حەوتەم بەشە

"حوکمو سان و بەگزادەکا هەورامانی و زنجیرەو فەرمانڕەواییشا "

چی بەشیٛنە و بەشەکا دماتەرینە پەردەچیوٙما لاو یوٙ جە ڕووە ئیٛژاییەکاو ژیوای و ویەردەو هەورامانی و هەورامیەکا، هەکە ئاڎیچ باسو سان و خان و بەگزادەکا هەورامانی و قسەکەردەین سەرو زنجیرەو سانەکا و ڕیشەو بنەیانەکەیشا و ڕوٙشنایی وستەی سەرو ژیوای چنڎ کەسێوەشا،وەڵیٛ گرچیٛوینە ئەشوٙم بزانمیٛ هەکە ویەردەو زنجیرەو فەرمانڕەوایی سانەکا هەورامانی گیٛڵوٙوە پەی فرەتەر جە دویٛ هەزار ساڵا چێووەڵی و پەنجسەد ساڵێوە وەڵیٛ ئەڎابیەی عیسای بەڕیٛزی، چاگۆ زنجیرەو فەرمانڕەوایی سانەکا، بە بەهمەن بەگ کوڕو ئەسپەنیار کوڕو گوشتاسپی کوڕو زوٙرابی دەس پەنە کەروٙنە و دماتەر دەورانو بەهمەنی دووەمی و هەروەرەنە هەتا مێ سەرو دەورانو بەهمەنی یەرەمی هەکە بە ١٨ پەشتیٛ یاووٙوە سەرو بەهمەنی یوەمی، ئیٛمە چی کوڵە باسەنە بەهمەنی یەرەمۆ دەسپەنە کەرمیٛ، چونکە چاگۆ ئیٛتر پەشتاوپەشتشا ڕوٙشنا. (١).

یوەم فەرمانڕەوا نامیٛش بەهمەن بیەن و گوایا نەوەو ئا بنەیانە موغ - موگە زەردەشتیا بیەن هەکە وەختو هەڵمەتەکیٛ ئەسکەندەری مەکدوٙنینە پەی سەرو دەسەڵاتو هەخامەنشینەکا، ئاواریٛ بییٛبیٛنیٛ و ڕوەشا کەردیٛبیٛ هەورامانی.

دلیٛ سەرچەمەکانە پی تەشکە باسو سەرئاماکەی کریان: بەهمەن سنعەش یەریٛ ساڵیٛ بیەن تاتەش هەکە نامیٛش باڵوڵ بیەن مەردەن و بەهمەن هەتیم کەوتەن، هەرجوٙر بیەن ئەڎێش زل کەردەن هەتا بیەن بە هەرزەکار و کەردەنش بە شوانەو دەگاو هەورامانی، ئا سەردەمە سەروەتو سامان فرە نەبیەن، گیٛرە گردو دەگێوە چل پەنجا سەرێوە ئاژەڵشا بیەبوٙ، پەوچی بەهمەن تاوانش شوانەییشا کەروٙ، چنڎ ساڵێوە پا ڕەواڵە شوانەییش کەردەن، هەتا ڕوێوە گەلەکەیش بەروٙ ڕوەو دوٙڵ و دەرێوە هەکە پەنەش واچا (کاوکلوٙ) عەسرو ئا ڕوٙیە ژەرەژێوە ڕاوە کەروٙنە و بە خنجەرەکیٛش سەرەش بڕوٙنە و دمای ماوێوە ڕاش گنوٙ مەڕێوە بازنەیییٛ گولانیٛ مڎیوٙ کەسێوە دلیٛ مەڕەکیٛنە ئینا خەڵوەتەنە و خجڵو ڕاز و نیازی و خوڎا پەرساین، ملوٙ لاش و ژەرەژەکیٛش بە خەڵات مڎوٙپەنە، ئاڎیچ دمای دەسوەشیی فرەی پەنەش واچوٙ ماڎام پاسەنە ئەشوٙم ژەرەژەکیٛ بەریۆ یانەو ویٛتا و کەسێوە هەرمانکەرتا پاکەش کەروٙنە و بریٛژندیٛش، ئینجا پەیم باریۆ با پەی وەربانگیم وەرونەش. (خونچیوٙ ئی ڕازیٛ دەوروپشتو ساڵەکا ٤٠٠ ی کوٙچیرە قومیێبوٙ).

بەهمەن کرژ ژەرەژەکیٛ بەروٙوە پەی یانەی و ئەڎێش یاونوٙنە و ئاڎیچە ژەنێوە کردیٛ و گورج و گوڵە بوٙ و کرژ ژەرەژەکیٛش پاکە کەردیٛنە و بریٛژنێنەش و چەنی نانی پیٛتیٛنەشۆ و ویٛرەگا دیٛرێوە بە بەهمەنیرە کیاستیٛنەشۆ پەی خوڎاپەرسەکەی هەتا پەی ژەمەو ویٛرەگایش وەروٙش، ئا پیا خوڎاپەرسە نامیٛش جەلالەدینی غازیی بیەن و وەرو ئانەی هەکە یوەمجار بەهمەنی ویٛستەنۆ، دلیٛ هەورامیەکانە بە غازی بەهمەن ئەژناسیان و دماتەر بە (غازی بن) شوٙرەتش بەرکەردەن. هەکە بەهمەن ژەرەژە سورۆکریێکیٛش بەردۆ پەی دلیٛ مەڕەکیٛ پەیش و دمای ئانەی وەربانگش کەردۆ و پیٛوە تیٛرشا وارد، دوعێ خەیریش کەردیٛ پەی بەهمەنی و ئاڎیچش فیٛر کەرد چەنی شوکرو خوڎای کەروٙنە و دوعێ کەروٙ. ئیٛتر چا وەختە بەدما بەهمەن جار جار هەروەختێ پەردەچیێش سەردیٛ لاو ئا پیا خوڎاپەرسەی و ئاڎیچ موچیاریش کەریٛ و ڕای ڕاسەش نیشانە دیٛ.

ویٛرەگانێوە بەهمەن لوا لاش و جەلالەدینی وات پەنە: ڕەمە فریا گنە خەڵکو دەگێ یاونەنە ئیٛشەو هوردو دەگاو دیٛوەزناوی مڎوٙ ملو دەگاکیٛتارە، وازوٙ شمەیچ ویٛتا لادەیدیٛ و سەروماڵتا پاریٛزندیٛ، بەهمەنیچ کرژ لواوە دەگا و خەڵکەکەش ئاگادار کەرد جە هەواڵەکەی، بڕێشا بڕواشا پەنە کەرد و بڕێچ گەنجەفەشا پەنە کەرد، ئانیٛشا هەکە بڕواشا پەنە کەرد دەگانە زیێوە و لوێ یاگێوە کەنارەنە ویٛشا و ئاژەڵشا ستارشا گیٛرت هەتا بەیانی و پاریٛزیێ، ئانیٛچشا هەکە بەگوٙشو بەهمەنیشا نەکەرد و دەگانە مەنیٛوە، شەویٛ لەشکەرو دەگاو دیٛوەزناوی پیٛسەو دیٛوا تەپشا کوا سەرو دەگێ و داشا ملشارە و هەرکەسشا دەسکەوت کوشتشا و هەرکەسیچ بەرشی بە نیمەگیانی مەنۆ و دەگا و یانەو مەنزڵشا چەپاو و تاڵان کەردیٛ و ئایرشا نیا دەگێوە و گیٛڵێوە.

سەحبێ ئا خەڵکە هەکە ویٛشا لادابیٛ و پاریٛزیێبیٛنیٛ گیٛڵێوە دلیٛ دەگێ دیشا دەگا ویٛرانە بییٛنە و زەرەرێوە فرە دریان دەگێ و خەڵکێوە فرەیچ کوشیا و زەخمینا، هەرجوٙر بی یوٙشا گیٛرتۆ و چەنی بەهمەنی لوێ پەی لاو پیا خوڎاپەرسەکەی و داڎو ویٛشا بەردشا لاش، وەلێم تازە هیچ نەکرییٛ و کار جەکاری ترازیابیٛ.

جەلالەدینی پیاخاس موچیاریش کەردیٛ بلا قەڎپاڵو ئا کەشە بەرزەیۆ هەکە کەوتەن پەشتەو دەگاکیٛشا، چاگە یانەو مەنزڵ بنیاوە یوٙ و پیٛوە ساچا و ئاگاشا یوترینی بوٙ، بەهمەنیچش کەرد قیٛخاشا و دەسش وستیٛ دلیٛ دەسو یوترینی و واتش: ئانا سپارایدیٛم بە بەهمەنی و ئاڎیچی مسپارو بە شمە بەگوٙشش کەردیٛ، گردشا قەولشا دا ملش بڎا پەنە و چەنیش با.

دماتەر پیا خاسەکە واتش گردیتاوە جیرێوە بنیەیدیٛرە پەی بژیٛوی بەهمەنی و کڵفەتیش، ئامێ سەرو ئانەی ساڵانە گرد یانێوە: بارێ سمەری و بارێ هیٛزمیٛ و کەرگێوە و هەرکامیچشا خەلەو خەرمانشا هەن دەیەکو خەلەکەیشا پیٛسە و زەکاتی بڎا بە بەهمەنی پەی بژیٛوی ویٛش و ئەرکو میٛماناش، پیاخاسەکە موٙچیاریی بەهمەنیچش کەرد پا کوٙمەکیە ساچوٙنە و چەمیٛ نەبڕوٙ ماڵ و سامانیشا و زوڵمشا وەنە نەکەروٙنە، داوایچش کەردە خەڵکەکەی حورمەتش گیٛرا و چەمڎاریچش کەرا ئیلاو ئەولا نەکەروٙنە. خەڵکەکە گفتشا دا پیاخاسەکەی پاسە کەرا وەلێم واتشا: بەهمەن بەچکە وەرگا و تەرسەو ئانەیما هەنە دەس بڎوٙ زوڵم و زوٙری و پەیما چار نەکریوٙ.

پیاخاسەکەیچ شانەشدا چیٛرو ئانەی و گفتش دێپەنە و واتش: بەهمەن یام کوڕ و کوڕەزێش دەسبڎا زوڵم و زوٙر ویٛم ژیواینە بوو یام مرو، چەنەشا قبوڵ مەکەرونە و پەشتیشا ماڕوو پەیتا، دمای ئا گفت و بەڵیٛنا خەڵکەکە گیٛڵێوە و تەمو کەشەکەیۆ دەگاشا نیاوەیوٙ و میانو ساڵەکاو ٩٩٧-١٠٥٢ عیسایینە بەهمەن (بەهمەنی یەرەم) (٢) بیبە قیٛخا و فەرمانڕەواشا و نەوە دماو نەوەی کوڕ و کوڕەزێکیٛش دەگاو هەورامانی و دەگایەکای تەریچەنە دەسەڵاتشا گیٛرت دەس، هەتا ئیسەیچ شارەکڵەو هەورامانی حەر ئینا تەموو ئا کەشیۆ..

دەماو دەمیچ گیٛڵناوە گوایا هەروەختێ دەسەڵاتدارێشا دەسش دابوٙ زوڵم و زوٙر خەڵکەکە لوێنیٛ سەرو لوتەو کەشەکەی و ڕوەو مەڕەکیٛ هەکە وەختو ویٛشەنە پیاخاسەکەش چەنە بیەن لاڵیێنیٛوە و دوعێشا کەردیٛنیٛ ئەو دەسەڵاتدارەکەیشا و زوو دوعێکیٛشا گیرێ بییٛنیٛ و زاڵمەکە زەواڵش پەی تایین بیەن.

هەرپاسە بەهمەن دمای ئانەی بیەن بە قیٛخا و دەگاو هەورامانی کناچێوە خەڵکو دەگێش مارەکەردیٛنە و بیەن ساحیبو ژەن و یانەی و چنڎ زاڕوٙڵێوەش بینیٛ و پەنجاو پەنج ساڵیٛ قیٛخاو دەگێ بیەن و بە موو لاش نەڎان جە موچیارییەکا جەلالەدینی پیاخاسی و ساڵەو ٤٤٥ ی کوٙچینە بە مەرامو ویٛپاریٛزنای جە پەلامارەو ناحەزەکاش، قەڵاو هەورامانیش بونیات نیێنە هەکە وەختو ویٛشەنە قەڵێوە هیٛقمە بییٛنە.

دمای گوزەرنای هەشتاو حەوت ساڵا تەمەنی، ساڵەو ٤٤٧ ی کوٙچینە مەردەن.

دمای مەردەی بەهمەنی یەرەمی، باریە بەگی کوڕش بیەن بە قیٛخا و فەرمانڕەواو هەورامانی.

سەردەمو باریە بەگینە ناوچەکەنە یەریٛ ناوەندیٛ دەسەڵاتی بیٛنیٛ:

یوە: شارەکڵەو هەورامانی

دویٛ: دەگاو دیٛوەزناوی

یەریٛ: دەگاو سلیٛنیٛ، قەڵێوە سەختەشا بیٛ و مل نەڎیٛنیٛ بە کەسی

هەریوٙ چا یەرە ناوەندەیە چنڎ دەگێوە تەریٛ چیٛرو ڕکیٛفیشانە بیٛنیٛ...

دەگاو هەواساوای سەربە دەسەڵاتو دەگاو دیٛوەزناوی بییٛنە و خەڵکەکەیچش کاکەییٛ بییٛنیٛ و جارجار جەنگ قوٙمیان میانو ئا یەرە دەسەڵاتەینە.

باریە بەگ قەڵاو هەورامانیش تازیٛ کەردۆ و هیٛقمتەرەش کەردە و ڕوٙبەڕوٙ دەسەڵاتش زیاڎش کەریٛ و یوەیوەی دەگایەکا دەوروپشتیش وزیٛ چیٛرو دەساش هەتا پاسەشە سەرئاما چەنی دەسەڵاتدارو دەگاو دیٛوەزناوی ڕیٛک کەوت و کناچێوەش مارەکەرد و کوٙتاییش ئارد بە ناکوٙکی قوڵو بەینیشا و پەنجاو چوار ساڵیٛ فەرماڕەواو هەورامانی بیەن.

* دمای مەردەی باریە بەگی، میر جەلالەدینی کوڕش بیبە سانو هەورامانی و سەردەمو دەسەڵاتیشەنە فرەو ناوچەکا دەوروپشتیش وستیٛش چیٛرو دەسەڵاتو ویٛشۆ و نەوەدو نوٙ یام نەوەدو پەنج ساڵیٛ دەسەڵاتدار بیەن، دمای ویٛش میر سەعیدی کوڕش هەکە بە میر سەعید جیاشا شوٙرەتش بەرکەرد، بیەن بە یاگەدارش. (٣)

بەشەی دماینەنە کوچێ بە وردیی سەرو سەردەمو جیاشایۆ مردمیٛ

..........................................

* (سان، کوڵ کریاوەو نامیٛ سوڵتانینە، هەورامانەنە جیاتی میری بەکار ئامێنە، پیٛسەو: سان نشینو هەورامانی... یارسان: دوٙسەکیٛ یام یاوەرەکیٛ یام ئانیٛ هەکە سەرو دینو سانینی، ئی یارسانیٛچە دەورو ساڵەو ٧٨٦ عیسایینە سەرشا هوردان و باڵوڵی دانا بە ئەرەمەرزنش نریوٙرە). هادی ڕەشید بەهمەنی، پەیامی هەورامان/لاپەڕە(٤١٤))

(١)) عبدالرزاق عبدالرحمان محمد، سەربوردێکی هەورامان و سەردانێکی تەوێڵە/لاپەڕە(١٢١

(٢) سەرچەمەی وەڵین/لاپەڕە(١١٠)

(٣) پەی ئی بەشیٛ کەڵک هورگیٛریان جە زانیایەکاو دلیٛ کتیٛبو، محەمەد ئەمین هەورامانی، مێژووی هەورامان، بەرگی یوەم/لاپەڕە/(٦٩٩- ٦٧١).

هەرپاسە جە کتیٛبو، قازی عەبدوڵا شەیدا، مێژووی سانەکانی هەورامان، هورگیٛڵیای کوردی سوٙرانی، سەریاس محەمەد/لاپەڕە(١١٤-١٢٠).