بە تەعبیرۍ کوڵ، کرڎەوەکێش جە زینڎان و رێبازوو ڕاوەبەرڎەکەیش چنی رێبازوو بنەیانەی و پاشایەتی کۊنەپەرسانەو چاخەکا دلێڕاسەی، کۊپیێوە قیزەونوو حکومڕانی فاشیستییا، کە پەشتی بە سەرمایەو کاپیتالیزمی بەسۊ.

پەدەکە جە ئەرەمەرزنایشۊ جە ساڵەو ١٩٤٦یوە تا ئیسە ئینا چێروو ڕاوەبەری بارزانیەکانە. حکومەتوو پانیشتیچ جە ساڵەو ١٩٩٢ ێوە کە مەرزیارە تا ئیسە ئینا دەسوو بنەیانەو بارزانییەکاوە. دلۍ ئا سیستمەینە جە یاساوە تا سیستموو دادی گرڎ چێوۍ ئینا چێروو دەسەڵاتوو ئا بنەیانەینە، پۍ خزمەتکەرڎەی ۋێش و بنەیانەکەیش هەرمانە کەرۊ. حەرپاسە پەدەکە جە وەختوو ئەرەمەرزنایشۊ دەزگێوە هەواڵگریش بە نامۍ دەزگاو پارێزنایۊ وەشکەرڎەن، کە بارزانی سەرۊکایەتیش کەرۊ و پەدەکە جیا جە پارتێوە پێسە دەزگێوە هەواڵگریچ جمۊوە. جە ئیسەیچەنە ئانەی گرڎ چێوۍ پەدەکەی و حکومەتوو پانیشتوو کوردسانی دیاری کەرۊ رێکوستەی هەواڵگری دەزگاو پارێزناین.

جە ساڵەو ١٩٦٣ۍ تا ١٩٧٥ کە ئا وەختە پەدەکە بەقوەت بۍ، ٣ زینڎانۍ نامیۍ بە نامەکا رایات، خەلانی و ماوەتی بێنۍ و چا سەڎان ئینسانۍ بە ئەشکەنجە کوشیۍ. سەڎەنە ٩٩و ئا ئینسانا چا زینڎانانە زینڎانی کریێنۍ شۊڕشگێڵنۍ کوردی بێنۍ. فرەیشا ئەنداماو حزبوو شیوعی بێنۍ.

پارتێوە دژە شۊڕشگێڵنیی بە پاو سروشتوو ۋێش شۊڕشگێڵنا وزۊ دلۍ زینڎانی. وەختۍ ئینسان دیقەتوو تاریخوو پەدەکەی مڎۊ، موینۊ کە زیاتەر جە دوژمنی، دژوو جمیەرە شۊڕشگێڵنەکا و دیموکراتیکەکا جە کوردسانەنە جەنگش کەرڎەن. جمیەرە شۊڕشگێڵن و دیموکراتیکەکۍ جە پانیشتوو کوردسانینە ۋەروو ئانەی جە راسی پەدەکەی نەیاوێنێنە و نە سڕییەنشاوە، سەرەڕاو ئا گرڎ قوربانیدای و کۊشیایە نەتاوانش ۋێشا جە دلێنەشیەی رزگار کەرا.

هەر وڵاتۍ و گوانتانامۊیێش هەن

پێسە چنی مشۊم پۍ ئەنەیاوای جە رێبازوو ڕاوەبەرڎەی دەسەڵاتێوە ئینسان مشۊم لایۍ جە زینڎانەکاش کەرۊوە، پۍ ئەنەیاوای جە کرڎەوەکا دلۍ زینڎانەکایچ مشۊم ئینسان جە شێوازوو حکومڕانی، تاریخ و شێوەو ئا دەسەڵاتەیە بڎیۊ. جە ڕاو ئا گێڵنایۊیۊ ئێمە حۊڵ مڎەیمۍ کە سەرنج پۍ سەروو پەدەکەی و بارزانیەکا کێشمۍ.

گرڎ وڵاتۍ، گرڎ دەسەڵاتێوە ساحیب و گوانتانامۊیێن. عێراقەنە ئەبوغرێب ، ئێرانەنە ئەڤین، تورکیانە ئیمراڵی. پەدەکەیچ ساحیب و زینڎانوو ئاکرێن. ڕەفتەکۍ ئا دەسەڵاڎدارییەیە چا زینڎانەنە، ڕەفتەکاش جە گرڎوو زینڎانەکا تەرینە دیاری کەرا، ئا ڕەفتێچە فاڕیا پۍ رێبازوو ڕاوەبەرڎەی و حکومڕانی. ۋەران ۋەروو ئا ڕەفتانە جە زینڎانەکانە، مدرامانی شۊڕشگێڵنیچ رێبازوو کۊشیای و مدرامانوو گلێرگەی ۋەران ۋەر بە سیستمی رەنگڕێژ کەرا. جە ساڵەو ١٩٨٢ێنە مدرامان جە زینڎان و ئامەدینە دژوو فاشیزموو تورکی، کاراکتەروو کۊشیای گەلوو کوردی و جمیەروو ئازاڎیی کوردیش دیاریکەرڎەبۍ. دەسەڵات حۊڵ مڎۊ زینڎانەکا پۍ شۊڕشگێڵنا کەرۊ قەبرسان، جە ۋەران ۋەروو ئانەیچەنە شۊڕشگێڵنەکۍ زینڎانەکا فاڕا پۍ وەننگەی، ئەکادمیای، ناوەنڎوو رۊشنۋیری و ۋنەپەرسایۊ جە دەسەڵاتی. جە زینڎانەکا ئا وڵاتانە کە کوردسانشا ئەرەگیرکەرڎەن و جە زینڎانەکا پەدەکەی نۊکەریچشانە ئا نەریتەو مدرامانی تا ئیسەیچ بەرڎەواما.

جە ساڵەو ٢٠٢٣ێنە جە زینڎانوو هەولێرینە کە ئینا چێروو هەیمەنەو پەدەکەینە، وڵاتپارێزا مەزڵوم داغ و عەبدولرەحمان ئەر بە چالاکی مانگرتەی جە وارڎەی پاسشا کەرد کە زینڎانەکۍ پەدەکەی سەرجە نۊ گناوە ۋەروو باسی و گنا ۋەروو ۋنەپەرسایۊ. مەڵامەتوو سەپنای سزاو جە قەنارەدای سەروو ئا دووە وڵاتپاڕێزە شۊڕشگێڵنەیە و زینڎانیکەرڎەیشا ئانەبۍ کە هامکاری بە سزایاوناو ئەندامێوە هێزە ئەرەگیرەکاشا جە کوردسانەنە کەرد کە جە تەرەفوو شۊڕشگێڵناوە سزاڎریۍ. دادگاو حکومەتوو هەرێموو پانیشتوو کوردسانی ۋەروو ئانەینە بە پەلە سزاو جە قەنارەدایش سەروو ئا دووە وڵاتپارێزەیرە سەپنا و ئاڎێش ڕووانەو زینڎانی کەردۍ.

ئا هەڵوێسەو پەدەکەی کە جە پاشای زیاتەر پاشایەتی کەرۊ، چێوۍ تازە نیا. پەدەکە جە ساڵەکا ١٩٩٢، ١٩٩٥ و ١٩٩٧ ی جە دژوو جمیەروو ئازاڎیی کوردی شان بە شانوو دەوڵەتوو تورکی ئەرەگیری جەنگش کەرد، بڕۍ چا گەریلایا کە بە زامڎاری گیریۍ رادەسوو ئەرەگیراش کەردۍ، بڕێچشاش تیرۊر کەردۍ و بڕێچشا وستۍ دلۍ زینڎانیۊ، چنڎین ساڵۍ ئەشکەنجەش دۍ، پۍ ئانەی دەسبەردارۍ شۊڕشگێڵنی با، ۋێشا بڎا دەسۊ و هامکاری ئەرەگیرا کەرا. پۍ ئانەی ئانەی بیاونا ئاکام ئا شێوازە کلاسیک و مۊدێرنەشا تاقیکەرڎۊ، کە جە ئەرەگیراوە فێرۍ بیێبێنۍ. جە ۋەران ۋەروو گرڎوو ئا کرڎەوایچەنە هەڵوێس و مدرامانوو شۊڕشگێڵنا کەم نەبیۊ.

وەڵتەریچ زینڎانوو ئاکرۍ و پەدەکەی چەق و ناوەنڎوو ئا ڕافتارا بۍ. ئا ڕەفتۍ چا کریێنۍ ڕەفتەکاو گرڎوو زینڎانەکا تەری دیاری کەرێنۍ. ئیسە گرڎوو زینڎانەکا پەدەکەی فاڕیێنۍ پۍ زینڎانوو ئاکرێ. جگە چا زینڎانا حەرپاسە زینڎانی پەنهانوو تایبەت بەهەواڵگری پەدەکەی واتە دەزگاو پارێزنایچ بیەیشا هەن، کە ئینۍ چێروو هەیمەنەو مەسرور بارزانینە. ئا زینڎانێچە راسەوخۊ ئینۍ چێروو دەس و هەیمەنەو بنەیانەو بارزانی و رێکوستەو هەواڵگریەکەو پارێزناینە. حکومەتوو هەرێمی حیچ جۊرە کۊنترۊڵ و چەمڎاریێوەش سەروو ئا زینڎانانارە نییا. چا ماف و یاسا نیا. تەنیا شۊڕشگێڵنا، دیموکراسیوازا و ۋەرهەڵسکارا بارزانی چا زینڎانانانە زینڎانی کریا.

ئیسە جە زینڎانەکا پەدەکەینە دەیان گەریلۍ شۊڕشگێڵنۍ و تەرەفڎارۍ بیەیشا هەن. وەڵتەر ئا گەریلایۍ بە ئەسیری گنێنۍ دەسوو پەدەکەی جە تەرەفوو پەدەکەیۊ ۋنەپەرسایشا چەنە کریۍ و زانیاریەکۍ جە بارەشاوە دریۍ بە میتوو تورکی. میتیش بە شێوێوە شاریاوە چەمدارییی وەنەپەرسایۊ چا گەریلایا کەرۍ و وێش نیشانە نەدێ. بەڵام دماو ئانەیە مەسرور بارزانی بی بە سەرۊکوەزیران میت و کونسوڵوو تورکی هەولێرنە ملا دلۍ زینڎانەکا و بەشداری وەنەپەرسایۊ جە  گەریلا گیریایەکا و لایەنگێراو پەکەکەی کەرا، هەڕەشێشا وەنە کەرا  و وەڵێنیازۍ چەپەڵۍ و قێزەونێشا پەی کەرا. ئەمرەشا بە بە ڕاوەبەروو زینڎانی  کەرڎەن، کە گۊشەگیری و سیاسەتێوە چەنین وەراوەروو ئا زینڎانییا کەرا. بە پاو زانیارییەکاو ئی دماییە ئا شۊڕشگێڵنۍ کە بریندارێنۍ و کێشەی گەورەو تەندروسییسا هەن، بە هیچ جۊرێوە چارەسەرشا پەی مەکریۊ، بڕۍ چانیشا سەرداو زمسانی و گەرماو هامنی ژوورێوە تاریکی دووە مەتریینە بینێ. پەی چندین ساڵا ژوورێوە تاکەکەسیینە گیریێنۍ و ڕووبەڕووۍ مەرڎەی بیێنێوە. ئا  هەرمانا و ڕا و رێبازاو دەوڵەتوو تورکی، کە ساڵاو ١٩٨٠ و ١٩٩٠ دژوو شۊڕشگێڵناو کوردی کەرێشا ویروو ئینسانیشا ماراوە.  

پەدەکە ڕاسیێوە چینەن، کە ساڵەو ٢٠٠٣  بە وەشکەرڎەی گەورەتەرین زینڎانەکاش وەرکەوتوو دلێڕاسەینە دهۊکنە وەسفوو وێش  کەرۊ و شانازییش پۊوە کەرۊ. ساڵەو ١٩٩٢ێنە وەختوو حکومەتوو پانیشتوو کوردستانی ئەرەمەرزیا، پەدەکە فرە لاواز بۍ و کاریگەریێوە چانەش سەروو خەڵکیوە نەبێ. چەنی باڵادەسا دەسش تێکەڵ کەرڎەبۍ و چۊشاوە  فێر بییەبێ، کە تا مۊدێلوو وێش زینڎانەکانە نەسەلەمنۊ نمەتاوۊن باڵادەس بۊ. دماتەریچ تیرۊر و تۊقنای وەراوەروو گەلیوە کەرد و گەمەش بە شکۊمەندیی سەدان هەزار کەسا کەرد، وستێش زینڎانەکا و پێسە باڵادەس بی. ئا ڕاسییە کەسایەتیێوە کە چۊکۍ پەی دیکتاتۊریەتوو سەدامی و فاشیزمی نەدێبێنێرە و وێش گێرتەبۍ و دلێشنە بەرد، کەسایەتیێوەش خوڵقنا کە ئیرادەش لاوازا، سەرەش شۊڕ کەرۊ،گرد هومێدێوە سەروو بەری ورچنۊ، جە وەڵاتەکەیش ڕەمۊ و بڕواش بە شۊڕشی نەمەنێنە. بەڵام ئانۍ بە ستەمکاریی یاوێنۍ دەسەڵات، وەرڎەموو دەنگێوە گولانەینە، وەرڎەموو مدرامانێوە گولانەینە تووشوو شڵەژیای با و چێروچوەرۍ با. پێسە گردوو دەسەڵاتدارەکا پەدەکەیچ وەرڎەموو مدرامانێوە گولانەینە تووشوو تاسیای و شڵەژیای بۊ، تەرسی گیرۊشرە و پەی سەرکوتکەرڎەی چێشش جەدەس بۍ کەرۊش. گەلوو پانیشتوو کوردستانی پەکەکەی پێسە تاکە هومێدی موینا. پەوکای پەدەکە ئجۊش پەکەکە پەی سەروو وێش جە داعشی خۊفناکتەرا و بە ئاشکرا باسش کەرۊ. خاس مزانۊ  کە تا ئا وەختە ئا جمیەرە شۊڕشگێڵنییەشە کە هومێد بە گەلی بەخشۊ سەرکوت نەکریۊ، مەتاوۊ بە ئاسوودەیی جووڵیۊوە. وەروو ئانەیە حەر دەرفەتێوەنە چەنی ئەرەگیرا هجووم کەرۊ سەروو گەریلای، شەنگال و شۊڕشوو وەرنیشتی. وەڵۍ گرد چێوێنە مزانۊ کە تا شۊڕشگێڵە گیریایا ناچاروو وێدەسۊدای نەکەرۊ، مەتاوۊ سەرگنۊ. پەوکای بە تووڕەیی و قینێوە فرێوە  گرد کرڎەوێوە چەپەڵ و قێزەون دژوو زینڎانییا کەرۊ.  

بەڵام پێسە گرد جارێو؛ ئانە کە قسۍ دماینۍ کەرۊ وێگیرەکێنێ.