هەورامییەکان زەویی کشتوکاڵییان نەکردووەتە شوێنێ نیشتەجێبوون و لە ڕووی ئابووری و ژینگەییەوە بە سرووشتییان نەزانیوە، کە زەوییەک بۆ کێڵان بگونجێت بیکنە شوێنی نیشتەجێبوون، لای هەورامیی خاکی بەپیت بۆ کشتوکاڵە و زەویی ڕەقەن بۆ نیشتەجێبوون.
هەورامییەکان دارای سەلیقەو هونەرسازیی جیاوازن، بەوە ناسراون خۆمانە، سروشتی و کۆمۆناڵ دەژین، عەقڵێکی ئابووری و هونەرییانە لە پشت ئەم تەرزە لە بیرکردنەوەیانەوە هەیە، بۆیە هەمیشە سرووشتیبوونی ژینگەکەشیان پاراستووە و ژینگە دەستکردەکەش کە درووستیان کردووە جۆرێک تەبا بووەتەوە لەگەڵ سرووشتدا و سرووشت تیایدا هونەرییانە دەرکەوتووە، ئەمە وای کردووە ئەو جیاوازییەی هەورامان کە هەیە بێتەئاراوە لەگەڵ زۆربەی بوارەکانی تردا، یەک لە گرنگترین تایبەتمەندیی ژیانی هەورامییەکان سیستمیی بیناسازییانە، کە جێگەی سەرنجی ڕۆژهەڵاتناساکان بووە و لە دنیادا بڵاوە، لە بارەی سەلیقە و تایبەتمەندیی بیناسازیی هەورامییانەوە، بەرنامی "ئاژین"ی کەناڵی ئاریەن تیڤی، گفتوگۆیەکی لەگەڵ یەکێک لە وەستاکارە ئەزمووندار و بەسەلیقەکانی هەورامانی تەخت-دا کردووە، بە ناوی وەستا "سەید تۆفێقی ئەکبەری" کە ئەمە پوختەکەیەتی:
"تاشەبەردیان شۆردووەتەوە و دیواریان لەسەر کردووە"
وەسا سەید تۆفێق هەورامی ڕایگەیاند، هەورامان بە بۆنەی سەختیی جوگرافییاکەیەوە خودی سرووشتەکەی دەستی هەبووە لە هەڵبژاردنی شوێنێک بۆ نیشتەجێبوونی هەورامییەکان، چونکە شوێنێکە سەخت و هەڵەتە زەروورە هەورامی لەم شوێنەدا جێگەیەک هەڵبژێرێت لەسەر بنەمای بیرکردنەوە، بۆیە لە ڕووی ئاووهەواوە حەتمەن شوێنێک کراوە بە وارگە کردوویانە بە خانوو تەنانەت، "تاشە بەردیان شۆردووەتەوە و خاکیان لەسەر لابردووە و دیواریان لەسەر هەڵچنیوە" وەک ئاماژەیەک بۆ چەسپیویی بناغەی خانوو. هاوکات لە بەرانبەردا خاکی نەرم و بۆ کشتوکاڵ گونجاویان نەکردووەتە خانوو و وەک سەرچاوەی کشتوکاڵ سوودیان لێ وەرگرتووە، ئەمە هەم سرووشتی ناوچەکەیان پاراستووە و هەم لە ڕووی ئابوورییشەوە سوودی هەبووە بۆیان.
وەستاکارە هەورامییەکە لە بارەی دیواری هەورامییەکانەوە ڕوونی کردەوە کە دیواری هەورامییەکان دووڕووە، گرنگی بە هەردوو ڕووەکە ئەدرێت" دەرەوە و ناوەوە" وەستای هەورامی دوو تەناف دەداتە دیوار ڕووی ناوەوە و ڕووی دەرەوە، جاران پانیی دیوار شەست سانتیمەتر بوو وەلێ ئێستا پەنجاش هەیە، جاران پێشینەکانمان دەیانوت ئەگەر دیواری هەورامییانەتان درووست کرد و نەتانزانی چی بکەن " یەک بنێنە بان دووەوە" واتە هەموو دوو بەردێک ئەبێت بەردێکی بەسەرەوە بێ بۆ بەستنەوە، کە ئەمە بەشێکی سیستمی "قوڵفوبەست"ی هەورامییانەیە. بۆیە ئەگەر زەمانێک بوومەلەرزەش بکەوێت ئەم قوڵفوبەستە کاری خۆی ئەکات، دێت و ئەچێ و ناهێڵێت زەرەر بدات، وەلێ ئیستا بەداخەوە چیمەنتۆ جێگەی ئەمەی گرتووەتەوە، کە تەندروست نییە و ڕتوبەت "شێ"ی هەیە و بە پێچەوانەی بیناسازیی هەورامانەوە، کە زۆر تەندروست بوو، دۆستی ژینگەش بوو، وشکەکەڵەکی هەورامییەکان جالبتر و باشتر بوو.
"بیناسازیی هەورامانی ژاوەرۆ جیاوازە لە بیناسازیی لهۆن و تەخت "
لە بارەی جۆرەکانی بەردیشەوە لە نێو دیواری هەورامییەکاندا، وەستاکارەکە پیێ وتین، کە چەند جۆر بەردی نێو دیوارمان هەیە بە ناوی جیاوازەوە، کە هەریەکەیان کاری جیاوازی هەیە لە چنینی دیواردا، گرنگترینیان بەردی سەر گۆشەکانە کە پێی دەوترێ "بەردەموور" کە هونەریترین و بەبایەخترینە چونکە بە لای کەمەوە پەنجا-شەست دانە چەکوشی بەردەکەوێت تا چێ دەکرێت و دەچێتە شوێنی خۆی وەک چۆپیکێش وایە سەرقافڵەیە و ئەوانی تر شوێنی کەوتوون، ئەمە جگە لە جۆرەکانی تری بەردی وەک قاڵب، ناوکار، دێوڵە، شانەدەم، ددانە، باڵەمێش.... تاد کە هەریەک کاری خۆیان دەکەن لە سیستمی دیوارسازیی هەورامییانە و قوفڵوبەستی بەردەکاندا.
وەستا سەید جیاوازیی بیناسازیی هەورامانی "ژاوەرۆ" و "تەخت و لهۆن" دەر دەخات و دەڵێت پەیوەستە بە جۆری خاکەکە و تۆبۆگرافیای ناوچەکەوە، تەخت و لهۆن یەک جۆر خاک و بەردیان هەیە، هەرچی ژاوەرۆیە خاکەکەی کەمتر ڕەقەنە و تاشەبەردی هەیە، وەلێ لهۆن و تەخت ڕەقەنە و کانەبەردی زۆرە و ئەمە لەگەڵ سیستمی دیوارسازیی هەورامییانەدا دێتەوە، لە بەرانبەردا ژاوەرۆ کانەبەردی کەمە و بۆ قەرەبووی ئەمە سیستمی "دیمەک" بەکار دەهێنن (دارێکی تاشراوە بە ئەندازەی دیوارەکە دەیتاشن و نێوان چینەکانی پێ ئەگرن)، قەرەبووی کەمیی بەردەکە ئەکەنەوە و قوفڵوبەستی ژاوەرۆییەکان زۆرتر پشت بە دیمەک ئەبەستێت، کە بناغەی پتەوی و چەسپیویی دیوارەکەی پێوە بەندە و زۆرترین داری دیمەکەکانیش داری توو و گوێزن، چونکە بەرگەی مانەوەی زۆر دەگرن بەتایبەت داری توو دوای سەد ساڵ لە خاکدا دەری بێنە و چەکوشی لێ بدە وەکوو ئاسن زڕەی دێت و ماوەتەوە.
"هەورامییەکان خاوەن دیزاینی تایبەت بە خۆیان بوون لە بیناسازییاندا"
وەستا خاوەن ئەزموونەکە نەیشاردەوە خانووی لەبەردچێکراو شتێکی ترە و جیاوازترە، هەرچەند ئیستا ئاسن هاتووە و جێگەی کەمێک بە بەردەکە لێژ کردووە، وەلێ ئاسنەکەش بە بۆنەی بەردەکەوە گیر دەکرێت و هەیە و ئاسنەکە بە تەنیا نییە پاڵی داوە بە بەردەکانەوە، ماڵی بەردین شەست سانتیمەتر پانە، شیێ نییە، شەست سانت تا سەرماکە دەگەێنێ خۆر هەڵدێ و تا گەرماکە دەگەێنێ شەو دادێ بۆ ئەمە هەورامیی حسابی شەو و ڕۆژیان کردووە، وەلێ ئاسن زوو گەرم دەبێ و زووش سارد دەبێت، وەستاکە داخی دڵی خۆی نەشاردەوە کە ئەگەر کلتووردۆستەکان فریا نەکەون تا پەنجا ساڵی تر شتێک بە ناوی ئەم بیناسازییەوە نامێنێت، چوون کارێکی قورسە و گەنجەکان خووی نادەنێ و دەیانەوێ کارێکی ئاسانی ئەمڕۆیی بکەن، کە مۆزایک و خشت و ئاسن و کاشی و بلۆک جێێ گرتووەتەوە، ئەمە جگە لەوەی هەورامییەکان خودان دیزایینی خانووسازیی خۆیان بوون لە ماڵەکانیاندا شتگەلێکی دیزاینسازیی خۆیان هەبووە، وەک تاق، تاقچە، بانجێڵە، ئەندازەگیریی تاقی هەورامییەکان بە ئەندازەی شان- پشتی پیاوی ماڵەکە بووە، کە ئێواران هاتووەتەوە، لە کۆندا دەرگا و شووشە نەبووە تاقەکەی پێ بگرن فەرەنجی "کوڵەباڵ"ی پیاوی ماڵەکەیان لە تاقەکە داناوە، لە جێی دەرگای پەنجەرە و شووشە و نایلۆن و ڕووناکیگر، ئەمە جگە لە چەندین دیزاینی وەک کۆڵیندەرە، کۆمانجێ، مەحجەرە، دەلاقە، کە ئیستا یان نەماون یان ناویان گۆڕاوە، کە ئێستا باڵکۆن بانیجەی جارانی ئێمەیە.
لە کۆتایی قسەکانیدا سەید تەوفیقی وەستا، دەربارەی وەستاکانی ئەوسا وتی، هێندەی من بزانم "وەستا حەمەخڕە" هەبووە چوارقات بینای هەڵچنیوە بە وشکەکەڵەک، "سەید ڕەشید" کە باوکی خۆم بوو ئامۆژگاری دەکردم و دەیوت: "دیوارت بۆ هەر ماڵێک کرد بەگوێی خاوەنماڵ نەکەیت و ڕەزیلیی بکەیت لە بەکارهێنانی کەرەستەدا، ئیشەکە و پوختی و مەحکەمییەکەی گرنگترە و ژیانی خەڵکی پێوە بەندە، بۆ ئەوەی نەبێتە دوو ئیش و سێ ئیش و ساڵانە تەعمیری بکەنەوە، یەک جار بیکە و هەتاهەتایی بیکە" یادی هەموو پێشینانمان بەخێر و زیندوو، شتگەلێکیان فێر کردین وەک توحفە شانازیی پێوە ئەکەین.
هـ . ب
