بەشی پەنجەم

ژەهری کیمیایی سروشتی Natural chemical poison

بڕێ جە ژەهرەکیمیایەکان بە شیٛوەی سروشتیٛ هەنیٛ، پیٛسەو بڕێ درەختان کە مادەی کیماوی بەرمڎانیٛ پەی وەرگیری ویٛشان کە توشو نەوەشی نەبانیٛ، مەوینمیٛ کاتێ مروٙچەو گیانەوەریٛ وردیٛ مڎاشانە. بڕێ گیانەوەریٛ ژەهر مەمجان پەی کوشتەی نەچیرەکەیشان و پاراستەی ویٛشان، بڕێ جاریٛچ جە ئەنجامو زینڎە چالاکایەکانو لاشەینە، بڕێ زەهریٛ پەیدا مەبانیٛ دلیٛ بەڎەنینە، هەرپاسە بڕێ مادیٛ و توخمیٛ هەنیٛ جە سروشتنە ژەهراوییٛنیٛ. چنڎە نمونێ جە ژەهرە کیماییە سروشتیەکان.

یوە: جیوە، زئبق Mercury  جیوە مادێوەن جە سروشتەنە هەن، مەشوٙ بزانمیٛ کە زیان بەخشەن و ژاهرواین پەی گیانەوەری.

دویٛ: زەهرو ماری snake venom گردما مزامیٛ زەهرو ماری چنڎە تەرسناکەن پەی لاشەی کاتێ مار مەگەزوٙش، جە واتارێ تایبەنە باسم کەردەن.

یەرێ: کافائین Caffeine کە دلیٛو چایی و قاوەی و کوٙکاکوٙلاینە هەن، ئەگەر جەبڕەو ویٛش زیاتەر بوەریوٙنە زیانە بەخشەن و شوٙنەمای زەهراویە مەنیوٙرە سەرو لاشەو ئانزانیوە.

چوارە: زەرنیخ arsenic  توخمیٛن جە سروشتنە هەن، ژەهراوین.

پەنج: ڕایسین Ricin ژەهرێوەن دلیٛ توم گەرچەکینە هەن، کاتو گیٛرتەی ڕوەنو گەرچەکینە بەر مەگنوٙنە.

شش: پەترۆڵ petroleum  یانی پەترۆڵی خام، دماو ئانەی بەنزین و نەوتە و گاز و چیٛوی تەرش چەنە وەش مەکریوٙنە.

حەوت: گوٙگردە، هایدرۆجین سولفاید hydrogen sulfide  ئینە گازو گوٙگردیٛن، بیٛ ڕەنگەن وەلێم بوەو هیٛڵەی گریای مەڎوٙنە، پیٛسەو چەکی کیمایی بەکار ئاومان، کە مەبوٙنە بایسو خنیکنای ئانزانی و گیانەوەری، ئی گازە بە بڕەی کەم جە بڕێ هانانە هەن پیٛسەو گەڕاوەو خورماڵی، کە تیکەڵەن چەنی ئاوەکیٛ.

هەشت: کلۆرchlorine  مادەو کلۆری بە شیٛوەی وشک، توٙزە، شل، گازی هەن، پەی یوەم جاری پیٛسەو چەکی کیمیایی بەکار ئاومان تاریخنە، جە زەمانو جەنگو داعشیچنە بەکار ئاومان پیٛسەو توزیٛ، کە مەبوٙنە بایسو خنیکنای و مەردەی، هەرپاسە پیٛسەو مادێوەی پاکژکەری بەکار مەیوٙنە پەی پوٙشاکی، هەرپاسە پەی پاکۆ کەردەی ئاویٛ، وەلێم بە بڕەی ڕاپەنە دریا.

نوٙ: دوکەڵSmoke   هەر دوکەڵێو کە جە ئەنجامو سوٙتەی هەر مادێوی بەرز مەبوٙوە ژەهراوین پەی گیانەوەری.

ژەهری کیمایی دەسکەرد Artificial chemical poison

ئا ژەهریٛنیٛ کە جەکارخانەکانەن دروسیٛ مەبان، ڕوانە هوٙرس و نیشت مەکرمیٛ چەنی ئی جوٙرە ژەهران، پیٛسەو زەهرەکانو تاقیگای و ئەزمونگای، پاکۆکەرەکیٛ، مەشوٙ بزانمیٛ ئینیٛ زیانەبەخشیٛنیٛ پەی تەندروستی لاشەی ئەگەر جە حەنڎو ویٛشان زیاتەر بەکار بەیانیٛ. بڕێ نمومنیٛ ئەچی ژەهران نامیٛ مڎەیمیٛ.

یوە: ئەسیت ئەڵدیهاید Acetaldehyde جوٙرێن جە ئەڵدیهایدەکان، چنڎەها مادیٛش چەنە وەشیٛ مەبانیٛ.

دویٛ: ئەسیتوٙنAcetone مادێوە ئەوەتاونەن، جە ویارو جوانکارینە بەکار مەیوٙنە.

یەریٛ: ئەکرۆلین  Acrolein  جوٙرێن جە ئەلدیهادەکان، ئەگەر وەرو پوسی بگنوٙ مەسوچنوٙنەش، ئەگەر هورش بلوشی بەهامان شیٛوە کوٙئەندامو هەناسەی مەڕنوٙ، مەبوٙنە بایسو خنیکیای.

چوار: برۆم Brome  مادێوەن پەی جوانکاری بەکار مەیوٙ، پیٛسەن وەرشەوی، کە زهراوین.

پەنج: کلۆر chlorine  باسما کەردەن، سەربارو ئانەی بە سروشتیچ هەن، وەلێم دەسکەردیچ بەرهەمە مەیوٙنە.

شش: سیانۆجینcyanogen جە بڕێ هەرمان و کارو کارخانەکانەنە بەکار مەیوٙ، دەسکەردەن، ژەهراوین. یوٙن جە ساختارەکانو سیاندیدی کە ژەهرەن پەی ونیٛ.

حەوت: لیمۆنین limonene جوٙرە مادێوەن پەی پاکژئەوەکەردەی بەکار مەیوٙنە، دروس بیەن جە ڕوەنو توکڵ لیموٙی و پرتەقاڵی.

هەشت: هایدرۆجین پیرۆکساید %35 hydrogen peroxide  مادێوەی پاکژئەوکەرەن پەی زەخمی.

هەمدیس دەسەبەندی تەر پەی ژەهرەکان

وەڵیٛنە دەسبەنی و پوٙلینیٛ فریٛما واتیٛ وەرەچەم، وەلێم هەڵای زەهرئەشناسەکیٛ دەسەبەندی تەرشان هەن پەی ژەهرەکان، پیٛسەو:

یوە: بەپاو ئاژەی فیزیایی: پیٛسەو

ژەهری گازی، یانی پیٛسەن هەوای هەن ئاژەو گازینە مەلوٙنە دلیٛ هەوای و تیکەڵش مەبوٙنە.

ژەهری شل: تەڕ، پیٛسەو ژەهرو ماری.

ژەهری ڕەق: پیٛسەو ژەهروکانزاکان هەکە تیشکە مەڎانوە، ژەهرو کانزاو پوٙلوٙنیومیpolonium

دویٛ: بەپاو سەرچەمەکەیش: پیٛسەو، ژەهری سروشتی، نمونیٛمان واتیٛ، ژەهرو ماری و دمارەکوٙڵی و چنگنیٛ، ژەهرو درەختی، ژەهرو کەڕیٛ، ژەهرو قەوزەی و بەڵخو دلیٛ ئاویٛ، ژەهرو کانزاکان، پیٛسەو زەرنیخی، جیوەی، کرۆمی و کوٙباڵتی. یوٙتەر ژەهری دسکەرد، پیٛسەو پاکئەوەکەرەکانو دلیٛ یانەی، تایت و سابون. کە وەڵتەر کلکەم کیٛشناینە پەیشان.

یەریٛ: بەپاو کاریگەریشان، شوٙنەمایشان سەرو لاشەیوە. پیٛسەو، ژەهرە سوچنەکیٛ، ئینیٛ یەکسەر کار مەکەرانیٛ سەرو لاشەی و مەسوٙچنانەش، پیٛسە تشو هایدرۆکلۆریکی و تشو فسفریکی”تیزاب”. هایدرۆکسیدی سودیومی کە تفتەن، هەریوشان بە جیاواز کار مەکەروٙنە، تفت و ترشەنیٛ.

ژەهرە ڕیٛشنەکیٛ: مەبانیٛ بایسو ڕیٛش کەردەی، یام ڕوشنای دلیٛپوٙشو سینەی، پیٛسەو ژەهرو زەرنیخی و زنکzinke و گوٙگردیٛ.

ژەهرو ونیٛ: ئا ژەهریٛنیٛ هەکە کار مەکەرانیٛ سەرو هەرمانەو ونیٛ و هیمۆگلۆبینی، پسەو هایدرجینو سیاندی، زەهرو ماری، کە ونی شی مەکەروٙوە.

ئایا گردو مادە کیمیاویەکان ژەراوینیٛ؟

نمەتاومیٛ بواچمیٛ گردو مادە کیمیاویەکان ژەهراوییٛنیٛ، چون بەندەن بە چند ئەساسێوە، پیٛسەو حەنڎاو وەرکەوتەیت چەنی زەهرەکەی، سەرەمڕەن یام کاتین؟ بڕەو ئا مادەیە کە مەوەرمیٛش، یام وەرمان مەگنوٙ یام هوٙرش مەلوشمیٛ، فرەن یام کەمەن؟ چەنی جوٙرو گیانەوەرەکەی، تەمەن و ڕەگەزیچ کاریگەرەن پەی وەرگەگیٛرتەی یام وەرگە نەگیٛرتەی مادەی کیمیاوی، ژەهراوی.

ویەردەو بەکارئاوردەی ژەهری جە ناکوٙکی و جەنگنە

بەدریٛژایی ویەردەی و تاریخی ئانزان ژەهرش بەکار ئاوردەن پەی یەکلایی کەردەی ئاژەی چەنی دژمەن و نەیارەکانش، بنەڕاوە ژەهر بەکار ئاومان جەلاو پادشاکانوە پەی ئانەی نەیارەکەو ویٛشان بکوشان و بلانیٛ سەرو تەختو پاشایەتی، پەی ئینەی پاشاکەی تەرشان بە دزیوە زەهروارد کەردەن. یام پیٛسەو سزادای زەهرشان نوشکەردیٛنیٛ، تا بمرانیٛ جەپاو ناپاکیشانە. هەر پی بوٙنەوە دەسەلاتی سیاسی دەوڵەتان هەولیٛشان دێنیٛ تا بەرهەمو ئی ژەهریە بکەرانیٛ بە چەکێوە کوٙکوش، جە ئەنجامنە یاوێنیٛ بە مەرامو ویٛشان و تاوانشا چەکی کۆکوشی ژەهروای دروس بکەرانیٛ، وەلێم چی ڕێنە توشو چندەها گرفتیٛ و سەرئیشان بییٛنیٛ تا بەرهەم ئاومان پەیشان. پەی نمونەی پەی بەرهەم ئاوردەەی چەکی بایولوجی، بەکتریای بڕێ زەڕی فرەش گەرەکەن تا دەست بگنوٙنە، چەولاوە متاوی چەکی کیمایی بەرهەم باوەی و زەڕی کەمتەرش بشوٙنە، یانی ئینە گرفتیٛ بێنیٛ مەشیا تاقی کریێنێ و تا یاویٛنیٛ بە وەرپێکێوە تەمامی. هەرپاسە کوٙگاکەردەی و هوٙرگیٛرتەی ئی چەکان جە کوٙگانە گرفتە منیاوە، گەرما و سەردا کارشان وەنە مەکەروٙنە، یام مەتەقانوە، ئینەیچ گرفتەنە، مەواچان ئەمریکا ساڵەو 1960 فرەو چەکە کوٙگاکریێکیٛو ویٛش تەقنێوە تا توشو ئی سەرئشەیە نەبوٙنە.

چەکو ژەهری چەنی چەکە بایوٙلوجیەکان دەسەبەندی مەکریانیٛ یانی بەیەک جوٙر منریارە. دماو ساڵەو1970 بەنونگەو وەڵیٛکەوتەی زانستی، تاوانشا ساختارو چەکەکان بواڕان کە بتاووٙنە وەرگەو گەرمای و سەردای بگیٛروٙنە، چەنی هەرچیٛوێ تەری کە مەبوٙنە بایسو خراپیای یام تەقای و وەلاوبیەی زەهرەکان، هەر پی بوٙنەوە کسمو چەکی ژەهراوی و بایولوجی پەرەش پەنە دریان ئەچا وەختەوەن.

بەپاو پەیمان نامەو ساڵەو 1972 کە باسو  قەدغەکەردەی بەرهەم ئاوردەی و وەشکەردەی چەکی بایولوجی مەکەروٙنە، چانیشایچە چەکو زەهری. هەرپاسە پەیماننامەو جنێفیچنە باسو قەدەکەردەی بەرهەم ئاوردەی و بەکار ئاوردەیش جەنگەنە قەدەخە کریان، نمەبوٙ جەنگنە بەکار بەیوٙ، هامشان ڕێکوزیاو قەدەغەکەردەی چەکی کیمیایی باسو قەدەخەکەردەی چەکی بایولوجیش کەردەن، هەرپاسە چەکو ژەهرییچ کە نمەبوٙ جە جیهانەنە هیچ وەڵاتیو بەرهەمش باوەروٙنە، یام کوٙگاش بکەروٙن و بەکارش باوەروٙن.

فرەو ژەهرەکان دلیٛ ئاویٛ تفتێنە کاریگەریشان کەم مەبوٙوە، هەرپاسە پاکۆ کەرەکێچ.

نویسا: دکتۆر نانح گوڵپی

بەش چوارەم

 

بەشی یەرەم

 

بەشی دوەم

 

 

بەشی یوەم