دمای هەردووە جەنگە جەهانیەکا و نەمەنەی دەسەڵاتو ئیمپراتوریەتو فارس و ڕوٙمی و بەش بەش کەردەی ناوچەو وەرکەوتی دلیٛڕاسینی پەی چنڎ دەوڵەتێوە، دمادمایی سەدەو نوٙزدەی و سەرەتاو سەدەو ویسینە هەورامانیچ بەش کریا ملو هەردووە دەوڵەتو ئیٛراقی تازە دروس بیەی و ئیٛرانیرە، ناوچەو ژاوەروٙی بە گردیی و فرەو ناوچەو لهوٙنی و تەختیچ کەوتیٛ وەرو ئیٛرانی، بەشێوە جە لهوٙنی و بەشێوە جە تەختیچ کەوتیٛ وەرو ئیٛراقی.

ئی بەشکەردەیە هەروەرەنە خەڵکو ناوچەکەیش بڕیرە جە یوترینی و چەنی بەقوەت بیەی دەسەڵاتو دووە دەوڵەتە تازەکەی و مەڕیای زوٙریشا ملو خەڵکو سەرحەڎەکارە، وەریٛسەو زوڵمیچشا قایمە بیە هەتا پاسەشە سەر ئاما ڕابڕانیشا وست میانو دووە بەشەکەو هەورامانی و خجڵا وچیوٙ خەڵکەکەیچش جەیوترینی غەریبیٛ کەوتیٛ.

هەورامیەکیٛ و بەتایبە دەگا نزیکەکیٛ هەردوی دیما پەی ماڕای ئا سەرحەڎە دەسکردا هەکە زاڵما کیٛشتیٛبیٛنیٛ، بە دزیی مەرزوانەکا و چەمدارەکاشاوە شەویٛنە و وەخت و ناوەختەنە سەردیٛنیٛ یوٙترینی و نازیٛنیٛ کەلەبەرە گنوٙ میانشا، پا جوٙرە وەختشا گوزەرنا هەتا ساڵەو ١٩٧٨ هەکە دەسەڵاتو ئاوەختەو ئیٛران و ئیٛراقی وەڵتەر ساڵەو ١٩٧٥ ڕیٛککەوتەیێوەشا موٙرەکەردەبێ پەی مرکنارەی کوردەکا و یوٙ جە بەرکەوتەیەکا ئا ڕیٛککەوتەیە ئانەبیٛ هەکە بە قوڵیی ١٥ کیلوٙمەترا دیمو ئیٛراقیۆ سەرحەڎەکیٛ چوٙڵیٛ کریا و دەگا مەرزیەکیٛ بە زوٙر بار کریا و ئوردوگێ زوٙرەملیٛنە گلیٛریٛ کریاوە.

پایزو ساڵەو ١٩٧٨ ینە ئا پیلانیٛ سەرانسەرو کوردەسانینە و بە دریٛژی مەرزو میانو ئیٛرانی و ئیٛراقینە بریا ڕاوە و هەورامانو دیمو ئیٛراقیچ بیٛجگە شارەکڵەکاو تەویٛڵیٛ و بیاریٛ و دەگاو ئەحمەڎ ئاوای، حیچ دەگێوەش سەرو پەیاوە نەمەنە و گردو دەگایەکا تەختیٛ کریێ و هەرچی شوٙنەمێ و دەسکردو قەدیمیاما بیٛنیٛ گرد دلیٛنە شییٛ و خەڵکەکەو هەورامانیچ گرد ئاوارەو شارا کریا و بە ناچاریی و بە زوٙری زوٙرداریی دەسەڵاتو حزبو بەعسی عەرەبی نیشتەجاو ئوردوگایا کەردیٛ و گردشا گلیٛریٛ کریێوە ئوردوگایەکاو: خورماڵ، عەنەبە، زەمەقی، سیروانی و هەتا ساڵەیچشا گیٛڵاوە ملەرە حیچ جوٙرە خزمەتگوزاریێوە پیٛسەو ئاوەو واردەی و ئاوەروٙی و بڕێ یاگیٛنە کارەبایچشا نەبیٛ و ئوردوگاکیٛچشا بە نوختیٛ پاسەوانیی و سەروازیٛ عەرەبیٛ پەڕچین کەردیٛبنیٛ و نازیٛنیٛ مەشی باڵیٛ شانوٙ و ئاموٙشوٙ کەردەی دەگایەکایچشا و چنیەیۆ سەمەرو باخەکایچشا تاوانێوەبیٛ حەرکەس سەرش گیٛریابیێ جەزاش قەنارەدایبیٛ.

دمای هورگیسیای جەنگو هەشت ساڵەو میانو ئیٛران و ئیٛراقی و هەروەرەنە تەشەنەسانای جەنگەکەی و بە پیلانێوە گڵیاوە فاڕایۆ بەرەو جەنگە یانەکاولکەرەکەی پەی سنورو کوردەسانی و چایچۆ پەی دلیٛ هەورامانی، ئانەیچ هەکە مەنەبیٛوە جە هەورامانی هەردوی دیمیٛوە پایەماڵ بی و بی چیٛرپاو سەربازە فارس و عەرەبا و تاوەو دزیی سەمەرو باخەکا و ویٛرانکەردەی دەگایەکا و موڵکەکا هەورامانینە خجڵا واچمیٛ هوششا لاو ویٛشا و جەنگەکەیشاوە نەمەن.

جەنگەکەشا هەروەرەنە زلبی هەتا کڵپەو گڕیٛش سەرانسەرو دووە وەڵاتەکەیش گیٛرتۆ و ناوچەو ئیٛمەیچ هەردووە دیمیٛوە بی بە موٙڵگەو سپاکاشا و دەگێکیٛ هەورامانی و باخو موڵکەکیٛشا گرد چەپاویٛ و شفعیٛ کریێ و هەم بە هوٙ موڵدای سپایەکاشاوە و هەم بەهوٙ بومباوارانی زەمینیی و هەواییشاوە سەرانسەرو هەورامانی هەردووە دیمیٛوە، دیمو ئیٛراقیۆ گردو هەورامانی بە ئوردوگا زوٙرەملەکا خورماڵی و عەنەبیٛ و زەمەقی و سیروانی و شارەکڵەکا تەویٛڵیٛ و بیاریٛ و دیمو ئیٛرانیچۆ گردو دەگایەکا و شارەدەگایەکایچ چوڵیٛ کریێ و فریٛچشا هەم خاپوریٛ و هەم تاڵانیچ کریێ و خەڵکەکەیچشا ئاوارەو شارەکا پاوەی و سنەی و کرماشانی و جوانڕوٙی و یاگا تەریچ بییٛ.

پا جوٙرە هەتا جەنگو هەشت ساڵەو میانو ئیٛرانی و ئیٛراقی هەرجوٙر بی مدرا و دیمو ئیٛرانیۆ هەم دەوڵەت هاندەربیٛ پەی ئاوەدانی و هەم خەڵکەکەیچش وەرو ئانەی چوٙڵکەردەکەی فرەش نەشیەبیٛ سەرەرە تاواشا گیٛڵاوە و تەوەنێوە بنیاوە سەرو تەوەنیٛوە و یانەقوٙڵێوە قنج کەراوە، وەلێم دیمو ئیٛراقیۆ هەم وەرو ئانەی کوردەکیٛ کەوتیٛ جەنگۆ چەنی یوٙترینی و ناوچەو هەورامانینە گلیٛریٛ بییٛوە و ئاساییش بارش کەرد، هەم وەرو ئانەیچ هەکە چوٙڵکەردەی ناوچەکەیچ فرەش لوابیٛ ملەرە و باخ و موڵکەکیٛ دەگایەکا فریٛشا وشکیٛ بییٛبیٛنیٛ و دەگێکیٛچ بە تەمامی ویٛرانیٛ و هاناوەکیٛچشا کوٙریٛ کریێبیٛنیٛوە، فرەو دەگایەکانە خەڵک نەتاواش گیٛڵوٙوە و سەرنەوایۆ ژیوای دەسپەنەکەروٙوە، تەنیا چنڎ دەگێوەنە هەکە کوچێ کاسپیشا چەنەبیٛ ئاوەدانیێوە کەم دروس بیۆ و ئاڎیچ فرەش نەخواینا بوٙنەو جەنگی و تەقوتوٙقیۆ دیسانۆ دەگاکیٛ چوٙڵیٛ کریێوە و خەڵکەکەشا ئاوارەو شارا بیۆ.

ئەشوٙم ویرمابوٙ ئاوارەبیەی هەورامیەکا و پژگیایشا دلیٛ خەڵکی تەریرە بە گردیی و دلیٛ سوٙرانیی زوانارە بەتایبەتی کاردایۆی خراپش بی ملو زوانی و فەرهەنگی و ئایندەو نەوەکامارە بەگردیی، بەجوٙرێوە نەوەو دماو ئا سەردەمیە زوان و فەرهەنگو ویٛش یام هوٙش شیۆ یام بڕێ وەختیٛ و یاگیٛنە پەنەش عەیب بیٛ ویٛش بە هەورامی بەر وزوٙ، چون چا وەختە ناهەموارەنە هەکە ئاما ملو هەورامانیرە و ئا وەچیٛشا چەمیٛشا دلیٛشەنە کەردیٛوە، هەورامی ئاوارە و وەنەقوٙمیا و کەم دەس و مەحتاجو دەسو خەڵکی تەری بیٛ..

پەی ڕوٙشن کەردەیۆ ئا ئاژیٛ فەرماودیٛ چەنی ئی بڕگە بابەتەیە هەکە نویسیاو هەورامیێوەن ویٛش دلیٛ ئاژەو نەڎامەتیەکەینە ژیوان: (یوٙ چا هوٙکارە خراپا هەکە ئاما ملمارە هورکنیای فرێوەمابیٛ جە یاگەو مەکانو ویٛمانە و بە لاوازیی ڕوەما نیا بەرەو خەڵکی تەری، ئیٛتر ئا خەڵکە نزیک بوٙ یام دور گرنگ ئانەبیٛ بە داخەی سەختۆ ئیٛمە چیٛرو قەهرو جەنگی و ئاژاولانە بە لاوازیی ڕوەما نیا بەرەیشا و ئاڎیچیٛ فرەو حاڵەتەکانە جیای ئانەیە هانیما بڎا فەرهەنگو ویٛما پاریٛزنمیٛ، بە چەپەوانۆ ناچاریٛشا کەردیمیٛ چیٛرو زەبرو کەمدەسیی و بەڎبەختی ژیوایمانە دەس جە فرێوە جە دابونەریتی و زوانی و تاخایتێ ویرۆکەردەیەکایچما هوٙرگیٛرمیٛنە و بە ناچاریی ڕوٙڵەکیٛما خڎیٛ ئاڎیشاشا مسا و چەنی فەرهەنگو ویٛما غەریبیٛ بییٛوە.

یوٙ تەر چا هوٙکارە خراپا تیٛکەڵ بیەی بیٛڕەویەن چەنی فەرهەنگەکا تەری ڕاو ژەن و ژەنوازیۆ، ئیٛتر چ جە ڕاو ژەن ئاوردەی کوڕەکاماوە بوٙ یام شوو کەردەی کناچەکاماوە بوٙ.

وەرو ئانەی هەکە ئیسە فەرهەنگی سەردەسە و باو هەورامیی نیا، ئیٛتر چ وەیوەکیٛما یام زەمێکیٛما پەنەوازش مەوینا نە ویٛشا و نە زاڕوٙڵەکیٛچشا نە فيٛریٛ زوانی هەورامیی با و نە گنا ویرو ئانەیچە جە ڕوەی فەرهەنگییۆ ویرۆکەردەیشا کەرا پیٛسە ویرۆکەردەی هەورامیانەی.

ئەگەر کناچەکیٛما یام کوڕەکیٛچما ئانیٛشا هەکە هامژیواکیٛشا هەورامییٛ نیەنیٛ، حەولیٛ بڎا زاڕوٙڵەکاشا فيٛریٛ زوانی و دابونەریتی هەورامیانەی بکەرا و ویر و ئاوەزشا هەورامیانە پەروەردە بکەرا، ئا وەختە میٛردەکیٛشا یام ژەنەکیٛشا ڕوودەربایسانە ماچا: ئیجا هەورامی قازانجش چیٛشا هەتا زاڕوٙڵەکاما فيٛریٛ کەرمیٛ؟ ئا خاتونیٛ یام ئا ئاغیٛ ئەرەجیوٙشا خاسیی و خراپیی حەرچیٛوێوە بەنڎا بە فرەو کەمی پەیڕەوا و هەواداراشۆ یام ڕووبەری جوگرافيشۆ، مەزانا حەر ئا کیٛشانە و پیمانە هەکە ئاڎیٛ کەراش ویٛش چەپەوانەو ویرۆکەردەی هەورامیانەین و لاو هەورامیاوە خاس بیەی و خراپ بیەی حەر چیٛوێوە بەنڎا بە جەوهەرو چیٛوەکەیۆ، نەک بە قبوڵ کەردەیش یام نەکەردەیش لاو خەڵکیۆ، یام فرەو کەمیی چیٛوەکەی یام هەوادارا و پەیڕەوکاراش، پەی نمونەی: ویرۆکەردەی یام ڕەفتارێوە خاس ئەگەر حیچ کەسیچ قبوڵش نەکەروٙ وەلێم لاو هەورامی ڕەسەنیوە - ئەگەر جەوهەرو خەسڵەتەکەی خاس بوٙ - ئیٛتر ئاڎ پەیوەسیی و پابەندیی ویٛش پۆش بەروزوٙنە و لاشۆ گرنگ نیا چنڎ کەسیٛ چەمش بڕانە و چنڎ کەسیٛ گنانە قینەبەرایەتی چەنیش. چونکە ئاڎ جەوهەرو خەسڵەتەکەیش لاوە گرنگا نەک حەشاماتێوە هەکە گنوٙ شوٙنەو خەسڵەتەکەی یام گنوٙ قینەبەرایەتیۆ چەنیش) (١)

هەتا ئیسەتیٛچ هەکە سەرەتاو ساڵەو ٢٠٢٤ ین، بە داخەی سەختۆ هەورامان هەڵای نیمچە ویٛرانا و دیمو ئیٛراقیشۆ فرەتەر ویٛرانەن.

 (١)گۆڤاری بەیان، ساڵەی یەرەمە، سابڵاخ، ئەژمارەو(٢٨) ل ٧٩، بابەتو (هەورامیی بیەی فەرهەنگا نەک نەژاد یام حەرچیٛوێوە تەر.