گەل کوشتەی یانی هەر کەردەویٛ کە بەنیازو دلیٛنەبەردەی وفۆتنای گرد یان بەشیٛ جەنەتەویٛوە، یام ڕەگەزیٛ، گروپیٛ ئەتنیکی، یام ئاینی ئەنجام دریوٙنە. جینوساید واتێوە لاتینیەنە جە دڤیٛ واچان(  جین gen بەماناو ڕەگەزی مەیوٙنە، یەکەو دروسبیەیو بەشەری،سایدcide  بەماناو قڕ کەردەی، کوشتەی و دلیٛنەبەردەی.( گەل: بەهەورامیانە ماناو  کوٙمەڵ ی مدوٙ، نەک میللەت، پیٛوەرە کوشتەی).
ئەژناسەو نەتەوە یوٙگریٛرتەکان پەی جینوٙسایدی- گەلکوشتەی(هەوڵ و تەقەلای بەپلان و بەرنامەن جەلاو دەسەڵاتیٛوە یام دەوڵەتیٛوە پەی دلیٛنەبەردەی گەلیٛ تەری کەپیٛوەرە مژیوان، ئەگەر دلیٛنە نەبەروٙش بوٙ بە بایسو تەرسیٛ و خەتەری سەرو بیەی دەسەڵاتو ویٛش.
پەی نمونەی مەواچمیٛ ئەنفال گەلکوشتەین(جینوٙسایدەن): یانی سەلەمیان کەئیراق پەی نیازو مەبەستو تایبەو ویٛش  گەلو کوردیش دلیٛنەبەردەن، کە دەگانشینەکیٛ کوردسانیش گیٛرتیٛ و بەزیندەیی کەردیٛش چیٛرو خاکیوە، کە بەشێوی گرنگ وفریٛ بیٛنیٛ جەنەتەوەو کوردی، پی شیٛوە تاوانێ گەوریٛ و تەرسانکەش کەردە دەرهەق بە گەلو کوردی، هەرپاسە کیمیاواران کەردەی هەڵەبجەی و دەگا نشینەکانو تەرو کوردسانی  بە دەسو ڕژیٛمی مەرامش بیٛ و بەرنامەش بیٛ پەی کوشتەی بە کوٙمەڵی خەڵکیٛ فرەی، تا کوردی دلیٛنە بەروٙ و نازوٙش .
کوٙمەڵکوشتەی، ڕەشەکوژی،قڕکەردەی، یام گەلکوشتەی؟
کوٙمەڵکوشتەی، ڕەشەکوژی یا قڕکەردەی تایبەمەندی گەلکوشتەینیٛ( جینوٙسایدینیٛ)، وەلێم ماناو وێڕاسو گەلکوشتەی نمەدان، چونکە گرد کوٙمەڵ کوشییٛوە یا قڕکەردەی گەل کوشتەی نیەن. کە مەواچمیٛ یام مواچا ن کوٙمەڵکوشتەی یام قڕ کەردەی، نمەزانمیٛ مەبەست چیٛشەن، ئایا پاکتاوی ڕەگەزین پیٛسە تاوانو دژ بەمروٙڤایەتین، یام کوشتاریٛ بەکوٙمەڵەن بەهوٙکارو کوٙمەلایەتین، یام کوشتاریٛن هوٙکارش دیار نیەن. هەرپاسە کوٙمەڵكوشتەی مکریوٙ کوشتەی پەنج تا دە کەسیٛ یام سەد یام هەزار کەسیٛ بوٙنە جە ڕووەداییٛ تەریک و نادیارەنە بوٙ، ئی کوٙمەڵکوشتەیە نمەلوٙ خانەو تاوانو گەل کوشتەیوە، پەی نمونەی کوشتەیو 250 کەسا ن بەهوٙو تەقنایەو بوٙمبیٛوی ویٛ کوشیوە، کوٙمەڵکوشیو قڕکەردەی خەڵكین چا یاگیٛنە، وەلێم گەل کوشتەی(جینوٙساید) نیەن. یانی چیٛگەنە مەبەستو نیازو کوٙمەلکوشتەکەی نەسەلەمیان کە تایبەت بوٙ و پلان و بەرنامەش بیەبوٙ، نمەزانمیٛ مەبەستو کوشتارەکەی دلینەبەردەی بەشیٛ گرنگ و خەلکی دەسنیشان کریای بیەن یام نا. هەرپاسە پەی چیٛشی ئاخەڵکە کریان ئامانج، یام ئی خەڵکە کە کریان ئامانج پەی کوشتەی فرە گرنگەن و ژمارەشان فرەن کە ببانە بایسو خەتەری، وەرو ئانەی کوٙمەڵکوشتەی و قڕکەردەی چەمکیٛ  وەر وەڵان ماناو تەفسیریٛ فریٛ مەدوٙ دەسۆ.
وەلیٛ کە مەواچمیٛ گەلکوشتەی(جینوٙساید) یەک دننە شکە نیەنە و ماناکیش دیارەنە ئادیچ(تاوانەو دلیٛنەبەردەیو گروپیٛ یام دەسێ خەڵکی دیاری کریا کە نەتەوە و ڕەگەز و ئاینش جیابوٙ جە نەتەوەی سەردەسەی ودەسەلات داری. وەرو ئانەی من پیٛسە  کەسیٛ چالاکوان  یام دلسوٙزو ویارو جینوٙسایدی مەواچو مەشوٙ کەلیمیٛ جینوٙسایدی بەکار باوەرمیٛ جیاتی گەلکوشتەی، کە واتیٛوە جەهانینە و گردو نەتەوەکان و دەوڵەتەکانو سەرزەمینی ئی واتیٛ بەکار ماوەرانیٛ، جەزوانی عەرەبینە (الابادە الجماعیە ) بەکار ماوەران، پوٙکەی بە سوٙرانی بیەن بە کوٙمەڵکوژی  و بەهەورامیچ  گەل کوشتەی، هەرپاسە بە فارسی  پەنەش مەواچان(نسل کوشی)  کە ماناو  وەچەکوشی  یام نەوە کوشی، مەدوٙ، بەڵام پەڕ ماناو تاوانەکیٛ نیەن، بەلام جینوٙسایدەکە گردی مەگیٛروٙنوە.
بڕێ کەردەویٛ هەنیٛ کەسیچ مەکوشیوٙنە، وەلێم کە ورد مەبیوٙ چەنەشان مەبانیٛ بە جینوٙساید، پەی نمونەی: دەسەلاتیٛو گەرەکشەن نازوٙ میلەتیٛو  یام زوانیٛوی تەر کە ئینا چیٛر دەسەنە زاوزیٛ و زاڕوٙڵیٛشان ببان، بیٛ دزیوٙ جوٙرە دەرمانیٛشان مدوٙنە و گرد نەزوٙکیٛ بەر مشانیٛ، پی شیٛوە ژیوایشان مدرونٙ، دماو ماویٛ ئی میلەتە دلیٛنە مشوٙ بە شیٛنەی، کەسیچ شکەش نمەلوٙ پەیش کە بە بەرنامە کریان، پەوکەی مەواچمیٛ واتیٛو جینوٙسایدی فرە گونجیان پەی باسەکەیمان، یام کوٙچ پەنە کەردەی خەڵکی جە سەرزەمینێنە پەی یاگیٛو تەری، بەنیازو تاونایۆ زوانەکەیش یام  نەژادەکەیش، نەتەوەکەیش، دلیٛو بوٙتەو نەتەوەی سەردەسینە ئینەچ ملوٙنە خانەو جینوٙسایدی، نەتەوەو کوردی جە کوردسانەنە توشو جینوٙسایدی بیەن لاو نەتەوە سەردەسەکا ن فارسی و عەرەبی و تورکیوە، نمونە تەعریب کەردەی کوردسانی، فارایەو کوردەکانو قەلاو دمدمی پەی خوٙراسانی جەلاو شا عەباسی سەفەویوە، وەڵتەریچ کوچو کوردەکانو دلیٛو وەڵاتو تورکیایما ئەژنەویەن تەنیا بە مەبەستو تاونایۆ و دلیٛنە بەردەی نەژادی و زوانیشان بیەن. ئینە گرد مەبەست دلیٛنە بەردەی زوان و نەژادو نەتەوەو کوردی بیەن، رەنگا کەسیچشا نەکوشتەبوٙ.
 
فەرماودیٛ چەنی ئەژناسەو بڕیٛ جە شارەزایانو ویارو جینوٙسایدی:
ئیسرایل چەرنیisrael w.charny   مەواچوٙ: کوشتەیو دەسەجەمی ژمارێوی دیاری کریای کوٙمەلە ئانزانێ بیٛ وەرگیری کە جە وەختو جەنگینە نەبان، مەلوٙنە خانەوجینوٙسایدیوە.
ئیرڤینگ لویس هوٙرڤیتزirving Louis horowitz : مەواچوٙ.جینوٙساید (گەلکوشتەی) یانی دلیٛنەبەردەی و وردوخاش کەردەی بەسسیستمی کوٙمەلە خەڵکیٛ بیٛتاوانین جەلاو دەزگا بیروٙکراتەکانوە.
پیتەردروٙست Pieter Drost    مەواچوٙ: جینوٙساید (گەلکوشتەی) یانی دلیٛنەبەردەی و فوٙتنای بە ئاگایانە وبە بەرنامە و ئانز انەکان، وەرو بەئەندام بیەیەشان جە کوٙمەڵگیٛوەنە ( حیزبێ یام ڕیٛکخراویٛنە).
هەنری هەتنباخHenry R.huttenbach مەواچوٙ: جینوٙساید یانی هەر کەردەوێ کە هەڕەشیٛ بان سەرو بیەی یان مەنەیۆ گروپێ، یانی هەڕەشیٛ و خەتەر پەی دلینەبەردەی گروپێو.
ستیڤن کاتزStevn Lkatz:  مەواچوٙ تەنیا وەختێو جینوٙساید  ئینا دلیٛنە، کە نیازو دلیٛنەبەردەی تاقمیٛو بوٙنە.
 دەوڵەتو عیراقی ساڵەو 1959 واژوٙش سەرو پەیماننامەو قەدەخەکردەیو تاوانەو جینوٙسایدی کەردیٛنە کە ساڵە و1948 جەلاو نەتەوە یوٙگرتەکانوە بەرشیێنە، نەک هەر عراق بەڵکو چندەها دەولەتیٛ تەریٛچ، وەلێم جە هەمان کاتەنە تاوانەو جینوٙسایدی و تاوانەو دژ بە مروٙڤایەتی و تاوانە و جەنگی ئەنجام مەدانیٛ، پەی مەنەیەو سەرو کورسی دەسەڵاتیوە .
تاوانەو جینوٙسایدی گەورەتەرین تاوانەنە سەزەمینەنە، یانی تاوانێوە جیهانیەنە، دادگای تایبەتش پەی دروسمەکریوٙنە سەروئاستو جیهانی، یانی نەتەوە یوٙگیٛرتەکان بەشداریٛ مەبان پەی دروسکەردەی دادگای و ئامادەکەردەی دادوەری شارەزای، هەرکەس چی دادگانە حوکمش دریا ملەرە، ئیتر تا  قەرەو قیامەتی ئینا ملشەو، مەشوٙ دادگایی بکریوٙنە و سزاو ویٛش هوٙربگیٛروٙنە، هیچ کەس و لا و دەولەتیٛ نمەتاووٙنە و ڕاش نمەدریوٙ حوکمو دادگای هوٙر ڕوشکنوٙوە.
تاوانەو کیمیا وارانو هەلەبجەی ڕوٙ 28/2/2010  جە لاو دادگاو باڵاو تاوانەکانو بەغدایۆ بە جینوٙساید ئەشناسیا، پەرلەمانو عیراقی و کوردسانی بڕيارەکەشان قبوڵ کەردەن و پاڵپەشتیش کریان، وەلێ تائیسا حکومەتوعیٛراقی ددانش نەنیان پوٙرە، جونکە ئەگەر ددانش بنیوٙ پوٙرە بە قانون  مەشوٙ قەرەبوو(وجارای) مادی و مەعنەوی خەڵکو هەلەبجەی بکەروٙنوە، تائیسا نکوٙڵی مکەروٙ مەواچوٙ من یاگەگیرو ڕژیٛمو بەعسی نیەنان، ئینەیچ پیٛچەوانەو گرد یاساو ڕیٛسایوە جیهانین.
زانستو جینوٙسایدی زانستیٛ تازەن مەشوٙ خەڵکو هەڵەبجەی و گردو کوردسانی هوٙشیاری تەمامشان ببوٙ سەرو ئی زانستیە، چون تاوانەو جینوٙسایدی گرفتیٛ جیهانین و گرکەسی مگیٛروٙوە.
 پەی یادو ئەنفالی و هەلەبجەی وەرنیار مکەروون جە کوردسانەنە (ناوەندێ) دلیٛنەو جینوٙسایدی مەرزیوٙرە و بودجەی تایبەتیش ساڵانە پەی مسوٙگەر بکریوٙنە، ئی ناوەندە گردو ویارەکانی بگیٛڕوٙنە ویٛ، ڕیخراوەکانو ویارو جینوٙسایدی هامکاریٛش ببان، یانی حکومەتو ڕیکخراوەکیٛ یەک دەس تەقەلا بدان و پەیوەندیش ببوٙنە چەنی گردو ناوەندەکانو جینوٙسایدی سەرانسەرو جەهانینە، هەرپاسە پیٛشنیار بەرزبکەرانوە سەرو ئاست و نەتەوە یوٙگرتەکان و  ئەمینداریٛ گردینی پەی جینوٙسایدی بنریوٙرە.
داخەم مەشوٙ هەتا ئیسە جینوٙساید نەتەوەو کوردی بەردەوامەن، ساڵە 3/8/2014 شەنگال جینوٙساید کریا، ئیسایچ دەولەتو تورکی جینوٙساید بەروٙ راوە جە شارەکانو جزیرەی و ئامەدی تائیسا زیاتر جە 360 کەسیٛ مەدەنییٛ کوشینیٛ، هەرپاسە چەتەکی داعشیچ پارۆن تائیسە چند جاریٛ بەچەکی کیمیایی سەنگەرکانو پیٛشمەرگەیشان بوٙمباران کەردەن، تازەتەرینشان بوٙمبارانو شارو تازەی جە پاریزگاو کەرکوکی بیٛ، کەیەریٛ کەسیٛ گیانشان بەخشان و نزیکەو ششسەد کەسان زەخمینیٛ بیینیٛ. هەرپاسە  ئی دمایەو ڕژێمو تورکیای جە عەفرین، شەهبا، گرێسپی و سەرێکانی هەمان تاوانێش ئەنجامێ دێوە و سەدان هاموڵاتیێ شەهیدێ و بریندارێ بیێ.

ئیٛمە ئەجیٛما دماو هەلەبجەی و ئەنفالی ئیتر جینوٙسایدو کوردی مدروٙ، وەلێ  پاسە نەبی، هوٙکاریٛش فریٛنیٛ، کەمتەرخەمی ویٛماو ،بیٛ ئەخلاقی  فیسپەگای جەهانی و دەولەتە زل هیٛزەکان پاسەش کەردەن جینوٙساید و تاوانەو جەنگی سەرەمڕە بوٙنە .
ئاشتی و ئارمی پیٛوەرژیوای بەدی نمیەیوٙ هەتا تاوانبارانو جینوٙسایدو هەڵەبجەی و ئەنفالی و ئەویٛشانی تەری سزا و ویٛشا هوٙر نەگیڕانیٛ، چەنی ئانەیچ مەشوٙ وجارای مادی و مەعنەوی قوربانیان و ڕوٙزگاربیانو ئی تاوانیٛ بکریوٙنوە، هەتا دنییٛوە پەڕ ئاشتیە و دوور جە جەنگ و جەڵەبەی و کوشتەی دروسە بکەرمیٛ.

 دکتوٙر ناجح گوڵپی