ششەم بەشە

تەوەننویسیا - کەتیبە-کەو تەنگیوەری

تەوەننویسیاکەو تەنگیوەریچ ئەگەر ئیٛژاتەر نەبوٙ جە قەباڵەکا هەورامانی حیچش چاڎیشا کەمتەر نیا، چا ڕویٛوە هەکە تەوەننویسیاکە هەتا ئیسەیچ حەر ئینا خاکو هەورامانینە و هینو ئانەییچ نیا فاڕیوٙوە ئیٛنڎا هەتا ئیسە حەوتجاریٛ دزیەبیٛشا، ویٛش پەی ویٛش بیەی ئا تەوەننویسیا و تاقە تەوەنینەیە هەورامانەنە زلتەرین و زاقتەرین سەنەڎا سەرو ئانەی هەکە ئا تەوەننویسیا باسو ویەردەو هەورامانی و سەردەمو سارگونی دووەمی کەروٙ و پەنەما واچوٙ چا سەردەمەنە هەورامانەنە چیٛش گوزەریان.

وەرو ئانەی ئانە هەکە پەنەواز بوٙ بارەو ئی تەوەننویسیایۆ و تاقەکەیشۆ وچیوٙ وەڵتەر لاو دڵسوٙزاوە نویسیان و وچیان، ئیٛمەیچ پوختێوە ئانەی هەکە کتیٛبەکانە نویسیان واڕمیٛوە و چیٛگەنە منیەیمیٛشەرە: تەوەننویسیاو تەنگیوەرینە چنڎ واچێوە پیٛسەو - کارالا، هارهار یام خاخار - ی وەرچەم گنا، کارالا دەشتێوە بییٛنە پاڵو کەشو شاهوٙی و میانو شارەکا ئیسەو مەریوان و سنە و کامیارانینە، متاومیٛ واچمیٛ ئا دەشتیٛ هەورامانو ژاوەروٙی بییٛنە.

پیٛسە ماموٙسا ئیبراهیم شەمس کتیٛبو تاریخوو هەورامانینە نویستەنش: سەرچەمە ئاشووریەکیٛ باسو مەرزو سەرزەمینە وەرنشینەکاو ئیٛرانیشا کەردەن، پانیشتۆ هەتا کرماشان و لوڕستان و کەشەکیٛ بەختیاریی، هام مەرزو لوڕستانی ئەیالەتو - دیائوٙکۆ - ی بیەن هەکە بە - مادا – ئەژناسیان، ئالی پی پانیشتو کرماشانی چەنی ئیلامی هامسا بییەن.- عیلام - شا واتەن

سەرتەریچ ئەیالەتو - خارخار- ی و - کارالا - ی هەکە هەردوی میانو کەشەکاو هەورامانینە بییٛنیٛ، خارخار یام هارهار بە هەورامان ئەژناسیان و کارالایچ تاومیٛ واچمیٛ هەورامانو ژاوەروٙی بیەن، یانی بیٛڵەوار هەتا کامیاران.

تەوەننویسیاو تەنگیوەری ئینا دامنەو کەشو شاهوٙینە هەکە یوٙن جە زنجیرە کەشەکاو زاگروٙسی، کەتیبەکە بە دووری ٣٥ کیلوٙمەترا گنوٙ وەرنیشتو شارو کامیارانیۆ، کەتیبە و تەوەننویسیاکە ئینا دەرێوە تەنگەنە گنوٙ میانو یەریٛ دەگایا پی تەشکە: دەگاو پاڵنگانی کەوتیٛنە سەراونڎشۆ، دەگاو تەنگیوەری هەکە نزیکتەرین دەگانە جە تەوەننویسەکەیۆ کەوتیٛنە پانشتشۆ و دەگاو یوٙزیدەری کەوتیٛنە وەرکەوتو تەوەننویسەکەی.

تەوەننویسەکە دویٛ کیلوٙمەتریٛ دەگاو تەنگیوەریۆ دوورا و بە بەرزیی ٥٠ گەزا تەموو تاشێوە هورکنیان، یاگیٛ کەتیبەکەی وەرو ئانەی وا و واران نەخراپنوٙش پیٛسەو تاقێوە تەوەنینی هورکنیان، ویٛنەو سارگوٙنیچ دووەم پادشا و ئاشووری دلیٛ تاقێ تەوەنینینە هورکنیان، ویٛنەکەنە سارگوٙن کڵاوێوە خڕە ئینا سەرەشۆ و ڕوەش نیم ڕوو نیشانە دریێنە، ڕیشێوە دریٛژ و مویٛ پەڕیٛش هەنیٛ و دماوە قژیٛش شوٙڕیٛ بییٛنیٛوە پەشتەو ملیشەرە، جلیٛ دریٛژیٛش ئینێ وەرەنە و نیم تەنێوەش کەردەن وەرشەرە.

تەوەننویسیاکە بە خەتی ئاشووریی نویسیان و ٤٦ خەتیٛن

ئی تەوەننویسیا پەی ئەوەڵ جاری ساڵەو ١٣٤٥- ١٣٤٧کوٙچی ڕوٙجیاریی بە دەسو کەسێوە بە نامیٛ - عەلی ئەکبەر سەرفراز - نوسخەش وەرەنە گیٛریانۆ، ڕاپوٙرتو ئی باسیە گوٙڤارو - بررسی های تاریخی - ژمارە پەنج و ساڵەو ١٣٤٧ ک.ڕ ینە وەڵاو بیەنۆ.

دماتەر کەسێوە بە نامیٛ دکتور ئەرفەعی ئا نوسخە هەکە عەلی ئەکبەر سەرفرازی گیٛرتەبیٛوە جە تەوەننویسیاکەی مڎوٙ بە چنڎ زانێوە ئەڵمانیا پەی ئانەی ئەوەوانای و کەشف ڕەمزش پەی بکەرا.

کەسێوە تەر بەنامیٛ دکتور - ولات - ی ساڵەو ١٩٧١ عیسایی تەوەننویسیاکەش وانانۆ نویستەنش: ئا بەشیٛ هەکە ونیاوە کریا بە پەنج بەشیٛوە:

١-بە مەدح و دوٙعا و خوڎا جیاجیایەکا دەس پەنە کەرو.

. ٢-ئانارە مڎوٙ بە نامیٛ و لەقەبەکاو سارگوٙنی

. ٣- باسو هەرمانە وەرچەمەکاو سارگوٙنی و جەنگەکاش و سەرکەوتەیەکاش کەروٙ

٤-باسو چەنیەتی لەشکەر کیٛشیەکەیش کەروٙ پەی: کارالا ی و ئا شار و دەگایا هەکە گیٛرتیٛنیٛش.

٥-باسو تاشای ئا تەوەننویسیا و کەتیبەیە و نەفرینو هەرکەسێوە هەکە تەوەننویسیا و کەتیبەکەی شیٛونۆ.ٙ

دەقو دلیٛ تەوەننویسیاکەی بە هەورامی دلیٛ کتیٛبو تارێخو هەورامانینە ٤٥ خاڵیٛنە وزیان سارا و چیٛگەنە وەرو ئانەیە باسەکەما دریٛژە نەکیٛشوٙ تەنیا پیٛسەو نمونێوە چنڎ خاڵێوەشا وزمیٛ ڕووە:

- ئا خوڎێ هەکە گیٛڵا و پادشای دەسنیشان کەرا، ئا کەسیٛ هەکە هەڵمەتە بەرا و مانا مڎا بە جەنگەکا

- سارگوٙن (دووەم) شای گەورە، شای دەسەڵاتدار، شاو دنیێ، شاو ئاشووری، شاو سەرزەمینو سوٙمەر و ئاکەدی و وەشەسیاو خوڎا گەورەکا.

من لەشکەرو - هومبانیگاش - یم تەفرو تونا کەرد، من سەرزەمینو - کارالا - یم ویٛران کەرد، شارو - کیشەسیم - شارو - هارهار -

- من شارو - ئشدود - یم تاڵان کەرد - لامان - شاو ئاگەی جە چەک و چوٙڵەکاو من توٙقا... و ڕەما پەی سەرزەمینو - ملوحا - ی چاگە بە ویٛشارتەیۆ و پیٛسەو دزێوە ژیوا.

-چا سەردەمەنە خەڵکو سەرزەمینو - کارالا - ی ... گەرەکشا نەبیٛ مل بڎا بە هیچ پادشێو.ە

بە کەشە - بەرزە - لیٛژەکا دڵگەرمیٛ بیٛنیٛ و دەسنیشانەکەو منشا (بەرکەرد) فەرمانڕەواو گردو سەرزەمینی.

) من تابلوێوەم پەی یادگاریی وەش کەرد و سەرشۆ بڕواو خوڎا گەورەکام نویست) (١)

پی تەشکە بەرگنوٙ هەکە بیەی ئا تەوەننویسیایە و خاڵەکیٛ دلیٛش و تاقە تەوەنینەکەو پاڵیش گرد پیٛوەرە سەروەتێوە فەرهەنگینیٛ پەی هەورامانی و وەرکەوتو زەمینی بە گردیی، چوون ئی تەوەننویسیا یوٙن چا سەنەڎە هیٛقم و ڕاسا هەکە ڕاو خەت و خاڵەکاشۆ دیمێوە جە ویەردەیما پەی وزوٙ سارا.

سەرێوە تەریچۆ سەلەمنوٙش هەورامان چا سەردەمەنە هەکە نزیکەو یەریٛ تا چوار هەزار ساڵیٛ چێووەڵی کەروٙ، یاگیٛ ململانیٛ و تەماعەو زلهیٛزەکاو جەهانی بیەن، پادشێوە پیٛسەو سارگوٙنی دووەمی ئاشوریچ کوەکیٛ ئاگەیش هورچنییٛنیٛ هەتا سەرکەوتەیەکا ویٛش و جەنگاوەرەکاش تەموشاوە بنویسوٙ.

.......................................

(١) ئیبراهیم شەمس، تاریخوو هەورامانی/لاپەڕە(٧٠-٧٩