بەشی چوارەم

ئا ژەهریٛنیٛ جە ئەنجامو هەرمانەو کارخانەکان و وەشکەردەی پەیوازەکانو ژیوای دروسیٛ مەبانیٛ، پیٛسەو مادە ئۆرگانی و نائۆرگانیەکان، متاومیٛ پەی یەریٛ دەسان بەشیٛشان بکەرمیٛ:
یوٙ: ژەهری کیمیایی کشت و کیاری Agriculture chemicals 
دویٛ: ژەهری کیمیایی کسم سازی Industrial chemicals 
یەریٛ: ژەهرو دەرمانی و بەرهەمە تەندروستیەکانDrug& health care productions 
ئیسەیچ بفەرماودیٛ پەی باسو ئی یەرە ژەهران کە گردۆ ژەهری کیمایشان پەنە مەواچانیٛ.
یوەم:  ژەهری کیمیایی کشت و کیاری Agriculture chemicals 
ژەهری کیمیای کشت وکیاری مەدروسیوٙنە ئەچی جوٙرە ژەهران، موٙرانە کوٙشیٛ بە گردو جوٙرەکانوە Insecticides & pesticides ، دەرمانو گیواو وشککەردەی، یام گیواو بڕ Herbicides، دەرمانو کەڕیٛ کوشتەی یام دژەکەڕیٛ Fungicides، پاکژەکەرە هەڵمیەکیٛ Fumigants، چەنی دەرمانو دەژ قرتنەکان Rodenticides پیٛسەو دەرمانو مڵەی.
یوە: موٙرانە کوشیٛ، مبیدات حشریە insecticides
ئی موٙرانە کوشیٛ چوار لزگیٛنیٛ(فوٙسفاتی ئورگانیOrganophosphates ، کاربامەیتیٛ Carbamates ، هایدرۆکاربونی کلوٙری  Chlorinated hydrocarbons ، چەنی  Botanical pesticides یانی ئا موٙرانە کوشیٛ کە جە درختی وەشیٛ مەکریانیٛ. میکانزمو هەرمانکەردەی ئی موٙرانە کوشان ئانەن هەکە کار مەکەروٙنە سەرو ئەنزیمو ئەسیتیل کولین ئیسترەیسی acetylcholine esterase ، یانی نمازوٙ بە شیٛوەی سروشتی ویٛش بمجیوٙنە و هەرمانەی ئاساییەو ویٛش بکەروٙن. مەبوٙنە بایسو ئانەی هەکە ئەنزیمو ئەسیتیل کۆلینی فرە ببوٙنە، ئیتر ماساوڵەکیٛ گردو گیانیش ڕەقیٛ مەبانیٛ و مەبوٙنە بایسو مەردەی مورانەکەی. نیشانیٛ تەریٛ ژەهراوی بیەی پی جوٙرە ژەهران جە ئانزانەنە سەربارو ڕەقبیەی ماساوڵەکان وریتین جە: لیکی فریٛ مەیارە واری جە دەمۆ، هەرسی جەچەمان مەیانیٛ، هەرپاسە گمیٛز و گویچ مەیوٙرە واری، سەرەش گیٛجیٛ مەوەروٙ، دڵش هوٙر مەیوٙوە، مڕشیوٙوە، ئەگەر ژەهراوی بیەکەی فرە بوٙنە، بە نونگەو ئیفلیج بیەی(کوچبیەی) ماساوڵەکانو کوٙئەندامو هەناسەیوە مەخنیکیوٙنەو هیٛناسە نمەڎوٙنە و مەمروٙنە.
نمونەو دەرمانو فوٙسفاتی ئوٙرگانی، پیٛسەو دەرمانو مالاسیۆنیMalathion، ئی دەرمانە سەردەمێوی فرە بەکارئیٛ پەی مەشوٙلەکوشتەی، بەجوٙرێ هەڵمەتەکیٛو مەلاریای جە وەلاتو ویٛمانە پی دەرمانیە ئەنجام درییٛنیٛ، بەتایبەتی شارەزوورنە کە موٙڵگەو مەلاریای بیٛ زەمانو زووینە. وەلێ دماو ماوێ بەکار ئاوردەی مالاسیوٙنی مدرا، چون پەیشا بەرکەوت هەکە شوٙنەما مەنیوٙرە ملو  لاشە ئانزانیرە، مەنیوٙشە دلیٛ ونیٛنە و مەبوٙنە بایسو نەوەشی سەرەتانی، دەرمانی تەر یاگیٛش گیٛرتەوە، هەڵبەت ئی جوٙرە دەرمانیٛ هەر ماوێوی دیاری کریا مفاڕیانیٛ، ئیتر ئایا مەسەلیٛ بزارگانینە یام تەندروستیەنە مواڕیانیٛ.
نمونەو کاربامیتەکان، دەرمانو کارباریلی carbaryl  و کربوفیوران، کە نامیٛ بازرگانیەش سێڤن %85 بیٛ، کە پیٛسەو توٙزیٛ و گەردیٛ بازارنە بیٛ، بەکارئیٛ پەی کوشتەی جوٙرەها کرمیٛ، پیٛسەو هاڕیەی، جە ویارو کشت و کیارینەو ئاژەڵیچنە بەکار ئیٛ پەی کەشتەی گەنیٛ و هەشپشی و کڕنییٛ میچیٛ.
نمونەو دەرمانە هایدرۆکاربوٙنە کلوٙریەکان، کە درەمانو دی دیتیDDT نامورتەرین جوٙرشانەن، کە وەڵیٛ مالاسیوٙنی بەکار ئیٛ پەی دلیٛنە بەردەی مەشولەو مەلاریای، وەلێم بەهەمان نونگە کە خراپەن پەی تەندروستی ئانزانی، ئیٛڎیچ بەکار ئاوردەیش مەنعە کریا، مالاسیون ئاما یاگیٛش، ئیسەیچ مالاسیون مەنعە کریان یوتەر ئامان یاگیٛش کە پەنەش مەواچان(ئایکون) کە سالێنە یەکجار مشانیش و تا یەریٛ مانگیٛ بەکارەن و هەرمانە مەکەروٙ. دی دیتی شوٙنەمای خراپە مەنیورە سەرو لاشە ئانزانیوە، هەرپاسە ئەگەر بلوٙ دلیٛ ئاوی ماساویچ ژەهراوی مەکەروٙ و مەمران، یام ئەگەر بڕێ کەم بلوٙنە دلیٛ لاشەیشان، کار مەکەروٙ ئانزانی وەختێ ماساوەکیٛ مەوەروٙ، یانی بەرکەوتەن بەگرد بارێرە زیانئاوەرەن، وەرو ئینەی تەخر کریان.
نمونەو ئا دەرمانان کە سەرچەمەی درەختیشان هەن، پیٛسەو pyrethrin  بەکار مەیانیٛ، وەلێم کەمتەر ژەهرواییٛنیٛ سەرو لاشەو ئانزانیوە، مەبانیٛ بایسو وریای، خارشتو پوٙسی و چەمی، تەنگەنەفەسی، پەوکای پەی بەکار ئاوردەی کوشتەی بڕێ موارنەی دلیٛ یانەینە بەکار مەیانیٛ، پیٛسەو مروٙچەی و مەشیٛ، هەرپاسە ئیسەی ئی جوٙرە دەرمانە سایپرمسرین و دلتامسرینش بەکار مەیوٙ پەی دلیٛنە بەردەی گەنیٛ و کرنییٛ و میچەو ئاژەڵی هەرپاسە پەی کوشتەی هەشپشەو گەڕی وکەچەڵی ئاژەڵی، وەلێم ئەچی چنڎە ساڵەنە ئینەیچ مەنعە کریا، بە شیٛوێ وەرتەسک بەکار مەیوٙنە، چون ئا ژەهروایە کەمیچە هەر بە خەتەر مزانان.
 شوٙنەماو ئی گردە ژەهران هامکات سەرو زیندە وەرکانی تەریچ هەن سەرو زەمینیوە، تا بیاوی لاو کرمێ گولانیٛ دلیٛ خاکینە کە ئی دەرمانە مجیا سەرشەنە مەکشوٙش، یانی پەی تیٛکدای هامسەنگی ژیواری زیانبەخشەن، بەگردینی پەی تەندروستی ئانزانی و گیانەوەری تەری و ژیواری خراپەن، مەشوٙ هاگاداریٛ بیمیٛ.
دویٛ: نمونەو گیواو بڕەکان، گیواو وشککەریٛ Herbicides
چنڎەها جوٙریٛش هەنیٛ وەلێم ئیمە تەنیا نامیٛ یویشان مارمیٛ chlorophenoxyacetic acid کلۆرۆ فینۆکسی ئەسیتک ئەسید،  ئی دەرمانیٛ بەکار مەیانیٛ پەی دلێنە بەردی و وشککەردەی بژاری دلیٛ کشت و کیارینە، پیٛسە مروریٛ و چوٙڎانەی و پوٙڵکەمارانەی،  وەلێم بەگردینی گیواو بڕەکیٛ شوٙنەمای ژەهراویەی کەمەشان هەنە سەرو ئانزانیوە، پیٛسەو 2,4,D ، ئیسە گیواو بڕێ فریٛ هەنیٛ، گیواو بڕ پەی بژاری گەڵا پانی و پەی گەڵا باریکی. وەلێم پەی ژیواری خراپەن، فرەو زینڎەوەر وردیکەلەکان مەکوشیانیٛ پی دەرمانیە، کاریگەری خراپ مەنیوٙ ملو خاکیرە، هەرپاسە پەی دارو درەختیچ خراپەن ئەگەر نزیکشان بگنوٙوە. 
جەنگو ڤیتنامینە ئەمریکا مادەو  ئوٙرانجیش شانا(agent orange) کە مادێوە گیواو کوٙشەن، تیٛکەڵەو 2.4.D چەنی 2.4.5.T  بیٛ، پەی ئانەی دارسان و گیواو دلیٛنە بەروٙ، چون شوٙڕشوانەکیٛ ڤیتنامی دلیٛ ئی دارسانینە بیٛنیٛ، تا پەنەشان بزانوٙ و بوٙموارانشان بکەروٙن.
یەرەم: دژەکەڕیٛ  Fungicides
نمونەو دژکەڕیٛ، پیٛنتاکلۆرۆ فینول pentachlorophenol دیارەن دژەکەڕەکیٛ پەی چارەسەرو نەوەشی کەڕیٛن جە درەخت و ئاژەڵ و ئانزاننە، بەکار ئاوردەی دەرمانی پەی چارەسەریش، بڕێ جاریٛ مەبوٙنە بایسو ژەهروای بیەی، نیشانەکیٛش وریتییٛنیٛ جە سوٙتەیۆ پوٙسی و  دەم و لوتی و گڵویٛ، ئازارەو شوٙشەکان، یانی هەناسەدای سەخت مەبوٙنە.
چوارەم: نمونەوە مادە بەهەڵم بیەکان fumigants 
ئی جوٙرە دەرمانیٛ پەی پەی قڕکەردەی بەکتریای و ڤایرۆسی و مفتەوەرەکان و کەڕیٛ بەکار مەیانیٛ، پەی نمونەی دماو هاڵی بیەی گەوەرهەیوانە فروج وەی کەردەی ، پاکش مەکەریوە و ئەپی دەرمانیە پاکژش مەکەریوە، یانی مەکریش هەلمی و وەڵاو مەبوٙوە دلیٛو گردو گەوەرە هەیوانەکیٛنە، پی جوٙرە گرد زیندە بەڕوٙحێ زیانبەخش مەکشوٙنە. ئی جوٙرە دەرمانیٛ ئەگەر سەرەمڕە ورشا بلوشی ژەهراوییٛنیٛ پەی ئانزانی، هەم پەی گیانەوەری زلی. نیشانیٛ ژەهروای بیەی پی دەرمانان، سەرەگیٛجە، دڵهوٙرئامایوە، سوٙتەیۆ پوسی و چەم، لوتە، گلوی و شوٙشی و تەنگەنەفەسی.
پەنج: دژەقرتنەکیٛ rodenticides
ئی دەرمانە هنو ئا گیانەوەرانە هەکە پەنەشا ماچا کرتنە، یانی وەختو واردەینە کرتەو دەم و دڎنایشان مەیوٙ چیٛوەکەی مەکرتنان و مەکروٙچانەش، پیٛسەو ڕسق، مڵە، جرج، موش موشە کوٙرە، بەوەرز، سموٙرە، وەلێم مڵە نامورەن پەی زیان یاوانای بە خەلە و دەغڵی، هەرپاسەیچ یانەنە، جا پی بوٙنوە دەرمانیٛ هەنیٛ پەی کوشتەیشان، وارفارینwarfarin ، وارفارین مەبوٙنە بایسو ونوەربیەی، ون فشیای، کاتێ مڵەکە مەوەروٙش ونەو ڕیٛڵەخوەکانش وەرە مەبوٙنەو مەمروٙنە. بنەرەتنە ئی دەرمانە پەی ئانەی وەشکریان هەکە نازوٙ ونی بگرسوٙ دلیٛ لاشەینە، وەلێم هەکە بە ڕادەی فرە وریا، یانی پەی ملەی و جرجی مەبوٙنە بایسو شل بیەی ونیٛ و فشیایش. دەرمانێ تەری فرە قەدیمی هەن کە پەنەش مەواچمیٛ مەرگە موش، یام دەرمانو مڵان، کانامیٛ زانستەیش فوسفیدو زنک  zinc phosphate  .
جیا ئەچانیشا سەر باسم کەردیٛنیٛ، وەلێم چندە دەرمانێ تەر هەنیٛ کە ژەهرەنیٛ ئەگەر ئانزان بوەروٙشان بەهەر شیٛوازیٛو، پسەو سترکنین strychnine   ئینە دەرمانێن مەبوٙ بایسو ڕەقبیەی ماساڵەوکاو لاشەی، پەی کوشتەی توتەی بەرەڵای و بیٛ ساحبی بەکار مەیوٙنە، وەلێم فرە ژەهراویەن، ئەگەر بکەریش دلیٛ تەنکی ئاو واردەو شارێوە مەبوٙنە بایسو کوشتەی فرەو مەردمی، پەوکای بەکار ئاوردەی ئی دەرمانیە کە بەشیٛوەو حبیٛن، مەشوٙ ڕاگای یاساییە بەکار باری، ئەوەجەش بە عەریزەی و ئاگاداری ئەنجمەنو شاری و پوٙلیسی هەن کاتیٛ بەکارش باری. هەرپاسە ژەهرو سالیۆمیthallium  کە ژەهرێ بیٛڕەنگ و بیٛ بوٙن، فرەو هەرمانە تیرۆریتیەکانەنە بەکار مەیوٙ پەی کوشتەی خەلکی نەیاری، ژەهروای بیەی پی ژەهریە مەبوٙنە بایسو ڕیٛزای قژا، ون فشیای ڕیٛڵەخوٙی، زەخمین کەردەی وڵکی و یەهەری، ڕشیایوە، ئینجا مەردەی.

نویسا: د. ناجح گوڵپی