بزووتنەوەی ئازادیی ژنانی ئێزدی (تاژێ) لە ٨هەمین ساڵیادی فەرمانی ٣ی ئابی ٢٠١٤دا ڕاپۆرتێکی لەسەر ئەنجامەکانی فەرمانەکە و هەڕەشە و پەلامارەکانی ئێستا بۆ سەر شەنگال ئامادەکرد.
بەرپرسی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ پاپا فرانسیسکۆ، کۆمیسیۆنی ئەوروپا، کۆمیتەی مافەکانی ژنان، کۆمیسیۆنی نێونەتەوەیی ئازادیی ئایینی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، سەرۆکی پەرلەمانی ئەوروپا، کەسایەتییەکان و پەرلەمانتارانی پەرلەمانی ئەوروپا، سەرۆک وەزیرانی سوید و فینلاند، ڕێکخراوی هاوپەیمانیی ژنان، باڵیۆزخانەى عێراق و بە گشتی ڕاپۆرتەکە بۆ ١٠٠ رێکخراو و دامەزراوە و ناوەندی نێونەتەوەیی و کەسایەتییە دیارەکان نێردراوە.
ڕاپۆرتەکەی تاژێ:
"کۆمەڵگای ئێزدی یەکێکە لە دێرینترین کۆمەڵگاکانی مرۆڤایەتی، بەو دێرینبوونەیەوە خاوەنی کولتورێکی بەهێزی ژیانە. لە کولتور و بیروباوەڕی خۆیدا تا ئەمڕۆش بە چەندین شوێنەواری کۆمەڵگای سروشتییان تاوەکو رۆژگاری ئەمڕۆ هێناوە. نەریتی ئێزیدایەتی بە زۆری لە سروشتدا شکڵی گرتووە، بەها و نرخی هەموو زیندەوەران، بنەمای کولتور و باوەڕی ئێزدییە. هەڵسوکەوت و ڕەفتاری مرۆڤ بۆ مرۆڤە، مرۆڤ لە هەموو بوونەوەرەکانی سروشت، لە هەناوی سروشتی ئازادانە دانەبڕاوە. ئەو کولتورە، کە دامەزراوە، دەرەنجامی کەڵەکەبوونی ئەزموونی هەزاران ساڵەی بەهاکانە، کە تا ئەمڕۆش کۆمەڵگەی ئێزدی لە بواری کشتوکاڵ و ئاژەڵداری و کرێکارێتیدا بەپێی ئەو کولتور و بەهایانە ژیان بەسەر دەبەن. لە ئەفسانەناسییەکاندا، کە تا ئەمڕۆش لە کۆمەڵگادا زیندووە، دیارە ژن توخمی سەرەکیی ژیانە. بە ئیرادەی خۆی درێژە بە کولتور و باوەڕی خۆی بە شێوەی ڕەسەنی خۆی دەدات. فەلسەفەی ژیانی ئێزدی لەسەر بنەمای یەکسانی و بەهاکانە. بەبێ جیاوازی و جیاکاری داکۆکی لە کۆمەڵگە دەکات و دەپارێزێت. خاوەنداری لە هەموو منداڵان دەکات و دەیانپارێزێت. منداڵان بە داهاتوو و بەردەوامبوونی ئێزدایەتی دەزانێت، پێش هەموو شتێک بە بەها و باوەڕی ئێزدی پەروەردە دەکرێن.
لە مێژووی کۆمەڵگەی ئێزدیدا سەدان کۆمەڵکوژی و فەرمان ئەنجامدراون، بەڵام زۆربەی ئەو ٧٤ فەرمانە ئاماژەیان پێکراوە گەورەترین و توندترین کۆمەڵکوژی بوون، کە هەرگیز لەیادی کۆمەڵگەی ئێزدی ناچنەوە. جیهان میلەتی ئێزدی زیاتر بە فەرمان و جینۆسایدکردنەکانیدا دەناسێت نەک بە کەلتوور و بیروباوەڕەکانی. وەک میلەتی ئێزدی ئەم ڕاستییە بۆ ئێمە زۆر بە ئازارە. فەرمانی ٧٤ هەمین لە ساڵی ٢٠١٤ لەلایەن چەتەکانی داعشەوە ئەنجامدرا. بێگومان لەناو کۆمەڵگەی ئێزدیدا ئەم فەرمانە ئێش و ئازاری زۆری لێکەوتووەتەوە و زیانی زۆری لێکەوتووەتەوە. دەیان هەزار ئێزدی کۆمەڵکوژکران و ڕفێندران و دەستگیرکران. منداڵەکان بەزۆر کراون بە چەتەی داعش. هەروەها سەدان هەزار هاوڵاتیی شەنگالیش لە وار و شوێنەکانیان ئاوارە بوون. تا ئێستا نزیکەی ٢٠٠ هەزاریان لە کەمپەکانی باشوری کوردستان لە دۆخێکی خراپ و نالەباردان.
هێرش کرایە سەر هەموو بەها ئێزیدییەکان و شوێنەکانی پیرۆزەکانیان. ئەو شوێنانە، کە بۆ باوەڕی ئێزدییەکان پیرۆزە ٦ قوبە وگومەزی ئێزدییەکان تەقێنرانەوە و دەیان بینایش ڕووخێنران. تا ئێستا چارەنووسی هەزاران ئێزدی نادیارە. لە ناوچەی شەنگال بەلانیکەمەوە ٨٧ گۆڕی بەکۆمەڵ دەستنیشانکراون، تەنیا ژمارەیەکی کەمیان هەڵدراونەتەوە. دەبێت لە رێگەى پشکنین و شیکاریی دی ئێن ئەی-یەوە تەرمەکان بناسرێنەوە تاوەکو میلەت بتوانێت شەهیدەکانی خۆی بە شێوەیەکی ڕەوا بە خاک بسپێرێن. لە زۆر شوێن مین و تەقەمەنی، کە داعش دایناوە، هێشتا پاک نەکراوەتەوە. چەندین جار ئەم مین و تەقەمەنییە چێندراوانە بوونە هۆی گیان لەدەستدانی شەنگالییەکان.
دواین ئامار و داتای لەسەر ئەنجامەکانی فەرمانەکە
ئامارەکان لە فەرمانەکەی ساڵی ٢٠١٤ەوە تاوەکو تەمووزی ٢٠٢٢
ژنە ڕفێنراوەکان: ٣٥٠٥
پیاوە ڕفێنراوەکان: ٢٨٦٩
ئەوانەی هێشتا لە دەستی داعشدان: ٢٩٤١
ئەو منداڵانەی بێ دایک و باوک بون: ٢١٦٦
ئاوارەکان: ٣٦٠٠٠٠
ئەوانەی هێشتا لە کامپەکانی باشووردان: ٢٠٠٠٠٠
ئەوانەى عێراقیان بەجێهێشتوە: ١٠٠٠٠
بێسەروشوێنەکان / ئەوانەی زانیارییان لەسەر نییە: ٢٢٠
گۆڕە بەکۆمەڵەکان: ٨٧
گۆڕی بە کۆمەڵی هەڵدراوە: ٣٣
ژنانی ڕزگاربوو: ١١٨٤
پیاوە ڕزگارکراوەکان: ٣٣٧
ئەو ئێزدیانەی گەڕاونەتەوە شەنگال: ١٥٠٠٠٠
تاوانهكانی داعش له دژی كۆمهڵگای ئێزدی به پێی مافهكانی مرۆڤی نێونهتهوهیی جینۆسایدن (بڕوانه پهیماننامهی جینۆساید له ٩ی كانونی یهكهمی ١٩٤٨، بڕگهی دووهم). لهلایهن چهند دامهزراوهی سیاسی كۆمهڵگای نێونهتهوهیی دهوڵهتان به فهرمی وهك جینۆساید ناسێنراوه. لهوانه ئهنجومهنی نوێنهرایهتی و وهزارهتی دهرهوهی ئهمریكا، پهرلهمانی ئهوروپا و پهرلهمانی فهرهنسا. پرۆسهی پهیوهست به سزادانی تاوانباران زۆر به خاوی بهڕێوهدهچێت. ههرچهنده به پێی بڕگهكانی ٣ و ٤ی پهیماننامهی جینۆساید پێویستیشین. تهنیا بهشێكی بچوكی بهرپرسیارانی جینۆسایدهكه دادگایی كراون و سزادراون. جێبهجێنهكردنی دادپهروهری نههامهتی و ئازاره بهردهوامهكانی ئێزدییهكان كه تائێستاش پێوهی دهناڵێنن، بهردهوام و دژوارتر كردووه.
ئێش و ئازاری ژنان به هۆی فهرمانی ٢٠١٤هوه
له ههموو فهرمان و كۆمهڵكوژییهكاندا زیاتر ژنان بوونه قوربانی. له رێگهی تواندنهوهی كولتوری و كۆمهڵكوژی ژنان ئامانجییان ئهوهیه كه ناسنامه، كولتور و ئایینی كۆمهڵگای ئێزدی لهناو ببرێت. فهرمانی ٣ی ئابی ٢٠١٤ لهسهر دهستی چهتهكانی داعشیش یهكێك لهو نمونانهیه. كاتێك ژنان كهوتنه دهست داعش، زۆر جار دهستدرێژییان كرایهسهر، وهك دیل فرۆشتران و له ژێر گوشاری چهته ئیسلامیستهكاندا ناچار به هاوسهرگیری كران. نهك ههر لهسهر گوشار و زۆرداری ههبوو بۆ ئهوهی یاساكانی ئیسلامی توندڕهو پهیڕهو بكهن، منداڵهكانیشیان بهپێی بیردۆزی داعش پهروهرردهكران. ئهو ژنانهی بهامبهر ئهمیرهكانی چهتهكان وهستانهوه به ستهم و زۆرداری دژوار سزادران، ههندێك جاریش بهم جۆره شههید كران. ههروهها به دهیان ژنی ئێزدی بۆ ئهوهی نهكهونه دهست چهتهكانی داعش دهماری دهستیان بڕی، خۆیان له شاخهكانهوه ههڵدایه خوارهوه و كۆتاییان به ژیانی خۆیان هێنا، خۆبهدهستهوهدانیان قهبوڵ نهكرد.
دوای فهرمانی ٧٤ههمین ئهو بهشهی كه زیاتر بوونه قوربانی دیسان ژنان و منداڵان بوون. له جێگه و زێدی خۆیان كۆچبهر بوون، ئهمه به تایبهتی بۆ ژنان زۆر به ئازاره لهبهر ئهوهی زۆرینهی ژنان زۆر پهیوهستن به خاكهكهیانهوه. رووبهڕووی ههژاری بوونهوه. به هۆی بهرپرسیارێتی راستهوخۆی ژنان بهرامبهر منداڵ و بنهماڵهكهیان، باره قورسهكهی ههژاری كهوتووهته سهر شانی ژنان. چهند ساڵه له ناو خێمه و له دژواریدا رۆژانه ههوڵی دابینكردنی بژێوی دهدهن. بههۆی وێرانی و نهبوونی بیناسازی ناوچهكه، گوند و شارهكانی شهنگال، رووبهڕووی چهندین كێشهی تهندروستی و كۆمهڵایهتی دهبنهوه. وهك پێویستییه سهرتاییهكانی ژیان، ئاوی خاوێن، كارهبا و كهلوپهلی بهخێوكردنی منداڵ، زۆر به دژواری دابین دهكرێن. به زۆری نهخۆشی دهرونی له زۆربهی ژناندا دهردهكهوێت. ئهو ژنه ئێزدیانهی كه كۆچبهر بوون، له وڵاتانی بیانی، به تایبهتی له كهمپهكانی باشوری كوردستان، بهرهوڕووی ههموو جۆره بێ ڕهوشتی و كردهوهی نامۆ به كولتور و ئایینهكهیان هان دهدرێن.
رۆڵی حكومەت و دەوڵەتی عێراق لەپاش فەرمانەكەوە
ئابی ٢٠١٤ لەگەڵ هێزە ئەمنیەكاندا، ئیدارەی سیاسی شەنگاڵیش لەهەرێمەكە كێشانەوە. پاش ئەوە هەموو هەوڵدانەكان بۆ هێنانەوەی بەرێوەبەرایەتیەكی گۆنجاو تێكچوون و كاتێك درۆستیش بوون، ئەوانەش لەو دامەزراوانەدا بەئەندازەی كاغەزێكی بەتاڵ كە بتوانن ئەركێكی بەرێوە ببەن نەبووە. خزمەتگۆزاری دەوڵەت و كاروباری بۆنیادنانەوە زۆر كەمە. گەلی ئێزیدی كشانەوەی هێزە ئەمنی و سەربازیەكان وەكو خیانەتێك لەبەرامبەر بەخۆیان دەبینن. لەبەر ئەوەش باوەڕی و متمانەیان بەدەوڵەت نەماوە، بەتایبەتی لەبواری ئەمنی و پاراستنیدا. پاش ئەوەی كە دیالۆگێكی زۆر بەرێوە چووە لەسەر ئەوەی كە كێ شەنگاڵ ئیدارە بكات و بەرێوەی ببات، حكومەتی فدرەی باشوری كوردستان لە نۆی جۆتمە"كانوونی یەكەم"،ی ٢٠٢٠ لەگەڵ حكومەتی ناوەندی رێككەوتن. بەناوبژیوانی یونامی"نوێنەری نەتەوەی یەكگرتووەكان بۆ كاروباری عێراق"، "رێككەوتنی شەنگاڵ"یان واژۆ كرد. بەڵام زۆرینەی خەڵكی شەنگاڵ، ئەو پەیمانەیان قەبوڵ نەكردوە و دەستیان بەبەرخۆدان كرد. لەسەر ئەوەی زۆرێك ناڕەزایەتی ئەنجامدران، چونكە لەسەر ئەو بابەتە هیچ را و بیرۆبۆچوونێكی ئەو خەڵكە وەرنەگیرابوو و ئەو رێككەوتنە پێویستی خەڵكی شەنگاڵی جێبەجێ نەدەكرد.
مەترسی هەرە گرنگی پاراستنی؛ هێرشی ئاسمانی دەوڵەتی توركە
پاش ئەوەی شەنگاڵ لەگروپە چەتە وەحشیەكانی داعش رزگار كرا، بابەتی سەرەكی ئاسایش و پاراستنی و هەرە جددی و گرنگ هێرشە ئاسمانیەكانی دەوڵەتی توركە. ئەو هێرشانە لەساڵی ٢٠١٧ەوە دەستی پێكردوە"كۆرۆنۆلۆژی ئەم بابەتەش لەكۆتایی دۆسیەكەدا زیادە كراوە"، دەوڵەتی تورك دەڵێت ئەوان ئەندامانی پەكەكە"پارتی كرێكارانی كوردستان"، دەكەنە ئامانج. بەڵام لەراستیدا بەگشتی قۆربانی ئەو هێرشانە خەڵكی ئێزیدی شەنگاڵن و تەنانەت زۆرینەشیان خەڵكی مەدەنین.
لەو رووداوانە دوو نموونەی هەرە بەئازارن؛ لەبۆردوومان كردنی نەخۆشخانەی سكێنێ كە لە ١٧ی ئابی ٢٠٢١دا پێكهات، هەشت كەسی نەخۆش و كارمەندێكی نەخۆشخانە شەهید بوون و هێرشی فرۆكە بێ فرۆكەوانەكان لەسەر ئەنجوومەنی گەلێ سنوونێ و دوكانێكی قرتاسیە لەنزیكیەوە، لەئەنجامی ئەو هێرشەشدا، كوڕێكی ١٢ی ساڵی بەناوی ساڵح ناسر و چالاكوانێكی سیاسی بەناوی ئیبراهیم دەروێش ئەڤدی شەهید بوون. لەسایەی ئەو رووداوانەش، دەوڵەتی تورك كۆنواسیونی"پەیماننامەی"ی جنێڤ لەسەر مافە نێودەوڵەتیەكانی بن پێ كردوە"پەیماننامەی جنێڤ: IV بەندی: ١٨ پاراستنی نەخۆشخانەكان" و هەر بەگوێرەی رێككەوتنی رۆما هی دادگای سزای نێودەوڵەتی لە بەندی"٨ §٢ (b) i, ii, iv "دا، تاوانی شەڕی ئەنجامداوە"، بەڵام رێككەوتنی رۆما لەلایەن دەوڵەتی توركەوە تا ئێستاكە واژۆ نەكراوە.
تەڤگەری ئازادی ژنی ئێزیدی"تاژێ"
بۆ رێگرتن لەقڕكردن و وەڵامدانەوەی فەرمانی سێ ئابی ٢٠١٤، و بەشێوەیەكی تر دوابەدوای جینۆسایدی ژنانی ئێزیدی خۆیان بەرێكخستن كرد. لەساڵی ٢٠١٥دا سەرەتا وەكو گروپێك لەژنان كاروباری خۆیان بەرێوە دەبرد، بە ئامانجی بەهێزكردنی ژنان بەئیرادەكردن و پەروەردەكردنیان كاروخەباتیان بەرێوە برد. پاشان كاتێك ژنان بەدەوری یەكدیدا زیاتر كۆبوونەوە، رێكخستنەكەیان بەرفراونتر كرد. لەساڵی ٢٠١٦دا لەكۆنگرەیەكدا تەڤگەری ئازادی ژنی ئێزیدی"تاژێ"یان دامەزراند. تاژێ لەسەر بنەمای هزر و فەلسەفەی رێبەر ئاپۆ و پشتئەستور بە پارادایمی كۆنفدرالیزمی دیموكراتیك و ئایدئۆلۆژیای ئازادی ژن دامەزراوە. یەكسانی هەر دوو ڕەگەزەكە، دیموكراسی لەنێوان هەموو گەلان و پاراستنی جەوهەری"گەوهەری"، بەبنەما دەگرێت. تاژێ زیاتر گرنگی بە خەباتی رزگاركردنی ژنانی ئێزیدی لەدەست چەتەكانی داعش دەدات. تا ئێستاكە بەهاوكاری قەسەدە، وەزارەتی ژنان لەباكور و رۆژهەڵاتی سوریا، ماڵی ئێزیدیان لەباكوری رۆژهەڵاتی سوریا و تۆڕی هاوكاری ژنانی ئێزیدی لەشەنگاڵ، لانی كەم ١٥٠٠ ژنی ئێزیدی لەدەست چەتەكانی داعش رزگار كراون و رادەستی بنەماڵەكانیان كراونەتەوە. ههروهها تاژێ له دژی مامهڵهی زایندی پهرهست تێكۆشان دهكات. له بهرامبهر توندوتیژی له له ناو خێزان، كۆمهڵگا و كارگهكان له دژی ژنان دهكرێت، كه ژنان به بێ ناسنامه، هزر و ئیراده دهبینێت، دهوهستێتهوه. لهو پێناوهشدا لهگهڵ رێكخراوهكانی ژنانی كورد، عهرهب، ئاشور، سوریان، كلدان و هتد، پهیوهندی سازكردووه. بۆ راییكردنی كاری ژیان، تاژێ له ناو خۆیدا لیژنهی دروست كردوون، بۆ نمونه لیژنهی پهروهرده، ئابوری، كولتور و هونهر، تهندروستی و لێكتێگهیشتن.
پهیوهست: هێرشهكانی دهوڵهتی تورك بۆ سهر شهنگال له نێوان ٢٠١٧-٢٠٢١
٢٠١٧: له ٢٤ی ئادار له ئامود، قایا كهرسێ و دۆڵی كهرسێ درا. له قایا كهرسێ شهڕڤانی یهبهشه گهنجۆ سیبا شێخ خدر شههیدكرا.
٢٠١٨: له ١٥ی ئاب له دۆڵی شیلۆ به فڕۆكهی بێ فڕۆكهوان هێرشكرا. پێشهنگی كۆمهڵگای ئێزدی ‘مام زهكی شهنگالی (ئیسماعیل ئۆزدهن) و شۆفێرهكهی ماهیر گونهی شههید كران.
٢٠١٩: لهو ساڵهدا ٣ جار هێرش ئهنجامدرا. له ١٩ی تشرینی دووهم فڕۆكه بێ فڕۆكهوانهكان له خانهسوریاندا، له ئهنجامی ئهو هێرشهدا له رۆژی ٢٠ی مانگدا، شهڕڤانی یهبهشه عهزیز ساڵح كه بریندارببوو شههید بوو. له ١٣ی كانونی یهكهمدا ٣ كرێكاری خهڵكی باكور و رۆژههڵاتی سوریا (رۆژئاوای كوردستان) شههید كران.
٢٠٢٠: لهو ساڵهدا ٤ جار هێرشكرا. له ١٥ی كانونی دووهم فهرماندهی یهبهشه نهزار باپیر و براكهی ئهیمهن باپیر و ٢ شهڕڤانی یهبهشه عهلی حسێن خدر و حهمید خهلیل قاسم شههیدكران. له ١٤ی حوزهیراندا له هێرشی فڕۆكهی جهنگیدا ٢ شهڕڤانی یهبهشه برینداربوون. له ٩ی تشرینی دووهمدا شهڕڤانێكی یهبهشه به هێرشی فڕۆكهی بێ فڕۆكهوان شههیدبوو.
٢٠٢١: لهم ساڵهدا به گشتی ٧ جار هێرش ئهنجامدران، به گشتی ١١ كهس شههیدبوون. له ١٦ی ئاب له ناوهڕاستی شهنگال فهرماندهی یهبهشه سهعید حهسهن و برازاكهی به ناوی عیسا خودیدا كه شهڕڤانی یهبهشهبوو شههیدبوون. له ١٧ی ئاب به فڕۆكهی شهڕ نهخۆشخانهی سكێنی بۆردومان كرا. ٨ كهس شههید كران، ٣ لهوانه كارمهندی تهندروستی بوون. له ٧ی كانونی یهكهمدا به هێرشی فڕۆكهی بێ فڕۆكهوان هاوسهرۆكی دهستهی بهڕێوهبهری ئهنجومهنی خۆبهڕێوهبهری دیموكراتیكی شهنگال مهروان بهدهل كاتێك لهگهڵ دوو منداڵی خۆی له ناو ئۆتۆمبێلهكهیدابوو كرایه ئامانج و شههید كرا. منداڵهكانی مهروان بهدهل له هێرشهكهدا برینداربوون. له ١١ی كانونی یهكهم به هێرشی فڕۆكهكان ئهنجومهنی گهلی خانهسۆر بۆردومان كرا. بیناكه روخا، زیانی ماددی لێكهوتهوه.
٢٠٢٢: له ٢١ی كانونی دووهم به هێرشی فڕۆكهی بێ فڕۆكهوان، له فهرماندهكانی یهبهششه سلێمان شهمۆ یوسف و شهڕڤانی یهبهشه ناجی حهجی سهبرۆ شههیدكران. له شهوی ١لهسهر ٢ی شوباتدا ٢١ شوێنی ناوچهی شهنگال بۆردومان كران. ٣ كرێكاری مهدهنی عهرهب شههیدكران، یهكێكیش برینداربوو. له ١٥ی حوزهیراندا له ئهنجومهنی گهلی سنونێ و دوكانێكی پهڕاوگه و كهلوپهلی خوێندنگه درا، منداڵێكی تهمهن ١٢ ساڵ به ناوی سهلاح ناسر شههیدكرا. ئێزدییهك به ناوی ئیبراهیم دهروێش عهڤدی برینداربوو و دوای ٨ رۆژ شههیدبوو. لهو هێرشهدا حهوت مهدهنی دیكه برینداربوون".
هـ . ب/ ژ. ت