ئەنداموو دەسەو ڕاوەبەریی کەجەکەی "خەبات ئاندۊک" سیستموو کۊنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیکی، مۊدێلوو رێکوستەکایشا، لوایڕاوە و ڕاچارەکەش جە دیدارێوەنە چەنی ئاژانسوو هەواڵوو فراتی (ANF) ورش سەنگنا. بەشوو یووەموو دیدارەکەی چینەن:

کۊنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیک چێشا؟

کۊنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیک، سیستموو رێکوستەی گلێرگەی دیموکراتین. هیچ جمیەر و پارتێوە نییا، بەڵکوم سیستمی کۊمەڵایەتین. ئانڎە پەیوەنڎییش بە کورڎسانیوە هەن، پەی تورکیای، عێراقی، ئێرانی و سووریایچ متاوۊ پەیوەنڎیدار بۊ. ئەگەر وافرتەرش کەرمێ وەرکەوتوو دلێڕاسەی، ئەورووپا، ئەمریکا، ئەفریقایچ متاوۊ گێرۊوە. کەجەکە کۊنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیکوو کورڎستانین. هەمان چێو پەی ئێرانی، عێراقی، سووریای یا دەوڵەتێوە تەریچ بۊ. گەل، ئیتنیک، ڕێکوزیای کولتووری، ئاینی و بەکوڵی گرڎوو گلێرگەی و گەلاو وەرکەوتی دلێڕاسینی هەگەرەکوم گەرەکشا بۊ سیستمێوە چانە پەی وێشا بە بنەما گێرا، ئا وەختە کۊنفدڕاڵیزمی دیموکراتیکوو گەلا و وەرکەوتی دلێڕاسینی، یا بە نامێوە تەریوە کۊنفیدڕاڵیزمێ چانە متاویۊ وەرکەوتی دلێڕاسیننە مەرزیۊرە. جا هەگەرەکوم جە تەماموو دنیێنە مەرزیۊرە، ئانە بۊ بە کۊنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیکوو گەلاو دنییێ. سیستمێوە چانەن کە جە هەرێمیوە پەی گەرڎوونی، گولانەوە پەی گەورەی گلێرگەی چەنی وێش ڕێک وزۊ، ڕاوەبەرایەتیی وێش ئەرەمەرزنۊ.

کۊنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیک پێسە بشناسیۊ دلێنەکەش چێشا؟

وەروو ئانەی سیستەمێوە یاگەگێرەوەن و ئاڵترناتیڤوو سیستموو دەوڵەتپەرستیی دەسەڵاتپارێزین، رێکوستەی گلێرگەی وگەلی بەتەمامەتی پەی وێش بە بنەما گێرۊ، پارێزنۊیچش. هەگەرەکوم سەرنجە دەیمێ، جە دووێ کەلیمە سەرەکییا پێک مێ. یۊشا دیموکراتیک/دیموکراسی و ئەوی تەریچ کۊنفیدڕاڵیزما. کۊنفیدڕاڵیزمیچ سیستمێوە پەیوەنڎیین فرە نەرما کە پەشتی بە ئارەزوومەنڎستانەبییەی بەسۊ. دلێشنە دەسوورێوە هەمیشەیی نویسیا نییا. دلێشنە بەزۊرچێوکەرڎەی و ملەجێڕێ نییەنە.  سەروو بنەماو یۊبییەی و ئارەزوومەنڎانەبییەی، جیاوازییەکاو وێش خۊیشی پی جۊرەنێ.

کێنێ ئانێ کە سەروو بنەماو ئا ئارەزوومەنڎانەبییەیە یۊ گێرا؟

دێمۊس یانی گەل. گلێرگە، گرڎوو بەشەکاو گلێرگەی؛ کۊمەڵە ئیتنیکیی، ئاینی، باوەڕی، پێکئامای کولتووری، ژەنی-پیا، گرڎوو ئا ڕێکوزیایا کە ئەرکوو چارەسەروو قۊرتەکاو گلێرگەیشا گێرتێنە گەرڎەن. بەکوڵی گرڎوو بەشەکا سەروو ئا بنەمێ دلێ دێمۊسی یا گەلینە وێش وێش بەرۊ ڕاوە. وێڕاوەبەرین. جە ڕووەو بێگانەکاوە، باڵادەساوە مەبریۊ ڕاوە. سیستمێوەن کە گرڎوو بەشە کۊمەڵایەتییەکا سەروو بنەماو وێڕاوەبەری جە چوارچووەو پەیوەنڎییە کۊنفیدڕالیزمەکانە چەنی یۊی کوێ باوە، چێگەنە دووێ بنەمێ هەنێ؛

*وەڵی گرڎ چێوێنە، مشۊم گرڎوو بەشەکاو گلێرگەی ڕێکێ وزیا.

*کۊمەڵگای ڕێکوزیاکریا، مشۊم دلێ وێشنە داراو پەیوەنڎی بۊ.

شێوەو پەیوەنڎییەکەش کۊنفیدڕاڵیزما. شێوێوە پەیوەنڎیی فشارا، زۊرداری و هەژموونوو ئایدۊلۊژیکی نییا. یۊبییەیۊکەی سەروو بنەماو یەکسانی و ئازاڎی مەرزیانرە. ئانەیچ لایەنوو کۊنفیدڕاڵەکەیشا.

ئانەی تەریچ ئانەن کە مشۊم گلێرگە ڕێکوزیاکریا بۊ. گرڎوو بەشەکاو گلێرگەی، ئانە بۊ بە وچکلەتەرین پێکئاما و گرڎوو ناسنامەی، ئیتنیکی، گرڎوو شناسنامەکا بۊ. ئانە گرڎشا جە ڕاو وێڕاوەبەریوە سەروو بناغەو هۊشمەنڎیی دیموکراسیی وێڕاوەبەریوە وێش بە رێکوستەی کەرۊ، وەروو ئانەی  بتاوا دلێ ئا ڕێکوزیاینە یۊبییەی بەقووەتتەر کەرا، بەقووەتتەر مەرزیارە، سەروو بنەماو پەیوەنڎیی کۊنفیدڕاڵی دەوروو یۊینە کووێ باوە. پەوکای کۊنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیک سیستمێوە ڕێکوستەی گلێرگەین کە بەروو دەوڵەتیوە، کورڎستاننە، مەنتێقەکەنە  و تەماموو دنیێنە گرڎوو بەشەکاو گلێرگەی بە ڕێکوستەی کەرۊ. ئا سیستمە ئانڎە وێڕاوەبەرین، جە هەمان وەختنە سیستمێوە ڕێکوستەی کۊمەڵایەتیی جیهانیین. ئانڎە پەیوەنڎییش بە کورڎستانیوە هەن، پەی مەنتێقەکەی و حەرپاسە پەی تەماموو دنیێن، پەی گەلان، چەوسیێوەکێچ پەیوەنڎیدارێنێ و گێرۊشاوە. سیستمێوە پی نۊعە ڕێکوستەی کۊمەڵایەتین.

ئی شێوازە جە ڕێکوستەی دیموکراتیکی بە چ شێوێوە دەستەبەر بۊ، گلێرگەی دیموکراتیکی ڕێکوزیا چەنی مێ ئاراوە؟

ئانە سیستموو ڕێکوستەی نییا، کە سیستموو پەرلەمانی یا جە ناوەندۊ پەی وێش بە بنەما گێرۊش. حەر جە ئەوەڵۊ تا ئاخر جە شێوازوو گرڎوو دەوڵەتا جیاوازا. جە وچکلەکتەرین رێکوزیایۊ؛ پێسە دەگێ، جاڎەکا جە ڕێکوستەی جاڎەکاوە دەس پەنە کەرۊ، جە ڕێکوستەی دەگایەکاوە دەس پەنە کەرۊ، دلێ ڕێکوستەی کارگەیۊ، ڕێکوستەی یانەی، بەکوڵی گرڎوو کۊبییەیۊ ئینسانییەکا دلێشەنە ڕێکێ وزیا.

جە کۊمۊنەوە پەی کۊنگرەو گەلا

وچکلەتەرین یووە "یەکە"و  رێکوستەی کۊمۊنا. کۊمۊن هەمان وەختنە بە ماناو ژیاوی ئا یاگێ مێ کە بە گرڎوو لایەنەکاو ویشۊ بە شکڵوو کۊمۊنین،.  لاێوە تەرۊ وچکلتەرین  یووەو دیموکراسیی ڕاستەوخۊین، کە ئینسان ڕاستەوخۊ وێش دلێشنە بەرۊ ڕاوە. کۊمۊن وچکلەتەرین ئەنجوومەنا. پەوکایجە پەیمانوو کەجەکەینە یا تیۊروو ئێسەو کۊنفیدڕالیزمی دیموکراتیکینە کۊمۊن بە ماناو ڕێکوستەین  جاڎە و دەگایەکانە، ئەنجوومەنوو دەگایەکان. لای سەریی ئاڎیشایچۊ چنڎین دەگێ کوێ باوە، لای سەری ئاڎیشایچۊ پەی نموونە، ئەنجوومەنوو شارۊچکەکا مەرزیۊرە. پەی دەسوستەی چارەسەری هامبەشی پەی قۊرتەکاو گلێرگەی  سەروو رێکوستەی دەگای و شارۊچکەکا ڕێکوستەی مەنتێقەی، لای سەریی ئانەیچۊ ڕێکوستەی شاری، لای سەریی ئانەیچۊ ڕێکوستەی هەرێمی پێک مێ. لای سەری ئانەیچۊ ئەنجوومەنوو گەلوو وڵاتێوە مەرزیۊرە. بەینوو وڵاتایچنە بۊ. پەوکای بۊ بە ئەنجوومەن جە ئاستوو هەرێمایەتینە.  ئاستوو گەلیچنە بۊ بە کۊنگرەو گەلی ئاڎیچ بۊ بە ئۊرگانوو قەراردای ئا گەلی. بە کۊبییەیۊ گەلە جیاجیایەکا  بۊ بە  کۊنگرەو گەلا. ئەگەر پەی جیهانی پێناسەش کەرمێ ئا وەختە بۊ بە  کۊنگرەو گەلاو جیهانی.

سیستمی دیموکراسی راستەوخۊ و ڕادیکاڵا

بەکوڵی سیستموو ئەنجوومەنەکان، یەک ئەنجوومەن نییا. پەی نموونەی تورکیانە تەنیا ئەنجوومەنێوە هەن. گرڎووو چێوەکا بە ئەرەمەرزنای کریا. چێنە فرە جیاوازا. پەی نموونەی ئەگەر بارەو تورکیایۊ واچمێ، یا بارەو سەرنیشتوو کورڎسانیوە، ئەنجوومەنێوە یا ٢-٣-٥ ئەنجوومەنێ نییەنێ. پەی نموونەی جە ئەڵمانیانە فیدڕاڵیزم هەن، چایچ زیادتەر جە یەک ئەنجوومەنی هەن. حەرپاسە ئەمریکایچنە پی جۊرە نییا. سیستمێوە پا  جۊرەنە کە ڕەنگا هەزار تەنانەت دەیان هەزار کۊمۊنێ و ئەنجوومەنێش ئینێ دلێنە، گرڎیچشا واتەواچ  بارەو قۊرتەکاو مەنتێقەو ویشاەو کەرا، هەوڵێ مڎا چارەسەرشا کەرا وگرڎیچشا پۊشاوە پەیوەسێنێ. پەوکای جە لایێ تەرۊ ماچمێ، کۊنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیک هەمان وەختنە سیستمێوە ئەنجوومەنەکان. سیستمی دیموکراسیی ڕاستەوخۊن. سیستمێوەن کە کەس کەسی مەبەرۊ ڕاوە. گرڎ کەس وێش و ئاڎیشای تەریچ بەرۊ ڕاوە. سیستمێوە چانە نییا کە یۊ ئەرکدارا، یۊ بەرۊش ڕاوە. حەر کەس بە پاو پێناسەی مرۊیی ئەخلاقی و سیاسی، سەروو چارەسەروو کێشەکاو گلێرگەی مشتومڕ کەرۊ، قسێ وێش کەرۊ، قەرار مدۊ، پەی پۊڕنای قەرارەکایچ ئەرکدار کریۊ. سیستمێوە چانەن. سیستمێوە چانەن کە ئەرک و هێز بەتەمامەتی ئینا لاو گەلیوە. سیستمێوەن کە دیموکراسی ڕاستەوخۊ چەنەش دەسەبەر بییەن. وەروو ئانەی  ئینا جبەروو دەوڵەتیوە، متاویۊ پێسە دیموکراسیی ڕادیکاڵیچ پێناسە کریۊ.

یۊبییەی ئازاڎ و یەکسانی جیاوازییەکەشانە

حەرپاسە بۊنەو ئانەیۊ داراو ژیوایێ و مەژگێوە هەرەوەزی و کۊمۊناڵین، پێسە دیموکراسی کۊمۊناڵیچ تاویۊ پێناسە کریۊ. چێگەنە یاواینەی جە دیموکراسی تەنیا بەرزکەرڎەیۊ پەنجێ نییا، یا وەختوو قەرارداینە ئارڎەی سەرووزوانوو ویرۊکەرڎەی کەسەکەین. ڕۊح و ژیوایچش جیاوازا. مەنەیۊین سەروو پەیوەنڎیی ئازاڎی و یەکسانی. ئەگەر ئینسان بە واچێوە پێناسەش کەرۊ تاوۊ واچۊ، سیستمێوەن کە دلیشنە فرەڕەنگی بە شێوێوە یەکسان یۊشا گێرتەن و بیێنێوە یۊ، یۊبییەیێ ئینا دلێنە. وەروو ئانەی گلێرگە مشۊم پێوەرە بۊ. یۊبییەی کێ و چێش؟ یۊبییەی فرەڕەنگییەکا. تایبەتمەنڎی و جیاوازییەکا تایبەتمەنڎیی وێشا پارێزنا. نەک پێسە ئانەی دلێ رێکوستەی نەتەوە-دەوڵەتینە یۊ گرنگتەر و ئەوی تەر بێبەهان. یۊشا ڕاوەبەر و ئەوی تەر بندەس نییا. چێنە گرڎ کەس بە جیاوازیی وێشۊ بە تایبەتمەنڎیی وێشۊ درێژە بە بییەیش مدۊ. لایێ تەریچۊ شێوەو پەیوەنڎی یەکسانا. کەس ملوو کەسیرە باڵادەس نییا. پێسە یۊبییەی یەکسانی جیاوازییەکێ متاویۊ پێناسە کریۊ.

پەی چێشی کۊنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیک؟

ئانەی کۊنفیدڕالیزمی دیموکراتیکی پی جۊرە فۊرمولە کەرۊ "ڕابەر ئاپۊ"ن. پەی چارەسەرکەرڎەی قۊرتەکاو بییەی و ئازاڎیی گەلوو کورڎی کۊشیان و کۊشیۊ. ئێمە ئانێنمێ کە بڕواما پا پڕۊژەیە ئارڎەن، پەسەنڎش کەرمێ کە پەرسەو بییەی و ئازاڎیی کورڎا، تاوا پی جۊرە چارەسەر کەرا و پەی ئانەیچ کۊشیەیمێ. ئێمە مزانمێ کە جە ڕەوتوو تاریخینە فرە ئینسانێ پێسە ئێمە کۊشیای یەکسانی، ئازاڎی و دیموکراسی و بیەیشا ڕاوە بەرڎەن. ئا کۊشیایە سەرەمڕا. بە گرڎ نۊعی ئا کۊشیایە ملۊ ڕاوە، بە پاو ورسەنگنایما سەروو تاریخی ئەگەر ئێمە ئاستوو هیرارشیچ دلێشنە ڕاکەرمێوە، ئاستوو دماو نیۊلیتیک هیرارشی و جە وەختوو دەسپەنەکەرڎەی دەوڵەتیوە تا ئیساتێ قۊناغێوەن نزیکەو ٧ هەزار ساڵا هەن. یەک، دوو هەزار ساڵێ ئەوەڵی ماوەو وەشبییەی قۊرتە ئارۊییانەکاو گلێرگەی بێ، سەبەبی بنچینەیی بێ. سەرڎەمێوە چانەن کە هەڵای بڕێ دەوڵەتێ درووسێ نەبیێبێنێ، وەلێم دەسەڵاتپەرسی، تاکپەرسی بەرەو وەڵێ لوان، مەژگوو پیاسالاری، ئایدۊلۊژیاکەش وەش بی. ماوێوە ئا چینایەتیبییەیە، دەوڵەتبییەیش خولقنێ چا سەرڎەمنە، وەلێم زانیۊ کە کۊیلەبییەی هەڵای بییەیش نییا. وێش ماوێوە دماو ئا ویرۊکەرڎەینە، نزیکەو ٥ هەزار و ٥٠٠ ساڵا وەڵی ئیسەینە دەوڵەت درووس بییەن.

سیستمی دەوڵەتپاڕێز سەرچەمەو قۊرتەکان

ئوروک چا خاکەو ئیسەینە پێسە عێراقی مشناسیۊ ئەرەمەرزیا، دەوڵەت وەش بی. گەرەکمانە ئانەی واچمێ؛ سەرچەمەو گرڎوو قۊرتە کۊمەڵایەتییەکا کە ئینسانیەت ئیسە پۊشۊ سەرقاڵ و گیرۊڎەنن و مەتاوا پێسە پێویسی چارەسەرش کەرا ئا سیستەمنە. پەی نموونەی دەسەڵاتداپەرسی، نەتەوەپەرسی، ناکۊکیی بەینوو سەرڎەسی و بندەسی و هتد.. قۊرتە ئارۊییەکێ فرە گەورێنێ و بە مەژگوو ئیساتێ چارەسەر مەکریا. جە ڕۊو دەسپەنەکەرڎەی  قۊرتە کۊمەڵایەتییەکا بە دماوە، ئێمە تاریخی ور سەنگنمێ. ئێمە ماچمێ قۊرتێ بێنێ و لاو باڵادەساوە ئامێنێنە. ڕۊحوو ئاڎیشا کۊمۊناڵ نییا. ئاڎێ گەرەکشانە باڵادەسێ با، گەرەکشانە کەراش بە وێشا. جە جەوهەروو کۊمۊناڵی، جە ئینسانبییەی و گلێرگەبییەی بڕاشارە. ئاڎێ تاکپەرسێنێ، دایمە گەرەکشانە ڕاوەبەرێ با، گەرەکشانە باڵادەسێ با. وەروو ئانەی سروشتوو ئینسانەکا ئازاڎیپارێزیین، یەکسانیپارێزیین، وەراوەروو ئانەی مرداوە. وەراوەروو ئانەیۊ ئانێ جە ئینسانبییەی بڕیێنێرە  سەرەمڕ کۊشای پەی ئازاڎی و یەکسانی بەرا ڕاوە. تاریخوو باڵادەسیی جە هەمان وەختنە تاریخوو کۊشای پەی ئازاڎین وەرا‌وەروو ئا مامەڵەکەرڎەیانە. وەڵی ئانەی جە هەلومەرجوو گلێرگەی سروشتینە ئینسانەکێ ئازاڎێ بیێنێ، وەلێم دماو ئانەی ئازاڎی زەوت کریا،  دژوو ئانیشا کۊشای دەسش پەنە کەرد، مدرامان دەسش پەنە کەرد.

ئێمە درێژەپەنەدەرێ ئا کۊشیاینمێ

چا وەختە بەدماوە ئی کۊشای دیموکراسی، ئازاڎی و یەکسانییە درێژەش هەن. ئیساتێ ئێمە درێژەپەنەدەرێ ئانەینمێ، پەوکای ئێمە یەکەمێ نیەنمێ، دماینێچ مەبیمێ. سەروو زەمینیوە تا ئا وەختە هامکێشەی پەشتبەستە بە مەژگوو باڵادەسی و بندەسی بۊ، کە گلێرگەی دابەش کەرۊ، تا ڕەگەزپەرسی، دەسەڵاتپەرسی، باڵادەستی بۊ، وەراوەروو ئانەیچۊ کۊشانی ئازاڎی درێژەش بۊ. سەروو ئا بنەمێ ئێمە شرۊڤە پەی تاریخی کەرمێ، ئێمە ماچمێ چا ڕوە بەدماوە کۊشای دیموکراسی، ئازاڎی و یەکسانی لوا ڕاوە، وەلێم جە ئاستی ئارۊیینە جە جیهاننە هەڵای قۊرتەکاو نایەکسانی، نادادپەروەری و دیموکراسی نییەنێ. هەڵایچ قۊرتەکاو بییەی و ئازاڎی هەنێ. نموونەی فرە وەرچەمیچش لاو کورڎا، ژنا، گەنجا و گرڎوو بندەساوە هەن. دنیایێ چانێ کە ژمارێوە فرە خەڵك دلێشنە دلێنە شیێنێ. ناچار بە کۊچبەری کریا. پەوکای ڕاسیێوە چینە هەن، وەلێ چەولایچۊ کۊشایچ هەن. کەس مەتاوۊ بانگەشەو ئانەی کەرۊ، کە بە سەرکەوتەی بندەسا و چەوسیاوەکا باج و قوربانیی کەم دریان. بە ملیۊنا ئینسانێ تەنیا قۊناغوو یەک جەنگینە مەردێنێ. سەدان ساڵێن کورڎێ جینۊساید کریا. هەگەرەکوم قاڕچنیەیۊ و جینۊسایدوو ئی سەدەیچە هەژمار کەرمێ، وینمێ بە ملیۊن کورڎێ دلێنە بریێنێ. ئەرمەنییەکێ دلێنە بریێنێ. وەلێم بۊنەو مەنەیۊوە کۊشای کریان. پەوکای مشکیلەکە بابەتوو کەمیی کۊشای نییا. بابەتەکە ئانەن کە کۊشای بە چە مەژگێوە کریان. وەختێ ئینسان چی ڕووەوە ور سەنگنیۊ، ئا وەختە موینۊ کە باڵادەسەکێ وێشا بە شێوەو دەوڵەتی فرە بە ڕێکوستەی کریان؛ جە ڕووەو ئایدۊلۊژیایۊ، سیاسی و سەروازیچۊ جە گرڎوو بوارەکاو ژیواینە وێشا یەکدەس کەرڎەن، گرڎ بوارێوەشا وستەن چێروو هەژموونوو وێشاوە، پەوکای ڕا بە هزر و مەژگی جیاوازی مەدۊ. وەختێچ تۊ دژوو سیستمی کۊشییەی پێسە ئانەی وەراوەروو بەڵگنایەکاو سیستمی کۊشییەی. جە ڕوانگەو ئاڎیوە، جە مەژگوو ئاڎیوە پەی قۊمیایەکا مڎیەی. بە ئامڕازەکاو ئاڎی گەرەکتا یاوی ئامانجەکات. وەختێ دۊخەکە پی جۊرە بۊ ئیتر ئینە ئەستەم بۊ و دەسەبەر مەبۊ.

دەوڵەتوو باڵادەساشا پەی وێشا بە ئامانج گێرتەن

چەوسیێوێ و بندەسەکێ جە گرڎلایێوە جیهانی و سەرتاسەروو تاریخینە گەرەکشانە بە شێوێوە یەکسان، بە دادپەروەری، بە ئازاڎی و ئینسانانە بژیومێ. حیچ باڵادەستێ ئینەش گەرەک نییا، وەروو ئانەی ئانێ کە گرڎوو ئی قۊرتاشا خولقنان وێشا ئا باڵادەسێنێ. هەردوویشا جیاواز جە یۊی ویرێ کەراوە. وەروو ئانەی جیاواز ویرێ کەراوە، ئامانجوو هەردوویشانێ، پڕۊژەو کۊمەڵایەتیی ئاڎیشا جیاوازا. بە پاو ئانەیچ ئامرازێ پەی وێشا خولقنا. ڕۊح و هزری تاکەکەسی و بەرژەوەندیپەرسیی باڵادەستا، دەوڵەتی خولقنا. دەوڵەت ڕێکوزیاتەرین ئەرەمەرزیاو چینوو باڵادەسا و سەرڎەسان. دلێ تاریخینە ڕەنگا بڕێ ریزپەڕێ و هەڵاوێرێ ڕووە بدا، وەلێم تاومێ واچمێ تا ڕاددێوە گرڎوو ئانیشا پەی ئازاڎی، یەکسانی، دیموکراسی، ژیواێوە دادپەروەرانە و ئینسانی کۊشیێنێ، دەوڵەتوو باڵادەساشا پەی وێشا بە بنەما و ئامانج گێرتەن. جە نەریتی ئیتنیکی و پێغەمبەرانەنە، جە کۊشای ڕزگاری نەتەوەیی سەدەو ٢٠ینە، ئێمە ئانەما بە بەرجسەیی و بە ڕۊشنی دی. مارکسیزم کە هەڵمەتێوە چینایەتییش بێ هەوڵێ دێ دنیاو بندەسا و چەوسیاوەکا مەرزنۊرە. حەر یەرە ڤێرژنەکایچنە ئانەما دی. تۊ تەماشەش کەرە بندەسا، داواو دادپەروەری، یەکسانی و دیموکراسی کەرۊ، بەڵام ئا ئامرازێ  بەکارشا مارا چەنی ئامانج، ڕۊح، هزر و داواکارییەکاشا ی مەگێراوە. ئامرازوو خەڵکی تەرینێ، ئامرازوو دەوڵەتینێ. دەوڵەت بە شێوێوە ئاسایی موڵکوو باڵادەسان. مشۊم تۊ پەی وێت چێوێت بۊ، وەروو ئانەی بە شێوێوە جیاواز ویرێ مەکەرۊوە، جە ئایدۊلۊجیاو هەژموونوو باڵادەسانە، هەلەو ویرکەرڎەیۊ جیاوازی پەی وێش بە بنەما مەگێرۊ، ئانەش چەنە وینی کە پیسە باڵادەسەکا ویرێ کەرۊوە.

 حیچ دەوڵەتێوەنە یەکسانی نمێ دی

ئا ئامارازێ کە پەی چارەسەرکەرڎەی کێشەکا پەی وێت بە بنەما گێریشا، ئامرازێ تۊ نییەنێ، هینێ کەسی تەرینێ. مشۊم هینوو تۊ پێسەو تۊ بۊ. وەختێچا ڕوەوە ورسەنگنیۊ، ڕابەرمان واتش، 'ئێندەو ئامانجەکاو ئازاڎی، مشۊم ئامرازەکێچش پاکێ و بێگەردێ با'. دەوڵەت چەپەڵیین، زۊردارا، دەستدرێژکارا، ستەمکارا، یەکدەستکارا. وەختێ بە دەسەڵاتدارییوە ورسەنگنیۊ، ئا وەختە وینیۊ کە خولقنەروو گرڎوو قۊرتەکاو گلێرگەین. وەروو ئانەیچ جە حیچ دەوڵەتێوەە یەکسانی نمێ دی. سەروو ڕووەو زەمینیوە ژمارێوە فرە دەوڵەتێ هەنێ، کە بە وێشا ماچا 'دیموکراتنا، ئازاڎیپارێزنا'. کام دەوڵەت دلێ وێشنە قۊرتەکاو دادپەروەری، ئازاڎی، یەکسانی و دیموکراسییش چارەسەرێ کەردێنێ؟ حیچشا. مەتاوا چارەسەرێشا کەرا، وەروو ئانەی جەوهەروو خراپەی، ئاڎ جە ڕووەو بییەییۊ خراپەکاریین. دەسوو بڕێشاوە خاس مەبۊ. تاریخ بە پاو پێویسی نیشانەش دایمێ، کە بە دەسوو خاستەرین کەسەکایچۊ خاس نەبییەن، ریاڵ سۊسیالیزم و جمیەرەکاو ڕزگاریی نەتەوەیی نموونەو ئانەینێ.

نەبیێ داراو ئامرازێوە بە پاو ئامانجی و کۊشیای

وەختێ پی شکڵە تاریخی ور سەنگنمێ، ئا وەختە وینیۊ، کە بندەسێ و چەوسیێوەکێ، گرڎوو بەشەکاو گلێرگەی، ئانێ کە پەی یەکسانی و ئازاڎیی کۊشیا، ئانێ داواو ژیوایێ ئازاڎی و یەکسانی کەرا، سەرتاسەروو تاریخینە کۊشیێنێ. وەلێم نەبیێنێ ساعیبوو ڕێکوستەیێ کۊمەڵایەتی و ئامرازێوە بە پاو ئامانجەکاشا. بانگەشەو ئێمە ئانەن؛ کۊنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیک گونجیاتەرین مۊدیلا بە پاو داواکاریی چەوسییاوەکا و گرڎوو بەشەکاو گلێرگەی. جە بەروو دەوڵەتیوە، وەروو ئانەی  بەرهەموو بندەسان، بە پاو داواکارییەکاشانە. ئا کۊشیایە جە تاریخنە لاو چەوسیاوەکاوە کریان، پەی وەڵێوەبەرڎەی ئاڎیشان. گرڎوو شۊڕشەکا گەل کەرۊشا ، وەلێم دایمە بڕێوە دەسش ملەرە گێرا، وەروو ئانەی مەتاو جگە دەوڵەتی ڕووە کەرا حیچ یاگێوە. یاوینەی ئانەی کە 'جگە جە دەوڵەتی ڕێکوزیای تەر نییا ئندە زاڵ کریان، کە ئاڎیچ وێش داواو دەوڵەتی کەرۊ. پەوکای بێ ئانەی گنۊ سەروو ڕایێ غەڵەتێ چانێ، مشۊم جبەروو مەژگوو باڵادەسەکاوە ئامرازێوە  بە پاو ئامانجی، ڕۊحی ئازاڎیپارێز و یەکسانی بەدەس بێ. ئا ئامرازێچە ئامرازێ کۊنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیکینێ، سیستموو ئانەینێ. سیستمێ چانەنێ، کە گلێرگە وێش جبەروو دەوڵەتیوە ڕێک وزۊ و وێش ڕاوە بەرۊ، ئەوە لایەنێوە تاریخین.

چەنەپەرسایۊ و حسابپەرسای تاریخین

ئا چوارچووە کە ڕابەر ئاپۊی دەسنیشان کەرد، بە ماناو سەروستەی گرڎوو قوربانیدایەکان، کە تاریخنە پەی کۊشی ئازاڎی، یەکسانی و بەها کۊمۊناڵە دیموکراتیکەکاپێشکەش کریێنێ. هەروەخت ئانە وەش بی ئا وەختە بەها کۊمۊناڵە دیموکراتیکەکێ، ئامانجەکاو کۊشای ئازاڎی و یەکسانی دەستەبەر بۊ، بۊ بە داراو سیستمی. چەنەپەرسایۊ  و حسابپەرسایۊیێ تاریخین.  دژوو سیستموو دەوڵەتپەرسیی هیرارشیی ٧ هەزار ساڵەین، وەراوەروو سیستموو باڵادەستان، ئەرەمەرزنای سیستمێوەن بە نامێ گەلاوە. مانیێ تاریخییەی چینێش هەنە.

ئێمە ئینایمێ چا بڕوێنە، کە چارەسەر ئینا بەروو دەوڵەتیوە

ئێمە کورڎێنمێ. مشکیلەو بییەی و ئازاڎیما هەن. ئێمە گەلێوەنمێ کە دلێنەبەرڎەیما ملەرە سەپیان. کورڎ وەراوەروو ئانەیۊ نزیکەو سەد ساڵان ڕەنج مدۊ. حەرپاسە ئا ڕەنجە درێژ بۊوە تا سەدەو ١٩. کورڎ چا ڕێنە  ڕاو بییەی و ئازاڎیینە دەیان هەزار گەشمەردێش بەخشێنێ. ئەگەر ئا مشکیلاو بییەی و ئازاڎی چارەسەرێ نەکریا، ئەگەر هەن جینۊساید کریا. جینۊساید یا وێدای دەسوو جینۊسایدیوە، پانەیۊ بەسیان کە کورڎ چنڎە تاوا وێشا ڕێکێ وزا. ئننا هێزەکاو مۊدێرنیتەی سەرمایەداری و ئەرەگیرێ وێش جە وێشنە قەراروو جینۊسایدیشا دژوو کورڎی بەر کەرڎەن. ئیتر پراتیک و کرڎەوەی ئارۊیی ئاڎیشایچ سەروو ئا بنەمێنە.

پەکەکە کە هێزیوەڵێوەبییەو گەلێوەن کە  ئینا وەرڎەموو پەرسەو بییەی و ئازاڎیینە، کۊشیایێ بەرۊ ڕاوە. چا کۊشیاینە بە دەیان هەزار گەشمەردێ بەخشیێنێ. بەهای تایبەتی فرە بەقووەتش هەن، کە جەوهەروو گلێرگەیشا خولقنان. پەکەکە پێسە گرڎوو بەشەکاو گلێرگەی کە وەڵتەر ڕەنجشا دان. گەرەکش نییا ڕەنج و کۊشاکەیشا حەرپاسە بلۊ. پەکەکە جە دۊخی ئارۊیینە وەروو ئانەی کۊشای ٥٠ ساڵەو وێش بیاونۊ بە سەرکەوتەی، قورسایی وزۊ سەروو چارەسەروو پەرسەو کورڎی جبەروو دەوڵەتیوە. چا چوارچووەنە ئا فۊرمول و هامکێشەشە وێستەنۊ کە کۊنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیکا. سیستمێوەن کە پەشتی بە سیستموو وێڕاوەبەریی دیموکراتیکی بەسۊ، جە چوار پارچەو کورڎسانینە کورڎ بە شێوەو وێڕاوەبەریی دیموکراتیکی درێژە بە وێش مدۊ. با بە ساعیبوو ئازاڎی و رێکوستەی. دەوڵەت تۊ بەرەو کۊگە بەرۊ؟ ئێمە ئانەی تەنیا نموونەو کورڎینە مەوینمێ. جە نموونەو ریال سۊسیالیزم و ڤێتنامینە وینمێشدلی گرڎ کەسینە وینمێش، کە پەی  ڕزگاریی نەتەوەیی کۊشیان. لاو گرڎوو ئانیشاوە وینمێش، کەڕووەشا کەردێنە دەسەڵاتداری. بێ ئانەی جە نەرمەوزە و تواناو ویشا پەی ئەرەمەرزنای دەوڵەتی بدیا، ئێمە پاسە زانمێ چارەسەروو قۊرتەکا، چارەسەروو پەرسەو کورڎی نییەنە دلێ دەوڵەتینە، بەڵکوم ئینا بەروو دەوڵەتیوە. پا ئەنەیاوای و بڕوێوە ئێمە جووڵیەیمێوە.

ئەنجامیچ بە پاو کۊشیای بۊ

خاسا ئێمە جیای ئانەی چێش منیەیمێرە؟ پێسە باسما کەرد، ئێمە سیستموو کۊنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیکی کە پەشتییش بە وێڕاوەبەریی دیموکراتیکی بەستێنە بە بنەما گێرمێش. ئانە پا مانێ مێ؛ کە دلێ سیستمینە نەتاویەیۊ، با دلێ کورڎایچنە دەسەڵاتپەرسێ، ئاغێ و ستەمکارێ نەبا. کورڎێ پەی ئازاڎی و یەکسانی کۊشیا، داواو دادپەروەریشا کەرڎە، وەروو ئانەی ددان بنریۊ پۊرەشارە، پێسە وێبییەی دەرفەتوو ژیوای وێزاوە. ئا وەختە مشۊم ئەنجامەکەیچش بە پاو ئانەی بۊ. ئندا وێش بابەتێوە پێسە پانیشتوو کورڎسانی هەن. چایچ کورڎێ هەنێ، وەلێم پەرسەو بییەیچ هەنە. چاگە ئا گرڎوو کۊشیایە بێ، ئیسەیچ گرڎ چێو وینیۊ. سیستمێوە پەشتاوپەشتینە مەرزیارە، بە تەکنیکێوە کە نامێ ورچنیەیشا سەرۊ نیانرە بڕێوە/ بنەماڵێوە دەسشا ملوو تەماموو بەهاکاو کورڎسانیرە گێرتەن؛ هەوڵێ مڎا گرڎووو کورڎی کەرا بە هامکارێ ه مۊدێرنیتەی سەرمایەداری، کۊلۊنیالیستەکێ، پاکتاوکەرەکێ. وەروو ئانەی دلێ کورڎینە خانێ سەرەتانیێ چێنێ وەشێ نەبا، وەروو ئانەی ڕەنجوو کورڎا بە پاو ئامانجەکاشا بیاوۊ یاگێ بە ئازاڎی بە ئاکام یاوۊ، وەروو ئانەی پەیوەنڎییەکێ یەکسانێ و ئازاڎێ با، بەرەو بێچینایەتیێ بلمێ. با چین  و چینایەتی نەبا، دادپەروەری یاگێشانە چەسپیۊ. ئینسانەکێ گرڎ چالاکێ با. ئینسانەکێ گرڎ یۊترینی بەرا ڕاوە. ئینسانەکێ وەراوەروو یۊترینی وێشا بە وەرپەرس زانا. پەی ئا ئەنجامی، پەی کورڎا کۊنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیک چارەسەرا، ئێمە سیستموو رێکوستەی کۊنفیدڕاڵی دیموکراتیکی، ئا سیستمە کۊمەڵایەتییە پێسە ڕاچارەی وینمێ.

س.ز

درێژەش هەن...