نەوەشی کۆنگۆ کریمیەن هیمۆرەجیک فیڤەر،یام (تای خوێن بەربون-یاوو وون وەربیەی) haemorrhagic fever  بەعەرەبی پەنەش ماچا  (حمی النزفیە) بەفارسی (تب خونریزی دەهندە کریمە-کۆنگۆ ) .

ئەشناسای نەوەشیەکەی:

نەوەشیێ ڤایرۆسی هامبەشەن میانو  ئانزانی و ئاژەڵینە، هۆکارەکەش ڤایرۆسێن جەگروپ و (nairo virus )  سەر بەبنەیانەو (bunya varidae ) جەخیزانو ڤایرۆسە  RNA  یەکان. ئی نەوەشیە بەهۆو گەنیٛوە فاڕیۆوەTick borne disease ,  یانی نەوەشیەکە گەنیٛ یام میچی دلێ ئاژەلەکانە فاڕۆشۆ، هەرپاسە میچی فاڕۆشۆ  جەئاژەڵی نەوەشۆ پەی  ئانزانی، ئی نەوەشیە فرەو وەلاتا دنیاینە هەن بەشێوەی بومی (Endemic)، نەوەشیەکە پەی یوەم جاری جە کرایمنو ناوچە و ئۆکرانیای بەرکەوتەن.

نیشانیٛ نەوەشی یاوو ون وەربیەی جە ئاژەڵنە:

توشو گاوی، مەییٛ،بزیٛ، حەیوانو کەشی مێ. تەنیا نیشانەکیٛش بەرزبیەیۆ پلەو گەرمی لاشەین(یاو) کەبتاومیٛ هەستش پەنەکەرمێ، یانی نیشانیٛ نەوەشیەکەی فرە کەمێنیٛ دلێ حەیوانینە، وەلێم دلیٛ ئانزانینە فرێنێ و هەست پەنەکریا.

چەنی بزانمیٛ ئاژەڵ نەوەشا؟:

یوەم: نیشانیٛ نەوەشیەکەی، دماو ئانەی ونیش چەنە هۆرگێرمێ بەرمێش تاقیگە و ئەزمونو  ئەلیزای کەرمیٛ پەی ئەشناسایۆ ڤایرۆسەکەی،یام تاومیٛ چند تاقیکەردەی تەر کەرمیٛ تاقیگەنە پێسە فلۆریسێنت ئەنتی بۆدی تێست.

چەنی نەوەشیەکە فاڕیوٙوە پەی ئانزانی؟:

واتما ئی نەوەشیە بە هۆو گەنیٛ(میچ)  فاڕیوە پەی ئانزانی، یانی هەروەختێ گەنێوە کە ونیش واردێبۊ سەرو حەیوانێ نەوەشیۆ، دماتەر بێ سەرو لاشەو ئانزانی و گەزۆش، یانی ڤایرۆسەکەش هۆرگیٛرتەن چەنی لیکەو دەمیش، کەرۆش دلێ ونەو ئانزانەکەی، پی جۆرە دماو (1-3) ڕوا یام زیاتەر بڕێ جارێ ملۆ پەی نۆ ڕوا.
بەهۆو ونەو ئاژەلێ نەوەشیوە،بەتایبە وەختێ کە ئاژەلێ سەرەبڕیۆ و نەوەش بوٙ، ونەکیش و گۆشتەکەش سەرچەمەو ڤایرۆسەکەی بو، وەڵاو بۆوە، چی وەختەنە فرەتەر قەساب، ساحیب ئاژەڵ و هەرمانبەرو کوشتارگەی و دکتۆری بەیتەری  توشو نەوەشیەکەی بانیٛ.
نیشانێ نەوەشیەکەی ئانزانەنە:

دماو ئانەی ڤایرۆسەکە ملۆ دلێ لاشەو  ئانزانی کە سەرۆ باسما کەردەن، پەی ماوەو (1-3) روا بڕێ جارێ زیاتەر یاوۆ 9 ڕوێ.. کڕگنۆ و گەشەکەرۆ و زیاد بۆ دلێ ونێنە ئیتر نیشانێ نەوەشیەکەی بەرگنا سەرو  ئانزانەکەیۆ، کە پێسەنێ نیشانەکا هەلامەتی،(یاو، ئیشو ئازارو ماساوڵەکا لاشەی، سەرئێشە، چەم سوربیەیۆ،ون وەربیەی بەشێوەو نوکتا petechial haemorrhage )) جەگردو بەدەنینە، چیرو پوٙسی، دلێ گلوێ…هتد. گمێز بوٙ ونی haematuria ، پیسایش سیاو بۆ  کە ونیش تێکەڵە بۆ، لوتەش فشیۆ ،یانی دەم و لوتەشەرە وونی مێ بەرۆ، ڕشیۆوە.

یەھەرش گەورە بۆ و ئازارەش هەنە، وڵکێش کەم هەرمانێ با،ئیتر توشو شۆکی مێ و مرۆ، ڕێژەو مەردەی %30 ، بەلام دماو (7-10) روا فرەو ئاخەڵکیە وەش بۆوە کەتوش بیەن، یانی ئەگەر خەڵکانێ خاستەر وەرگەگێرۆ  و بەدەنش قەوەت بۆ مەنۆ، هەرچنڎ فرەو مەردەی جەهەفتەی دوەمەنە ڕوەمدۊ.

کۆنترۆڵ و وەربەس کەردەی نەوەشیەکەی:

هەروەختێ زاناما ئی نەوەشیە وەڵا بیەنۆ دلێ ئاژەڵینە مشۆ ئی ڕانمونیا یەکسەر جابەجا کەرمیٛ:

ڕانمونی دەیمیٛ بە ئاژەڵدارەکا سەبارەت بەخەتەرناکی ئی نەوەشیە، دماتەر دەس کەرمیٛ بە دەرمان  شانای دلێنەبەردەی گەنەو میچی Cypermethrin پەی ئا یاگێ  کە نەوەشیەکەش جەنە کەوتەنۆ، وە دەورو بەریچش.
نمەبۆ بەهیچ کلۆجێ ئاژەڵ بەرۆ سەرەبڕیۆ، بێ ئاگاداری دکتۆری بەیتەری،دامپزیشک،مشۆ کوشتارگەنە بۆو چێرو چەمداری دکتۆرینە.
پزیشک وکارمەندەکا کوشتارگەی مشۆ جلو بەرگی تایبەت پەی وێ پاریزنای کەرانە (  بەدلە.کلاوە.دەمامک،چەکمیٛ…هتد) هەرپاسە ڕانموونی و وێ پاریزنایشا پەی باس کریۆ.
مشۆ پاکژ کەرەوە دلێ کوشتارگەیەنە بۆ بەپاو ڕانموونیەکا کوشتارگەکە پی مادەیە پاکژ کریۆ تاکو گرد جۆرە ڤایرۆس و بەکتریاەوە کوشۆ.
هەرئاژەلێ ئەگەر گەنیٛش پۆ با نمەبۆ سەرەبڕیۆ.
گۆشتو ئاژەڵی سەرەبڕیای مشۆ تا  دماو 12 سەعاتا بریۆ پەی بازاری،تاکو  PHگۆشتەکەی وەزۆرە
لیژنەو چەمڎاری تەندروستی مشۆ ئیجرئاتی تنڎ کەرۆ سەبارەت بە سەرپێچی کەرەکا.
هەماهەنگی تەمام کریۆ چەنی وەزارەتو تەندروستی
ئامو شوٙ و ئاردەو بەردەی ئاژەلێ قەدەخەکریۆ..چایاگێوە کە نەوەشیەکەش چەنەن پەی یاگەکا تەری،مشۆ چیرو چەمداری ڤێترنەرینە بۆ .
چارەسەرTreatment:

تائیسە چارەسەرێ خاس نە ویزیانۆ پەی ئی نەوەشیە جە ئانزانەنە، بەپاو نیشانەکا چارەسەرکریۆ.بەلام فرە وەلاتا دەرمانو Ribavirin   کە دەرمانی دژە ڤایرۆسەن بەکار مارا ، بەلام فرە سەرکەوتە نەبیەن ،هەرپاسە ئەنتی سیرەم بەکار ئامان کە هەرمانەش فرەتەر خاسەنە سەرو خاسبیەی نەوەشەکا.

هەرپاسە چارەسەرو نەوەشیەکەی جەئاژەلەنە سەرکەوتەنەبیەن ،بەپاو نیشانەکاش چارەسەرکریۆ..وەختو توش بیەی

ڤاکسین کەردەی- کوای:Vaccination

ڤاکسین جۆرە دەرمانێن کە بەکارمێ پەی ئانەی حەیوان وەرگەگیٛرتەی پەیداکەرۆ دژو نەوەشیەکا، یانی وەڵتەر حەیوان دژو ئی نەوەشیە کۆمێ تاکو وەرگە بدۆ پەنەش ،تائیسە زیاتەر جە 70 جۆرە ڤاکسینێ وەشێ کریاینێ سەراسەرو دنیاینە بەکار ئاماینێ، بەلام وەرو ئانەی کەمێ ژەهراوی بیەیشا هەن  ،وەرپیٛکی خاسشا نەدان دەسۆ، بەلام ئیسە ماچا تورکیانە ڤاکسنێ خاس درۆس کریان و تۆکسینیش کەما یانی زەهراوی نیا،وە جەمەڕاو سەلەمنایشەنێ.

مێژوو کەوتەیۆ ئی نەوەشیە Epidemiology  

ئەوەڵجار ئی نەوەشیە بنەڕاو هامنو ساڵەو 1944ی دماتەری جە وەڵاتو ئۆکرانیای کەوتۆ دلی کۆمەڵێ خەڵکی سەرربازینە کە جە تیرەو کرایمن ی بێنێ و ئەسڵشا تاتار بێنێ زیاد جە 200 کەسیٛش توش کەردێ .
جە 28-7-2005 جەوەلاتو تورکیای 41 کەسیٛش نەوەش وستیٛ، هەرپاسە جە مانگەو ئابو 2008 زیاد جە 50 کەسېش کوشتېنیٛ جەشارە جیاوزەکا تورکیاینە، یانی تورکیا جە،ساڵەکاو 2002-2008ی وە  ئی نەوەشیە هەن، بەپاو ئامارو وەزارەتو تەندروستی، چندەھا کەسێش سەراسەرو وەڵاتینەکوشتێنێ.
جە مانگەو مەی ساڵە 2007 وەڵاتو کۆسوڤۆی نەوەشیە کەوتەنۆ زیاد جە 70 کەسێ توشێ بینێ، بەڵام بەهۆو کەمی سەرچەمە پزیشکیەکاوە ژمارەو توش بیا و مەردەکا نەزانیان .
جەمانگەو 9 سالەو 2010 پاکستان ئی نەوەشیە وەڵا بیۆ و 100 کەسێ توشێ بیێ و زیاد جە دەکەسا مەردێ .
مانگەو دوێ 2011 جە وەلاتو هیندی..گوجارات.ئی نەوەشیە کەوتۆ،چن دکتۆریو مومەریزیش کوشتێ بەهۆو چارەسەرو نەوەشەکاوە .
دماجار جەمانگەو 5 مەی 2012 جەئیران ئی نەوەشیە کەوتەنۆ ..مەنتەقەو کرماشانی، بەلام بەداخەوە زانیاری فرەتەرم دەسەنە نیا، ئیساڵ 2017 ھەمدیسان نەوەشیەکە وەڵا بیەنۊ بە پاو سەرچەمە ھەواڵیەکا.
هەرپاسە ئی نەوەشیە جە هەریمو کوردسانی هەن، من ویروەری وێمەنە کەسێوەم دیەن کەتوش بیەن جەسالەکاو 2004ی عەمرەوخوایش کەردە جە خەسەخانەو سلێمانی، خەڵکو زەراینی بێ کوردی ئاوارەو ڕۆژهەڵاتی بێ جە روممادیوە ئامابێ. مانگەو 6-2011ی جەسنورو شارو هەولێری –خەلیفان- سۆران ئی نەوەشیە کەوتۆ و چندین کەسێ توش بێی، بەڵام کەسش نەکوشت ،وەنامێ چوار کەسا تۆمار کرێنە خەسەخانەنە، کە خەڵکو لادەگای بێنیو حەیواندارێنێ بەهۆ تێکەڵێشا چەنی ئاژەڵی توشێ بیێنێ.
ساڵەو 2011ی ئی نەوەشیە جە پارێزگاو موسلی و کەرکوکی کەوتەنۊ، یانی ئیراقیچەنە ھەن.
ڕۆدیارو 1/7/2018 وەزارەتو تەندروستی هەرێمو کوردەسانی یەرێ بڕیاریٛش بەرکەردیٛ پەی وەرنگاری نەوەشی ( یاو و ونوەربیەی _ تای خوێن بەربوون )، بەپاو هەواڵەکەی کەسیٛو جە خەسەخانەو هەولێری بە گومانەو ئی نەوەشیوە وزیابێ چیٛرو چەمڎاری ..
هەمتەر 9/9/2019 وەزارتو کشتوکاڵو حکومەتو هەرێمی ئاشکراش کەرد: بودجەی تایبەما وستەن کار پەی بەرەنگاری ئی نەوەشیە، سەرانسەرو هەرێمینە هەڵمەتەو بنەبڕکەردەی ئی نەوەشیە دەس پەنە کەرمیٛ، ئیتر هیچ هەواڵێوە جە قومیای نەووەشیش باس نەکەردەبیٛ.
ئیساڵ مانگەو5/2023 هەمدیسان جە عراق و هەریٛمو کوردسانینە نەوەشیەکە کەوتەنوە جە پاریٛزگاو هەولیٛری.

نۋیسەر/ د. ناجح گوڵپی  

 

هـ.هـ