سەرەڕاو بیەو سیاسەتە نکۆڵی و دلېنەبەردەیەکا دۊڵەتو تورکی، ڕابەر ئاپۆ بە بەردەوامی هەنگامەی یەکلایەنێش نیێنە و گەرەکش بیەن چارەسەری پرسو کوردی جە زەمینەو جەنگیوە فارۊوە پەی زەمینەی یاسای و سیاسەتو دیموکراتیکی.
کۊششەکې ڕابەر ئاپۆی پەی ئاشتی و چارەسەری دیموکراتیکی چێوې تازە نیا. تەڤگەرو ئازادی کوردی هەر جە سەرەتاو وەشبیەیشۆ هەوڵش دان پرسو کوردی بەشێوې دیموکراتیک چارەسەر بکەرۆ. بە چارەسەرکەردەی پرسو کوردیچ، جە تورکیانە دیموکراتیزەکەردەی وەڵې گنۆ و گەلاو تورکیای متاوا ئایندەو ۋێشا دیاری بکەرا و جە یەکسانی و ئازادیینە بژیۋا. سەرو ئی بنەمایە پەکەکە بە گرڎیی نۆ جارې ئاېێربەسی یەکلایەنەش ئەرەیاۋنان. پەی ئانەی ڕا ۋەردەمو پرۆسەو ئاشتی و چارەسەرینە بکەرۆوە دووې جارې بە نامې 'کۆمینی ئاشتی'وە کۊششی تاریخیش کەرڎ.
جە دما دماینە ڕابەر ئاپۆ یەرې جارې داواو بینای کۆنگرەیش جە پەکەکەی کەرد. گەرەکش بې پەکەکە دمایی بە گرڎو ئا هەرمان و کۊششا بارۆ کە چېرو نامې پەکەکەینە کریێنې و دمایی بە ئەوەکۊشای چەکڎاری ۋێش بارۆنە. ئینەیچش پېوەس کەرد بە هەلومەرجو یاسای و هەنگامەو سیاسەتی دیمورکراتیکیوە.
بەڵام دۊڵەتو تورکی پېسە گرڎ وەختې خاوەنداریش جە تاریخو سەڎ سالەو نکۆڵی و دلېنەبەردەی کوردی کەرد و جە ۋەرا ۋەرو گرڎ هەوڵدایې ئاشتینە، داواو سیاسەتو دیموکراتیکی گەلو کوردیش بە زهنیەت و سیاسەتو قڕکەردەیۆ جواب داوە.
ڕابەر ئاپۆ دماو هەڵمەتۊو ١٥و ئابو ١٩٨٤ جە تورکیانە پەی ئەوەڵجاری چنی ڕۆنامەوان محەمەد عەلی براندی قسێش کەردې. ڕیپۆرتاژەکە ساڵۊو ١٩٨٨ی جە دۆڵۊو بیقاعی ئەنجام دریا.
جە چەمپنەکۊتەکەیەنە ڕۆناوان محەمەد عەلی براند جە چوارچێوێوە دیاری کریانە یەرې چوارجارې پرسیارەو؛ شمە چێشتا گەرەکا، ئی جەنگە چڼە درێژە کێشۊنە، کەی تەمام بۆ ۋنەو ڕابەر ئاپۆی مکەرۆ.
جە جوابەنە ڕابەر ئاپۆ ماچۆ ستەمێوە فرە جە گەلو کوردی کریان. ئەر کورد و تورک برې با، چنې مافو سەربەخۆی و ئازادی پەی گەلو تورکی بۆ، مەشۊم ئاڼنەیچ ئی مافە پەی گەلو کوردی بۆ. هەرپاسە ڕابەر ئاپۆ مەڵامەتو بیەی و جەنگو پەکەکەی گێڵنۊوە پەی نا سیاسی و جەنگی بێبەزەییانەو دۊڵەتو تورکی.
ڕابەر ئاپۆ ئاماژە پانەیە مکەرۆ کە دۊڵەتو تورکی هەڵای نامې گەلو کوردی قبوڵ نمەکەرۆ، وە نامې پرسەکەیچش قبوڵ نمەکەرۆ و ئینەیچ سیاسەتو ڕسمی دۆڵەتو تورکین و ئینەی ماچۆ: "تا پاگیری سەرو سیاسەتێوە پا جۊریە بکەرۆ و گەرەکش بۆ کۊرانە سیاسەتو تنوتیژی بیاونۆش بە سەرکۊتەی، ئی جەنگە بەردەوام بۆ".
ڕابەر ئاپۆ ماچۆ، عاشق و لایەنگرو تنوتیژی نییا و نیازو ئانەیچش نییا پەی هەمیشەی درێژە پی شێوازەیە بڎۆ، هەرپاسە جەخت سەرو باوەڕی ۋێش بە سیاسەتو چارەسەرکەردەی پرسەکا مکەرۆوە. ڕابەر ئاپۆ ماچۆ: باوەڕم بە هێزو سیاسەتی هەن جە چارەسەرکەردەی پرسەکانە، سیاسەت پېسە میتۆدێوە بۆ جە چارەسەرکەردەی پرسەکانە بە بنەما گیریۆنە. بە دڵنیاییوە جوابو ئانەی مڎەیمېوە."
جە جوابو پرسیارەو ئا ڕۆنامەنوویسەینە، "شمە چ چەمەڕایێتا جە لایەنی ۋەران ۋەری هەن؟"، ڕابەر ئاپۆ ماچۆ، مەشۊم دەسبەردارو سیاسەتو فشاری و کاولکاری و سەرکوتی بۆ و پی جۊرە درێژە بە قسەکێش مڎۆ: "جیای ئا سیاسەتەیە مەشۊم گفتوگۆیې هامچەرخ بۆنە، کۊششێوە سیاسیی یەکلاکەرەوەتەر. نەک دروې و ڕووکەشانە. گرڎ جارێوە سوپا گۆچانەو ۋێش بەرزنەکەرۆوە و گرڎ کەسێوە سەرو شانۆو سیاسەتینە قاو بڎۆ. جە حەقەتینەنە ئەر ئا سەرکردە و لایەنې کە چەمەڕې چارەسەرینې جە سیاسەتی و باوەڕیشا پی چێوەیە هەن، ئەر گەرەکشا بۆ لاو کەمیۆ چی چوارچێوەنە باس جە چارەسەرەکا بکەرا، ئانە بە ئیسراحەت جوابشا مڎەیمې. متاومې دمایی بە ڕووەدایە تنوتیژییەکا بارمېنە. با فشاری بێ بەزەییانە و ئەشکەنجە مردۆنە، با حیچ چێوې جە ڕاو بەکارئاوردەی زۆرەملێوە بەدەسنې. پۊکەی ئانەی پەنەوازا هەنگامە بنیۆ ئێمە نیەنمې، ئێمە ئینایمې دلې ۋەرگیریێوە ناچارینە. ئانەی هرووژم مکەرۆ لایەنێوە تەرا. پۊکەی مەشۊم چارەسەری چایشاوە دەسپنەبکەرۆ.
هەوڵدایە یەکلایەنی و بەردەوامەکې ڕابەر ئاپۆی پەی ئاشتی
هەوڵە ئاشتیواز و چارەسەرییەکې ڕابەر ئاپۆی هەم وەڵې پیلانگێڵنی مېیاننەتەوەیی و ئیمراڵی و هەم دماو ئانەیچ بەردەوام بیەن.
سەرو ئی بنەمایە، پەکەکە جە ساڵەکا ١٩٩٣، ١٩٩٥، ١٩٩٨، ١٩٩٩، ٢٠٠٦، ٢٠٠٩، ٢٠١٠ و ٢٠١٣ ئایێربەسی یەکلایەنەش ئەرەیاۋنا. دماجار بە 'بانگەوازو ئاشتی و گلېرگەی دیموکراتیک'ی جە ١و ئادارو ٢٠٢٥ینە ئاېێربەسش ئەرەیاۋنا و بە ئیساتێچۆ ئی ئایێربەسە بەشێوێوە یەکلایەنە بەردەوامیش هەن.
سەرەڕاو ئایێربەسی یەکلایەنەو پەکەکەی، هرووژمەکې دۊڵەتو تورکی سەرو هەرێمەکاو پارېزنای مەدیای کەمشا نەکەرڎەن، بە بەکارئاوردەی چەکی کیمیاویی ئانەی دەسشەنە ئاما بۆ کەردەنش و گەرەکشا ئی پرۆسە پېسە هەلێوە بەکاربې.
دژو هەوڵدای ئاشتی و چارەسەرو دیموکراتیکی؛ ئەنجام دای پیلانگێڵی مییاننەتەوەیی
ڕابەر ئاپۆ پەیوەس بە هەوڵداکی سەرۆکوەزیرانو ئاکاتە و تورکی نەجمەدین ئەربەکان و سەر و داواکاری بڕێ کەسا نێوەندگیر جە ٢٩ـو ئابی ١٩٩٨نە جە بەشداریی کەردەینە جە مەد تیڤی ئەرەیاوناش جە ١ـو ئەیولولی ١٩٩٨ بەدماوە ئایێربەستەی ئەرەیاونمێ. دۆڵەتو تورکی ئی پرۆسەشە کەرد بە پرۆسەو دەسپنکەردەی 'پیلانگێڵی مییاننەتەوەیی' دژ و ڕابەر ئاپۆی.
ژەنەڕاڵ ئاتیلا ئاتەش، فەرماندەو هێزە وشکانییەکا ئاکاتەی، سەر و سنوورو سوریای قسێش کەردێ و ئەرەیاوناش، ئەر ڕابەر ئاپۆ سوریای جیا نازۆ، "ئانە چنی سووریای جەنگ دەسپنە مکەرمێ". پۆکەی دما و پراکتیزەکەردە و پیلانگێڵی مییاننەتەوەیی ڕابەر ئاپۆی جە سووریاوە بەرشی بەرەو ئەورووپای. ڕابەر ئاپۆ دما و ئانەی لوا ئەورووپا، چاکەیش درێژەش با ئایێربەستەیە دا کە جە ١ـو ئەیلولو ١٩٩٨ی بە نامێ "بانگەوازو ئاشتی و گفتوکۆی" ئەرەیاونابێش.
ڕابەر ئاپۆ جە ١٥ـو شوباتو ١٩٩٩نە جە کینانە بە پیلانگێڵی مییاننەتەوەیی باڵبەسکریا و بەرەو تورکیا بڕفانریا. دما و ئی پرۆسەیە هرووژمە سەروازییەکا دۆڵەتو تورکی سەر و گەلوو کوردی پەرەشا پنەدریا، پۆکەی ئایێربەستە و 'بانگەوازو ئاشتی گفتوکۆی' بەشێوێ کردەیەیی دمایش ئاما.
ڕابەر ئاپو جە ١و ئەیلولی ١٩٩٩پەی چوارەم جاری پەی ئاشتی و چارەسەری سیاسی ئایێربەستەی یەکلایەنەش ئەرەیاونا
جە ٢٢ی ئەیلوولی ١٩٩٩ پێسە و هەنگامێوە نیازپاکانە، داواش جە پەکەکەی کەرد دووێ گرووپی ئاشتییێ بە شێوەی جیاواز بلانە تورکیا.
١و تشرینو یوەمی ١٩٩٩، یورم گروپو ئاشتی گەریلای کە جە ٨ کەسێ پێکئاما بێ، سەر و داواو ڕابەر ئاپوی جە قەندیلۆ بەرەو تورکیا لوێ.
جە ٢٩ی تشرینو یوەمی ١٩٩٩، گرووپو دووەمو ئاشتی کە جە ٨ کەسا پێکئامێ بێنێ، ڤیەنانە جە ڕاو فڕۆکەیۆ بەرەو تورکیا لوێ.
بەڵام دۆڵەتو تورکیای ئەندامێ گروپە ئاشتیەکێش باڵبەسێ کەردێ، دادگاییش کەردێ و زینانیێش کەردێ. جە ئەنجامو دادگاییکەردەکەینە، سزای قورسەش سەر و ئەنداما گرووپو ئاشتیرە سەپنا.
هەرپاسە ڕابەر ئاپو داواش کەردەبێ هێزەکێ گەریلای جە سنوورەکا تورکیاینە کیشیاوە. دۆڵەتو تورکیای ئا دەرفەتەش قۆستۆ و بۆسەش پەی گەریلاکا نیارە. جە بۆسەکا سوپاو ئەرەگیرو تورکیاینە، بە سەدان گەریلێ پەکەکەی گەشمەرڏێ کریێ.
ڕابەر ئاپۆ جە ٢٠و کانوونو دووەمی ٢٠٠٠، "پڕۆسەو ئاشتی" دەسش پنەکەرد، جە ٤و تشرینو دووەمی ٢٠٠٠،"پلانەی بەپەلێ هەرمان کەردەیش پەی دیموکراسی و ئاشتی" ئەرەیاونا، جە ١٩و حوزەیرانو ٢٠٠١ پەی ڕاگیری کەردەی جە سەرهورداکا جەنگێوە تازە پەی بەرنامەو رۆژەڤی و بەردەی وەڵێ پڕۆسەو چارەسەری "بەیاننامێوە داواکاری بەپەلە" ش ئەرەیاونا، هەرپاسە جە ٢٢ی تشرینو دووەمی ٢٠٠٢ "بەیاننامەو چارەسەری بەپەلە"ش ئەرەیاونا و پەی ڕاو گرڏی وەڵا کریاوە.
پەی ئاشتی و چارەسەرو سیاسی، دووێجارێ جە سەرەتاو ساڵە و٢٠٠٠ و دماییەکا ٢٠٠٢ نامەش پەی سەرۆک کۆماری و، سەرۆکو پەرلەمانی، سەرۆک وەزیران، سەرۆک ئەرکانو گرڏی سوپای و پەی گرڏ و لایەنە سیاسییەکا نوویست و پەی لوا و وێش سەرو چارەسەر کەردە و پەرسە و کوردی ئەرەیاونا.
ساڵەکا ٢٠٠٢تا ٢٠٠٤ پرۆسەو دمای ئاردەی و سەر جەنۆ ئەرەمەزنارە و پەکەکەی
سەر و داواو رابەر ئاپۆی، کۆنگرەو هەشتەمی پەکەکەی بەینو ٤پەی ١٠و نیسانی ٢٠٠٢ بەسیا، پەکەکە فاڕییا پەی کۆنگرەو ئازادیی و دیموکراتیکو کوردەسانی (کادەک).
بەینو ٢٧و تشرینو یوەمی تا ٦و تشرینو دووەمی ٢٠٠٣، کادەک و کۆنگرەو نەتەوەیی کوردەسانی (کەنەکە) تێکەڵ بە یۆی بیێ و نامێ کۆنگرەو گەلیشا پەی دەس نیشان کەرد.
چا ماوەنە گلێرۆبیێوە بەنامنیشانو "دمای ئاردەی بە پەکەکە" ی ئەنجامدریا و قەرار و دمای ئاردەی دریا.
ستراتیژو "جەنگو درێژخایەنو گەل" ی فارییا پەی ستراتیژو "سیاسەتو دیموکراتیک"ی. قەرار بێ جمیەرە و ئازادی نەک بە چەک، بەڵکوم بە سیاسەتو دیموکراتیکو ئەوەکۆشای وێش بەرۆش ڕاوە.
بەڵام چی کاتەنە پاکتاوکەردەو دلینەو پەکەکەی گەشەش کەردەبێ. ئەمریکا ساڵە و٢٠٠٣ ڕژێمو سەدام حسێنیش جە عێراقەنە وڕنابێ و وێش دەسوەردای جە وەرکەوتوو دلێڕاسەینە کەرێ. دۆڵەتو تورکیای هەرپاسە پاگیریش سەر و سیاسەتو نکۆڵیکەردەی و دلێنەبەردە و کوری کەرد و جوابێوە ئەرێنیش پەی هەوڵەکا ئاشتی و چارەسەرو دیموکراتیکو ڕابەر ئاپوی نەراوە.
بەمەڵامەتو ئی هەلومەرجاوە ڕابەر ئاپو ویناش کە چارەسەرکەردە و کێشەکا پی جۆرە مەلۆنە وەڵی و جە ساڵە و ٢٠٠٤ ئەرەمەزنارە و پەکەکەیش وست رۆژەڤۆ.
پرۆسەو ٢٠٠٩: دمایئاردەی بە سیاسەتو دیموکراتیکی
پەی ئاشتی و چارەسەرو سیاسەتی دیموکراتیکی، رابەر ئاپۆ جارێوەتەر جە ساڵۊو ٢٠٠٩ ئاېێربەسی یەکلایەنەش ئەرەیاۋنا، جە ١٥و ئابو ٢٠٠٩ینە "نەخشەڕایې" ١٥٦ پەڕەیی ڕادەسو ئیدارەو ڕاوەبەری زینانی کەرد. جە "نەخشەڕاکەنە" ڕابەر ئاپۆ چارەسەرو کێشەکەیش جە ١٠بنەمایا بنەڕەتینە دەس نیشان کەردەبۍ، دماو ساڵ و نیمېوە یاوا بە ڕای گرڎیی و وەڵا بیۆ.
رابەر ئاپۆ واتش: " جە سیاسەتو دیموکراتیکینە کۊسپێوە جددی هەن" و پەی کەردەیۆ ئاژەکەی داواش کەرڎە "گرووپەکې ئاشتی" بلانە دلې تورکیای.
سەرو داواو رابەر ئاپۆی، جە ١٩و تشرینو یووەمو ٢٠٠٩، گروپو ئاشتی و چارەسەری دیموکراتیکی، کە پێکئامابې جە ٣٤ کەسا (٤کەسێشا زاوڵې بێنې) جە قەندیل و کەمپو مەخمووری، جە دەروازەو سنوورو خابوری جە سنورو سلۆپی، گێڵاوە پەی تورکیای.
دۊڵەتو ئاکەپەی جە یووەم ڕۊنە هەنگامەکێش بە ئەرێنی هۊرسەنگنا. دماتەر، پڕێنە هەڵوێسو ۋێش تن کەردۆ. پی جۊرە گروپو ئاشتی ئۊروپای نەتاواش گێڵۊوە پەی تورکیای. دماتەر، سزای قورسەش سەرو ئەنداماو گرووپو ئاشتیرە سەپنا.
کۊششەکې ڕابەر ئاپۆی بەردەوامېنۍ: پرۆسەو ٢٠١٣- ٢٠١٥
دماو ئی کۊششە یەکلایەنا ڕابەر ئاپۆی سەرو ئاشتی و چارەسەری دیموکراتیکی، گفتوگۆکې پەرەشا ئەسا. جە نەورۆزو ٢٠١٣ینە جە شارو ئامەدینە پەیامو ڕابەر ئاپۆی ۋنیاوە. پەیامو نەورۆزو ٢٠١٣و ڕابەر ئاپۆی، پرۆسەو چارەسەری ئاشتی و دیموکراتیکیش بەهێزتەر کەرد. پی جۆرە پرۆسەکە دەسش پنەکەرڎ. ڕابەر ئاپۆ داواش جە پەکەکەی کەرد گەریلاکې جە سنوورەکا تورکیاینە کیشیاوە.
موراڎ قەرەیلان جە ٢٥و نیسانو ٢٠١٣ بە نامې کەجەکەیۆ ئەرەیاۋناش کە گەریلاکې جە ٨و ئایاریوە دەس بە کیشیایۆ مکەرا.
دمابەدماو ڕێککۊتەی بەینو دۊڵەتو ئاکەپەی و شاندو ئیمرالی جە ٢٨و شوباتو ٢٠١٥ یۆ کە بە "رێککۊتەی دۆڵمەباخچە"یچ ئەشناسیان، ڕابەر ئاپۆ داواش جە پەکەکەی کەرد کۆنگرەو ۋێش پەی چەکنیایرەی بینۆنە.
سەرەڕاو ئانەیچ، دماو ماوێوە کەمی، ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆمارو تورکیای ئەرەیاۋناش: "ئێمە ڕێککۊتەو دۆلمەباخچەی قبوڵ نمەکەرمې" و پرۆسەکە مردا. دماو ئی قسې، دۆڵەتو تورکیای پلانەو دلېنەبەردەیش دژ بە گەلو کوردی جابەجێ کەرد و جە ساڵۊو ٢٠١٥یۆ جەنگێوە بەردەوام و بێ ئەخلاق ڕاوەبەر مکەرۆ.
دمایین هەوڵدای ڕابەر ئاپۆی: بانگەوازو ئاشتی و گلېرگەی دیموکراتیکین
جە ٢٧و شوباتو ٢٠٢٥ینە ڕابەر ئاپۆ جە بانگەوازو ئاشتی و گلېرگەی دیموکراتیکینە داواش جە پەکەکەی کەرد کە کۆنگرە بینۆنە، چەک بنیارە و ئا هەرمانې بەنامېشاوە مکریا دمایش پنەبۍ.
چی چوارچێوەنە پەکەکە جە ما بەینو ٥ پەی ٧و ئایاری کۆنگرەو ١٢هەمینش بینا، ئەنجامو کۆنگرەکەیچ جە ١٢و ئایاری پەی ڕاو گرڎیی وەڵا کریاوە. بە گوێرەو ئینەیچ پەکەکە دمایش بە ئەوەکۊشای چەکڎاری ئارڎ و دمایش پا کۊششا ئارڎ کە چېرو نامې پەکەکەینە ئەنجام درینې.
ڕابەر ئاپۆ جە هەمانکاتەنە بانگەوازش جە دۊڵەتو تورکی کەرد کە هەنگامەی یاسایی و سیاسیە بنیۆ، بەڵام دۊڵەتو تورکی جە سیاسەتو نکۆڵیکەردەی و دلېنەبەردەی پاگیری مکەرۆ. حیچ هەنگامېوە یاسایی و سیاسیش نەنیان. بەپێچەوانۆ، جە دژو هەرێمەکاو پارېزنای مەدیای جە جبەرو پیمەرەکا جەنگی، بە چەکی قەڎەغەکریا هرووژمەکێش زیاتەر کەردێنې.
دۊڵەتو تورکی ئیجارە چێش ماچۆ: دیسان جەنگ یان ئاشتی؟
ڕابەر ئاپۆ بە درێژایی ئەوەکۊشای ئازادیی کوردەسانی خوازیارو ئانەی بې کە پرسو کوردی بە شێوێوە ئاشتیانە چارەسەر بکریۆ و تورکیا دیموکراتیک بۆ، بەڵام دۊڵەتو تورکی بەبێ گۆشگێرتەی چی پەیاما، هەمیشە بە هرووژمو ئەرەگیری و قڕکەردەی جوابو بانگەوازەکاو گەلو کوردیش پەی ئاشتی و سیاسەتو دیموکراتیکی دانۆ.
ڕابەر ئاپۆ و تەڤگەرو ئازادیی کوردەسانی جارێوەتەر هەنگامە پەی ئاشتی، چارەسەری سیاسی دیموکراتیکی و چارەسەری یاسایی منیا، ئیرادەو ۋێشا بەیان مکەرا و نیازپاکی ۋێشا نیشانە مڎا.
ئایا دۊڵەتو تورکی ئیجارە چێش مکەرۆ؟ دیسان بە زیهنیەت و سیاسەتو سەڎ ساڵەی جوابو ڕابەر ئاپۆی مڎۊوە و جە سیاسەتە کلاسییەکا نکۆڵیکەردەی و دلېنەبەردەی کوردی پاگیری مکەرۆ؟
یان ئیجارە دەس جە واوەی بیەیۆ کلاسیکی هۊرگێرۆ و دەسو ئاشتیوازی ڕابەر ئاپۆی گێرۆ؟
بێگومان نەک تەنیا بە وتارە، پراکتیکو دۊڵەتو تورکی ئینەما نیشانە مڎۆ.
