جە هەورامان هەنار پیرۆزەن و ساڵانە هەورامیەکێ پەی ڕێزگێرتەی جە هەناری چەنڎین هەمامێ و جەژەنوارێ بەنامێ (هەنارانە)ی ڕێکێمەوزانێ و وازیارێنێ؛ بە فەرمی جە کوردستان، ئێران و جیهانەنە بە فەرمی فێستڤاڵێ هەناری بە نامێ هەورامانی و هەورامییەکان تۆمارێ بکریانێ.
هەورامان و هەنار دوانێوی جە هەنتری جیانەکریێنێ و ڕەگ و ڕیشەو پیوەندیشان بەقوڵایی تاریخ-یەرە لوانەرە واری. هەورامیەکێ هەنار و درختەکەیش بە پیرۆزێ مزانانێ و ڕێزشان چنە مەگێرانێ. ئانەیچە دێرێنێوی درێژی مێژووییش هەن و مەگێڵۆنەوە پەی کەڵچەر و فەرهەنگو هەورامانی و زاگرۆسی کە پێسەو میوە و درەختێوی پیرۆزی تەماشەشان کریان و هێما و نیشانێ فەڕ و خێر و بەرەکەتی و تەندروستی و شادمانی و ژیوای بیێنێ. ئی جۆرە جە پیرۆزی دماتەر جە ئاڎیشاوە دەرباز بییەن پەی دلێ ئایینەکانو (میترایی، زەردەشتی،، یارسانی، خرستیانی، یەهودی و ئیسلام)ی و کێێبە پیرۆزەکانشان(ئاوێستا، ئینجیلەکێ، تەورات، سەرەنجام، قورئان)ـەنە بە گرنگی باسش کریان و بە میوەو بەهەشتی و پیرۆز نامێش بریان. هامکات پادشاکێ زاگرۆسی و ئێرانی کۆنی وەرو پیرۆزی هەناری تاجەکێ سەرەیشان جە شێوە تاجەو هەناری یان گوڵە هەناری دروسێ کەردێنێ کە دماتەر ئا جۆرە جە تاجێ دلێ سەرجەم شا و پادشا و سوڵتانەکانو جیهانییەنە وەڵاو بییەنەوە و بییەن بە باو. ئانەیچە نیشانەش مڎۆن کە هەنار ئانڎە پیرۆز بییەن شایانو ئانەیە بییەن سەرو سەرەیۆ بنریۆرە.
جا چونکە هەورامیەکێ بابەتو هەناریەنە خوڵقنەرێ ئا پیرۆزی و فەرهەنگە مێژوویەنێ، ساڵانە جە چەنڎین دەگایێ و شارێ هەورامانیەنە بە تایبەتی جە پایز و وەرزو ڕنیەی و کۆکەردەی هەناریەنە، هەمامێ و جەژەنوارێ و ڕاوڕەسمێ پەی ڕێزگێرتەی جە هەناری بەنامێ (هەنارانە)ی ڕێکێ مەوزانێ کە گرنگتەرینێشان ئینێنێ:"ساتیاری، هەجیج، نوسمه، خانەگا، شەڕەکان، باینگان، ڕوان یان زەردوویی، دەوان و هەڵەبجە). جە ڕاوڕەسمێ و جەژنەوارەکانە چەنڎین چالاکیێ هەمەجورێ فەرهەنگێ و گۆرانۍواتەی، هورپڕیای، بەخشای هەناری، شیرینی و واردەمەنی مەبریانێراوە.
جە هەورامان، هەزاران دۆنمێ زەمینی کشتوکاڵی کریێنێ بە باغێ هەناری و هەزاران تەنێ بەرهەمشان هەن و چەنڎین جۆرێ هەنارێ بەتامێ و ئاودارێ بەرهەمێ ماوەرانێ کە گرتەرینێشان ئینێنێ: (ساڵەخانی، مەلەسی، کەوە هەنار، مێوەش، شیرین، چەرمە هەنار، تشە هەنار، لاسیاوە، دنڎە سیاو، سیاو هەنار). بە پاو پەیجۆری و ونەکۆڵیای زانستی، هەورامان و هەڵەبجە باشتەرین جۆرێ هەناریشان هەنێ و جیهانەنە نمونشان نییەن.
بەرهەمێ باغە هەنارەکێ هەورامانی، بەشێوشان بە میوەیی ڕەوانێ بازارەکێ کوردستانی و ئێرانی و ئێراقی و چەنڎین وڵاتێ جیهانی مەکریانێ و بەشێویچشان مەکریانێ بە ڕۆگنار و دماتەر ڕەوانە بازاری مەکریۆن. هەر پێسەو هەناری، ڕۆگنارو هەورامانی نام و نامبانگش کوردستان و ئێران و جیهانەنەرە وەڵاوبییەنە و ڕۆگنارو هیچ ناوچە و وڵاتێوی شان جە شانەو ڕۆگنارو هەوراانی نمڎۆنە.
هەر وەر ئانیشا کە باسشان کریا، هەورامیەکێ وازیارێنێ؛ هەنار و جەشنەوارێ و ڕاوڕەسمێ هەناری بە فەرمی جە کوردستان، ئێران و جیهانەنە بە نامێ هەورامانی تۆمارێ بکریانێ و جە هەر یاگێوە جە ئێران و کوردستان و جیهانەنە کە فێستڤاڵێ هەناری ڕێکێمەوزیانێ، خاوەنداریەکەیش پەی هەورامانی و هەورامییەکان بگێڵناوە و پێسەو یەکەم ڕێکوزێ چەشنەوارە و فەستیڤاڵو هەناری جە تاریخەنە کە تا بە ئارۆئاوردەنشان، نامێشان باوریۆنە.
