پەرس و جواوو ڕۆزنامەو "شرق"ی چەنی خاتوو کاتلین هۆگی پڕۆفیسۆرە و ئۆستادەو زۋانشناسی جە زانستگەو باشوورو ئۆستورالیای سەبارەت بە گرنگی زۋانی ئەڎایی و گوزارەکەردەی و بەرۋستەی هەست و سۆزی پنەش. 

-. پەیجۆریێ  زانایانێ  چی  بارەوه  سەلەمنانشا  که  فرەزوانی جیاکەرەوەو  هەم وەڵاتیا جه یۆترینی نیەن، بەڵکو پەشتیوانەن پەی یۆگێرتەی نەتەوەیی و وەڵاتی  هەم بەشی، یان به واتێوەتەر: ،، ئینە یۆگێرتەین  جه جیاوازینه ،،.
- . فرەزوانی جه  گرد وەڵاتێوەنه،  نە تەرسەنە و نه کێشه،  به ڵکوو  ئەرمانەروو  سەروه توو سامانی  فەرهەنگی  دەوڵەمەندو ئا  وه‎ڵاتانه
-. جا مادام  ،، کێشه،، و  فره زوانی جه وڵاتێوە فرە کەمدەسەنه  پێسەو  ئەتیۆپی، پا ئاسانییه چارەسەر کریان، چی مشۆ جه  وەڵاتەکاتەریەنه ئی هەرمانێ  نەکریۆ و ئی  ،،کێشه،،  دەسکرده  چارەسەر نەکریۆ؟؟

پەرسه: فەلسەفەو چنزوانی چێشەن و چی ئاننه سەروو زوانی ئەڎایی  پاگیریۆره ؟
جواو: ئەشناسای و پەیجۆری کەردەی سەروو گرڎوو ئا زوانا که مرۆڤەکا قسێشا پەنه کەرا، ئێژایو فرە بەرزشا هەن، پا مانایە که هەر زوانێو تایبەتمەنەندیه وێش هەنێ که مێژوو و داب و نەرێت و ئاستوو زانایی کۆمەڵگاو ئا مرۆڤا گێرۆ وێ. وەختێو که زوانێو به هەر هۆکارێو فۆتیۆ یا ویەروو  هەرمان پەنەکەردەێش  کەم بۆوه، مێژوو، داب و نەرێت و خەزانه و زانایی  قسەپەنەکەراو  ئا کۆمەڵگایچه فۆتیۆ یا وەرتەسک بۆوه. پەیجۆری پسپۆڕاو  ئی ویەریه  سەلەمنانشا که مرۆڤ تەنیا جه ڕاو زوانه کەیشەو تاوۆ خەزانەو زاناییش جه نەویەوه پەی نەویەتەری فاڕۆوه. بەڵام ئەگەر عانێو ئانزان به ناچار زوانێو دەسەڵاتدارتەر جه زوانەکەو وێش بەکار بارۆ، ئیتر تواناو فاڕایەو میراتوو زاناییه دەوڵەمەندەکەو وێش پەی نەوەکاتەریش نمەمەنۆ. پەی نموونەی مزانمێ که جه وەڵاته ئەفریقاییەکانه زانایی جه بارەو ئا گیواواوه که بایەخوو دەواودەرمانیشا هەن، بەشێوەن جه زانایی پەڕبایەخی پزشکی ئا وەڵاتا. و خەڵکەکەیچشا نامێ و شێوازوو بەکار ئاردەی ئا گیواوا تەنیا به زوانوو وێشا و به واتیلێ(واژێ) تایبەتوو وێشا تاوا بەروزا و به درێژایی مێژووی هەر پا زوانا فێرێ بیەنێ. فرەو وەختا هۆرەوگێڵنای نامێ ئاجۆره گیواوا و ئا دەواو دەرمانا پەی سەروو زوانەکا تەری پا ئاسانیه نمەکریۆ.

پەرسه: ئێژایی فێربیەی و وانای به زوانی ئەڎایی  چێشەن؟
جواو: ئا پەیجۆریا که جه بڕێو وەڵاتێ ئافریقاینه کریاێنێ، سەلەمنانشا که جه کۆمەڵگاێ هەژارێ و وەڵنەکەوتێنه که ڕێژەو خوێندەواری،  بەتایبەت خوێندەواری  ژەنا و  کەسانێ  بەتەمەنێ ئینا وارەو،  پەروەرده به زوانی ئەڎایی  پەی زاڕۆڵا فره پەیوازوو گرینگەن. جه لایەتەریچەو وانای به زوانێوە ناوچەیی ونەتەوەیی ومیانەتەوەیچ  هەرپاسه گرنگەن. پیجۆره جه سەردەموو ئارۆینه بەشێوه فره جه زاڕۆڵاو دنیای پەیوازشا به فێربیەی  یەرێ(3) زوانا هەن:  بە پلەو یۆوەمی زوانی ئەڎایی، دماو ئانەیه  زوانێوه  ناوچەیی  و دماتەر زوانێو میانەتەوەیی.
بێ گومان  فێرکەردەی  وانه زانستیەکا به فێرکارا جه فێرگەنه، پێسەو ویرکاری(ڕیازی) و شیمی و... مشۆ بەلای کەمەوە 6 تا 8 ساڵێ جه فێرگەنه بە زوانی ئەڎایی بۆ. زوانی ئەڎاییچ  مشۆ جه لاو پسپۆڕوو شارەزایاو زوانی ئەڎایی  به زاڕۆڵا فێر کریۆ.  تا ئاڎێچ بتاوا زوانی  ئەڎاییشا به باشی فێرێ با و جه ڕاو ئی زوانیچەو جه  وانه زانستییەکا به باشی بیاوانه و فێرێشا با.

پەرسه: پێوەندی زوانی  ئەڎایی و وێبیەی (هویت) مرۆڤی ئینا جه چێشەنه؟
جواو: زوانوو تاکی جه یانە و جه کۆمەڵگانه ئەرمانەرێو بنەڕەتی وێبیەی (هویت) ئا تاکینه. بەڵام چی بەینەنه کەسانێ  هەنێ که  دوەزوانێ یان چننه زوانێنێ و سەروو ئی بنەماێچه  وێبیەیەو چن لاینەشا هەن. فرەو ئا کەسا که جه باروودۆخێو چن زوانیەنه پەروەردێ کریاێنێ، دلێ ئا زوانا و ئا وێبیەیە جۆراوجۆرانه تووشوو وێگمبیەی بیه نێ. ئینه بەشێو جه وا‌قێعوو ئا دنیاێنه. چی حاڵەتەنه  ئیتر تاک تەنیا به زوانی ئەڎایی  وێش ئەشناس(پێناسه) نمه کریۆ، بەڵکوو چەنی زوانی ئەڎاییش و پا زوانایچەو که فێرشا بییه ن، مشناسیۆ. به ڵام هیشتای چی باروودۆخیچەنه زوانی ئەڎاییش  بایەخێوه تایبەتی و یاگێ یۆهەمەش هەنە.

پەرسه: دەروو  زوانی ئەڎایی جه پێوەندیه کۆمەڵایەتەکاو  تاکینه  تا چەڕادێوەن؟
جواو:  ئێمه مزانمێ که مرۆڤ پەی ئەنەیاوای جه دنیاو بەری و هەرپاسه پەی  هەست  کەردەی به ئاسایشی جه قۆناغێ  جۆراجۆرێنه پەیوازش  به  زوانی ئەڎایی  وێش هەن. چ جه  گلێرگا گولانەکاو ئەمریکای  باکوورینه، یا سامییە نیشتەجێەکاو باکوورو وەڵاته سکاندیناوییەکانه، یا سانەکاو دەشته چۆڵەکاو باشووروو  ئە فریقای، یا خۆجەیەکاو  ئۆستەرالیای یا هەر یاگێوه تەری، مرۆڤەکا بە گردی، بەتایبەت جه عانوو نەوەشیەنه، یان  بەروستەی  هەست و سۆزیەنه به یەک ڕاده پەیوازیشا به زوانی  ئەڎایی ویشا  هەن. ڕاده و پەیوازی مرۆڤه  بەتەمەنەکا چی  پێوەندینه  به زوانی ئەڎایی ئینا  سەرتەرەو. مرۆڤ وەختوو  لاونایەو، ئەهوەن کەردەیەو کەسانێ ته ری، قسێ وەشێ  و  بەروستەی  هەستووسۆزی،  به زوانی  ئەڎاییش خاستەر  تاوۆ مەخسەڎوو  وێش یاونۆ تا به زوانی دووهەم. 

پەرسه:  یاگێ زوانی ئەڎایی جه عانوو  ویرکەردەیەو مرۆڤیەنه  ئینا چکۆ؟
جواو: پ.د. ئێکهارد وۆڵف(Prof. Dr. H. Ekkehard Wolff)  پسپۆڕو  زوانەوانی  جه  شاروو  لایپزیک((Leipzig و ئاڵمانی ماچۆ: ،، جه  فێربیەینه زوان گردچێو نیەن،  بەڵام  به  بێ زوانی، جه  فێربیەینه گردچێو بێ بایەخەن،،. ئینه باشتەرین جواوەن  پەی ئا پەرسێ  شمه. گرد تاکێو  پەی یاوای به ئامانجەکاش  جه  ویەروو  فێربیەینه پەیوازێو تایبەتش به فێربیەی و زاڵبیەی به زوانی ئەڎایی وێش هەن. به بێ  ئینەیه  توانایی و ژیوای ژیرانەو( زندگی  عقلانی)  مرۆڤی  تووشوو کێشەی بۆ.  فێربیەی و پەروەرده  بە زوانی ئەڎایی  پەی  گرد زاڕۆیەو کە دلێ ئی دنیاینە مژیوۆ، پەیوازەن. 

پەرسه:  تاکێو کە چە زوانی ئەڎایی وێش بێبەش کریان  تووشوو چ کێشەو و گیرووگرفتێو بۆ ھەم جە ژیوای ڕوانەیشەنە، ھەم جە گەشەکەردەی کەسایەتیشەنە؟
جواو:  کەسانێ  که  نمەتاوا جه زوانی  ئەڎایی  وێشا  پێسەو ئامرازوو  پێوەندی جه  پەروەردە و  فێربیەیشانه کەڵک  هۆرگێرا، جه دماڕۆنه و دلێ  ژیوای ڕوانەیشانه  تووشوو کێشەو  قەیرانێ  فرێ با.  پەی نموونەی ئا جۆره کەسا سەرکەوتەیی جه  فێربیەینه به  هەرمانێوه  قورسه مزانا و دەرفەتشا  پەی  بەدەس ئاردەی  خوێندەواری  و هۆرگیریای جه زانکۆوەکانه  وەرتەسک بۆوه و دماتەریچ ھەرمانێ قورسێ و کەم دەرئامەڎ ێشا  پەنه دریا و  تەنانەت  ئێستەیەو  هەرمانیوه گونجیاێچ  به زەحمەتێو قورس  مەی  وەرە چەماشا. ئی کێشه  تاوۆ  جه دماڕۆنه بۆ به هۆکاروو نارازی بیەی جه گلێرگای و جە بڕیو ویەرێچەنە ئی چۆرە کەسا بە ئاسانی  تووشوو تاوانکاری با. 

پەرسه:  زوانی ئەڎایی  جه  ویەروو دەروونشناسیەنە چ یاگێوەش ھەنە؟ تاکێو کە جە زوانی ئەڎایی وێش بێ بەش بیەن ، پەی نموونەی جە ویەروو سوز و وەشەویسیەنە، تووشوو چ گیرووگرفتێو بۆ؟
جواو:  چی  ویەرەنه  من  تا  ئیسه  هیچ  په یجۆریەوەم  نەکەردەن  و کەسێویچ  نمەشناسوو کە ؤی بارەوە پەیچۆریەوەش کەردە بۆ. جواوێوەم پەی ئی پەرسێ نیەن. بەڵام  هەرپاجۆره که  وەڵتەر واتم، مرۆڤ وەختوو لاونایەو، ئەهوەن کەردەیەو  کەسانێتەری، گێڵنایەو قسێ وەشێ و بەروستەی ھەست و سۆزی، بە زوانی ئەڎایی وێش خاستەر تاوۆ مەخسەڎوو وێش  یاونۆ تا بە زوانی دووھەم.  

پەرسه:  سیاسەتوو پەیڕەوکەرەی تەکزوانی چ شۆنەمایەوە سەروو زوانی ئەڎایی منیۆرە؟   
جواو:  ئاسیمیلاسیۆنی(ئەوەتاونای) زوانی جە فرە وەڵاتێنە ڕوەش داێنە.  پەی نموونەی سۆۋیەت(یۆگێرتەی شۆرەوی جارانی) پاگێری سەروو ئانەیە کەرێ کە مشۆ پەروەردە جە گرد یاگێوەنە بە زوانی ڕووسی بۆ. جە وەڵاتوو چینیەنه پەروەردەو و فێرکەردەی به زوانی پۆتۆنگووایی یان کانتۆنی ملۆ ڕاوە. جە چن وەڵاتێ  ئافریقایەنه که  وەڵتەر جه لاو دەوڵەتاو فەرانسەی و پرتەقاڵیوه داگیرێ کریاێبێنێ، باتی بەکار ئاردەی  زوانوو  ئا وەڵاتا زوانی  فەرانسەیی و  پرتەقاڵی  پەی پەروەردەی بەکارێ بریەنێ.  تەنانەت جه بەشێو  فرەو  وەڵاتوو  هێندینه زوانوو پەروەردەی زوانی ئەڎایی زاڕۆڵاو ئا مەحاڵا نیەن. ئی سیاسەتە، سیاسەتێو ھەڵەن. ئارۆ ئەوەفاڕیایەو وەرچەم  جە ویەروو پەنابەری  و کۆچکەرینه جه ئاستوو دنیاێنە ڕوە مدۆ.   بەشێو فره چا پەنابەر و کۆچکەرا، کە پەی نموونەی جە ئینگلێستان و ئەمریکا و کانادا و ئۆستەرالیا و.... گرساێنێوه، چا وەڵاتاوه  ئامێنێ کە پەروەردە تەنانەت جە وەڵاتوو وێچشانە بە زوانی ئەڎایی وێشا نەبیەن. پەجۆریێ جۆراجۆرێ کە جە بارەو ئی کۆچکەراوە کریاێنێ، سەلەمنانشا کە ئا زاڕۆڵا کە جه  فێرگەکانه مشۆ بە زوانێو جیا جە زوانی ئەڎایی وێشا بوانا، بە گردی و بە بەئاورد سەرکەوتەیەو خاس بەدەس نمارا.  ئینە تەنیا ڕواڵەتوو دیاردەو ئاسیمیلاسیۆنی زوانی یا تەکزوانه کەردەی مرمانۆ. بەڵام جە ڕاسیەنە و چە پرۆسەکەنە ئا چێوە کە  روە مدۆ ئانەنە کە ئی ئانزانا(مرۆڤا) گنا پەراوێزو ئا کۆمەڵگایاوه و بە کەسانێ لاوازێ دریا قەڵەم  و تەنانەت بە بە بەشێو جە  بێ دەرەنتانتەرین توەو(قشر)و پەراوێزوزیاێ کۆمەڵگای. ئەگەر هەرمانێوەیچشا مشته گنۆ، هەرمانێوه کەم دەئامەڎەنە  و  زاڕۆڵەکایچشا جه  فێرگاکانه بەگردی  و  به بەرئاورد لاوازێنێ و نەوه(نەسڵ) و دماو ئاڎیشایچ  باروودۆخێو خاستەر جه  نەوەو  وێشا چەمەڕاشا  نمەکەرۆ.

پەرسه: ڕەگەزپەرەستێ و شۆوینیستێ  توندڕەوێ جه ئاستو دنیاێنه و به درێژایی مێژووی حەولوو تەقالاێ  فرێشا پەی فەوتنایزوانی ئەڎایی قسەپەنەکەراو  زوانەکاتەری داێنێ. به پەیلواو شمە چەنی مشۆ وەر پی  سیاسەتیه  گێریۆ؟
جواو:  چی چن ساڵه  دماینانه  چنها  وەڵاکریای و بڕیارێ  جۆراجۆرێ  جه لاو ڕێکوزیاو  نەتەوه  یۆگێرتەکاوه((UN  بەرێ شیەنێ  که ئی جۆره  هۆرزووکەوتا به نایاسایی مزانا.  بەڵام  یاگێ داخێنه  که ئی ڕەوته  هەرپاسه درێژەش  هەن و ڕێکوزیاو نەتەوه یۆگێرتەکایچ((UN  هێز و یاساێو چەنەئاماش پەی  وەراوەریکەردەی دژوو ئی جۆرە هۆرزووکەوتا نیەن. به پەیلاو من پسپۆڕێ و شارەزاێ مشۆ به دەوڵەتەکاشا  سەلەمنا که پەروەرده به زوانی ئەڎایی  و پەشت گێری جه پرۆژێ پەی گەشەکەردەی زوانه جیاوازەکا به قازانجوو ئی دەوڵەتاو  وێشانه.  پەیجۆریێ  زانایانێ  چی  بارەوه   سەلەمنانشا  که  فرەزوانی  جیاکەرەوەو  هەم وەڵاتیا جه یۆترینی  نیەن،  بەڵکو  پەشتیوانەن  پەی  یۆگێرتەی  نەتەوەیی و وەڵاتی  هەم بەشی،  یان  به واتێوەتەر:  ،، ئینە یۆگێرتەین  جه جیاوازینه ،،. زانای نامداری هێندی، دەبی پراسانا پاتانایاک(Debi Prasanna (Pattanayak، وەختوو وێش زوانه هێندیەکا به ولی لاولاوی تەشبی  کەرێ و واچێ دانەدانەو ئی ولا پەی جوانخاسی گوڵوو  لاولاوی پەیوازێنێ.  بەهەرحاڵ هیچ  هۆکارێو پەی  پەرۆشی ئی دەوڵەتا جه فرەزوانی بیەیش نیەن. 

پەرسه:  چەنی  کریۆ  بڕیارنامەو گەردوونی مافی زوانی  جه  گردوو دنیاێنه،بە تایبەت جە وەڵاتە فرە زوانیەکانە پەسەن کریۆ و کردەوەش شۆنیوە بۆ؟
جواو: جه ڕاسییەنه، هه رپاسه که وەڵتەر  واتم، چەسپنای  تەماموو ئی  بڕیارناما بە کردەوه و تەنانەت  پەسەن کەردەیشا جه لاو دەوڵەتەکاوه  چەمەڕا  نمەکریۆ.

پەرسه : بڕێوه  چا  دەوڵەت و لایەنا  پەروەردە  به  زوانی ئەڎایی  بە تەرسێو پەی ،،ئاساێشی نەتەوەیی،، منیاره. ئایا  بەڕاسی  پەروەرده به  زوانی ئەڎایی تەرسێەش پەی ،،ئاسایشی نەتەوەیی،، و وەڵاتی ھەمبەشی ھەن؟  
جواو:  هیچ  بەڵگێوه  پەی سەلەمنای  ئی جۆره  پەیلوایا،  که  پەروەرده به زوانی ئەڎایی تەرسەش  پەی  ،،ئاسایشی  نەتەوەیی،، بۆ، بیەیش نەبیەن و نیەن. پەی نمونەی بەشێو فرەو  وەڵاته ئافریقایەکایچ دڎان    به بیەی فرەزوانی پێسەو ئەمری واقێعی منیاره.  و ھەرپاسە ڕێزگێرتەی و دڎانپۆرەنیای پی واقێعیەتیرە پەی یۆگێرتەی نەتەوەیی و وەڵاتی ھەمبەشیشا به پەیواز مزانا.  به پەیلواو منیچ ئی دڎانپۆرەنیایرە  تاوۆ  بۆ به مۆدێل و بنەماێه تەنانەت پەی کێشەو پەرسکاتەریچ.

پەرسه :  تەرسەو فۆتیای بەشێو فرەو زوانە ئەڎاییەک جه ئاستوو دنیاێنە ھەن.  پەی  نەفۆتیای و گەشه  کەردەی ئی زوانا مشۆ چێش کریۆ؟ ڕاچارو شمه چێشەن؟ ئەرکوو دەوڵەتا و ڕۆشنویراو گلێرگاو مرۆڤایەتی  جه  وەراوەروو ئی تەرسێوە چێشەن؟
جواو:  هەم  دەوڵەتێ  و  هەم ڕۆشنویرێ و زاناێ گلێرگاو مرۆفایەتی مشۆ تایبەتمەندی ھەریۆ چی زوانا و قسەپەنەکەراو ئی زوانا به وردی بشناسا.  فرەزوانی جه  گرد وەڵاتێوەنه،  نە تەرسەنە و نه کێشه،  به ڵکوو  ئەرمانەروو  سەروه توو سامانی  فەرهەنگی  دەوڵەمەندو ئا  وه‎ڵاتانه.  ئا دەسکەوته که وەڵاتوو ئەتیوپی  جه ساڵەو  1994ی،  دماو 10 تا 15  ساڵا ئەوەگژیای بەدەسش ئارد، نمونێو زەق و دیارەن پەی  واقێعو فرەزوانی و ھەرپاسە پەیوازی چەسپنای  فرەزوانین جه ئاستوو دنیاینه. جه ئەتیۆپینه فرەزوانی  ئەرمانەروو واقێعوو ئا وەڵاتینه، نەک نکوولی وسەپنای زوانێو سەروو زوانەکاتەریرە و یان تێکەڵکەردەی چن زوانا و یان پەیرەو کەردەی سیاسەتی  تەکزوانی و......
جە سەڎ(100) ساڵێ ویەردێنە دەوڵەته یۆجە دماو یۆوەکاو ئەتیۆپی کەوتێبێنی شۆنەو سیاسەتوو تەکزوانی و زوانوو  (ئەمحاری)شا پێسەو زوانی سەرەکی جە ویەروو پەروەردەی و یاسای و لەشساقی و......سەپنابێره. بەڵام ئی سیاسەتە جە ساڵەو1994ینە تووشوو ئەوەمەڕیای و بێئاکامی بی. چا ساڵەولای دەوڵەت  سیاسەتێو زوانی تازەش هۆرچنی و  وەرپەرسێ و دەموودەسگای کارئامێ و  شارەزاێش پەی 11  مەحاڵێ ئا وەڵاتیە دەسنیشان کەردێ. ئەرکوو ئی وەرپەرسا و دەموودەسگایا ئانەبێ کە بلا پەی ئا مەحاڵا و ئێمکاناتوو  گەشەکەردەی زوانوو قسەپەنەکەراو ئا مەحاڵا فەراهەم کەرا و زوانەکەیچشا بۆ به زوانی ڕەسمی و زوانوو پەروەردەو مەحاڵەکەیشا. 
ئی سیاسەته سەرکەوتەیی فرەش بەدەس ئارد و به هەزینێوه ماڵی فرە کەم چەسپیا و یاگی وێش گێرتە.  دەموو دەسگاێ  پێوەندیدارێ  هەمکاریەو  فرە نزیکشا چەنی یۆی بێ و کۆپەڕێ( کتێبێ)  فرێ به زوانه جۆراجۆرەکا  ئامادێ و چاپێ کریاێ و ڕێکوزیاێ و ئێمکاناتێ  هۆرەوگێڵنای و خزمەت گوزاریێ فرێچ پەی  گردوو هەموەڵاتیا درۆسێ  بیێ.  جا مادام  ،، کێشه،، و  فره  زوانی  جه  وڵاتێوە  فرە  کەمدەسەنه  پێسەو  ئەتیۆپی،  پا  ئاسانییه   چارەسەر کریان،  چی  مشۆ  جه  وەڵاتەکاتەریەنه  ئی  هەرمانێ  نەکریۆ  و ئی  ،،کێشه،،  دەسکرده  چارەسەر نەکریۆ؟؟
                                             
هۆرگێلنەر: موختار کەریمی- ئاڵمان