هاوار بە ئامانجوو کۊکەرڎەیۊ تەماموو خامە جیاوازەکاو ورگێروو دیالێکتە جیاوازەکاو وەڵاتوو کورڎەواری بەرشی

- دماو ئەرەمەرزنای دەوڵەتوو تازەو تورکیای جە ساڵەو ١٩٢٦ بە ڕابەرێتیی تاکە حیزبیی نەتەوەیی تورکی، کە ئادیچ: ( پارتوو گەلیی کۊماری)ین بە سەرۊکایەتیی (مستەفا کەمال)ی ئشناسیا بە ئەتاتورک – تاتەو تورکا، کە تا ساڵەو ١٩٤٦ بەرڎەوام بی و بۊنەو سەرکەوتەیە یۊ دماو یووەکاو ملوو فرەو جمیەرە ئازاڎیوازەکاو : (ئیبراهیم پاشای میللی، شێخ سەعیدوو پیرانی، جەنەراڵ ئیحسان نوری پاشای، سەید ڕەزاو دەرسیمی)، کە تا ١٩٣٨ بەرڎەوام بی، دەسەڵاتوو ڕەگەزپەرستی و شۊفێنیەتوو مستەفا کەمالی ئاست و پیمانەو گرڎ ڕەفتارێوە دژبەئینسانی پێش جەنگوو جیهانییش ویەرنابۍ، بەتایبەت لە سیاسەتوو پڵۊسنایرەی و سەرکوتکاریی و کۊکوشی و بەبووڵەکەرڎەی خاکی و فاڕای دێمۊگرافیی شارەکوردییەکاو سەرنیشتوو کورڎسانی و وڕنای هەزاران دەگایە کوردنشیناو هەرێمە جیاوازەکاو کورڎاو کورمانجا و زازاییەکا و بەزۊر ورکەندەی خەلکەکاشا و کۊچپەنەکەرڎەیشا پەی شاری و مەترۊپۊلەکاو تورکیاو ئا وەختی، تا قەدەغەکرڎەی دوای بە زوانی کوردی ئەڎۍ و حەوڵدای پەی تاونایۊش، یانۍ حەر ئەوەڵوو ئی هەرمانە قیزەونۍ ئی هەنگامە قێزەونۍ ئەتاتورکی، دماو و نویستەی بە زوانوو ئەڎۍ تەنانەت گۊرانیگواتەی پا زوانەیە ناڕەواتەرین سەوداگەریی سەڎەی بۍ لە جیهاننە بە گرڎی و جە سەرنیشتوو کورڎستانینە بەتایبەت ....، حەر چی بەینەنە جەمێو جە ڕۊشنویرا و ئەدەبڎۊساو گەلەکەیما جە سەرنیشتوو کورڎسانیوە جە تەرسەو ڕاوەنیای و گێرتەی و کوشتەی و زینڎانیکەرڎەی ئاودیمۍ بنخەتەو وەڵاتی با و پۊل پۊل و بە سەرڎەم و شۊنۍ جیاوازێوە ڕووە جە وەرنیشتوو کورڎسانی کەرا، دەسەو یووەمیشا مەیا دلۍ پارێزگاو حەسەکەو وەرنیشتوو کورڎسانی و دماو ماوێوە کەمی ڕووەو (شام)وو پێتەختوو دەوڵەتوو سووریای کۊچ کەرا و بە ئامانجوو شۊنیوە ئارامۍ و دوور جە هەڕەشاو ئا دەسەڵاتە فاشستەو تورکا بە ڕابەراتیی مستەفا کەمال ئەتاتورک چا هەرێمەنە ئەرەنیشتۍ با و بارگە و بنەش چەنە ورمڎا، هەڵبەت بەئامانجگێرتەی کۊچەکەیشا پەی شامی بییەی دەزگا و کەرەستەکاو پەخش و چاپ و وەڵاکەرڎەیۊ بییەن، یا ئا دەسە ڕۊشنبیرە بتاوا سەنگەرێوە ئەلتەرناتیف ڕووەو سیاسەتوو پڵۊسنایرەو و ڕێخەوەبەرئارڎەی زوانی و کەڵچەروو کوردی ئاوا کەرا و بە گرڎوو تواناێشاوە ڕووبەڕووۍ ئا ناحەقییا باوە، کە دەسەڵاتی ڕەگەزپەرستوو تورکا دەرحەق بە زوان و کەڵچەروو کورڎەوارینە ئرمانینێش و حەوڵێشا ئانۍ بێنۍ. کە ڕاگێری چا سیاسەتەیە کەرا وەراوەرش مرڎاوە، کە دلێشنە زوانی کوردیی تووشش بیەبۍ.

   پەی ئینەیە کاریگەرتەرین هەنگامەشا قەڵەمبازی تاریخیی بەرکەرڎەی ( گۊڤاروو هاوار ١٥/٥/١٩٣٢ – ١٥/٨ /١٩٤٣ ) بۍ، هاوار چا ماوەنە گۊڤارێو بۍ سەرەوکوو و سەرەچیرێوە فرەش پۊو وێشۊ دی، کە چندین جارۍ ڕاگێرییش وەنە کریا جە بەرشییەیش و ماوەو ئا ڕاگێرییایچە چوار-پەنج ساڵێوەش خواینابۍ، گۊڤار بە دووۍ قۊناخی جیاوازۍ بەرشی، یووەمینشا جە ژمارە (١ – ٢٣ ) و قۊناغوو دووەمیچ جە ژمارە ( ٢٤ – ٥٣ )ێش خواینا.

قۊناغوو یووەمی ژمارە ١-٢٣

  ئا قۊناغە کاریگەرە و بەقووەتە بۍ، کە سەرنویسەرەکەش : (میر جەلادەت عالی بەدرخان) بە ئامانجوو کۊکەرڎەیۊ تەماموو خامە جیاوازەکاو ورگێروو دیالێکتە جیاوازەکاو وەڵاتوو کورڎەواری ئەڎێش جە وێش گێرتەبۍ، بە ئاستێک، کە شاعیرانێوە پێسە: ( قەدری جان ) و (عوسمان سەبری) نامۍ ( ئەڎا هاواری – ئەڎالە هاوار)ییش وەنە بنیا!

چی قۊناغەنە و بەینوو ئی ٢٣ ژمارەو گۊڤارینە، بە دووۍ شێوەنویستەیۍ کوردیۍ ئارامی و لاتینی بەرشۍ و بەرکەرڎەی گۊڤاری پا دووە شێوە نویستەیە کوردییا، چند ئامانجێوە گرنگۍ و دیرۊکیۍ و کاریگەرێش نیۍ، کە گۊڤار پا دەورەیشە تاواش تەماموو قەڵەمە کوردییەکاو چوارپارچەو کورڎسانی دەوروو وێشنە کۊ کەرۊوە و زەمینەو یۊبییەی نەتەوەیی بنەو چەترەو کولتووری و زوانینە یۊ وزۊ، چا بەینەنە شاعیرا و کەڵەنویسەراو کورڎاو پانیشتی و وەرکەوتی بارۊ پاڵوو کورڎاو سەرنیشتی و وەرنیشتی، جە پانیشتنە چندین ژانرۍ جیاوازۍ و بەرهەمۍ ئەدەبیۍ و زوانەوانیۍ حەر یۊ جە ئەدیبا و زوانزانا و نویسەرا: ( تۊفیق وەهبی، عەبدولواحید نوری، گۊران، بێکەس، شێخ سەلام، عەبدولخالق ئەسیری، حوزنی موکریان، ئیبراهیم قادریی کرماشانی، گەشمەرڎە مەحموود جەودەت، ئیبراهیم ئەحمەد، ڕەفیق حیلمی، ساڵح ئامێدی ( گەشمەرڎە ساڵح یوسفی ...... هتد ...) .

  خاڵەی جاسەرنجە جە بایەخ و گرنگیی دەسپەنەکەرڎەی ئی سەرەورڎایە کولتوورییەو: ( گۊڤاروو هاوار١٩٣٢- ١٩٤٣ ) ئانەنە، کە جە سەرەتا یان ئەوەڵوو ژمارە ١ وو گۊڤارەکەینە،( میر جەلادەت عالی بەدرخان)وو سەرنویسەروو گۊڤارەکەی بە چندخاڵێوە گرنگی و ئامانجوو بەرکەرڎەی و ئەوەڵوو ئی ئەرەپڕا ڕۊشنویرییەو گۊڤاری پەی بوانەکا وزۊ ڕووە، ئی سەروتارەو سەرنویسەری جە ژمارە ١ نە جە بەرواروو ١٥ و گوڵانوو ساڵەو ١٩٣٢ فرە بەڕۊشنی ئامانجەکاو گۊڤاری و ستافوو گۊڤاری بە چند خاڵێوە گرنگ و کاریگەری جە چوارچووەو بەیاننامێوە ئەدەبینە و جە تۊو حەوت ٧ خاڵانە وزۊ وەرەجەماو بوانا، هەڵبەت ئی هەنگامە تاریخیۍ بەقەولوو نویسەری گەورە(حوسێن حەبەش)ی، کە دلۍ دکتۊرانامەکەیشنە بە نامێ: ( ڕاپەڕینا چاندا کوردیی د گۊڤارۍ هاوارێدە) واتەبێش : (ئی هەنگامۍ ١٥/٥/١٩٣٢ ی میر جەلادەتی بە ماناو زللێوە پەڕمانۍ کورڎا بۍ جە ڕووەو دەسەڵاتوو ڕەگەزپەرستوو ئەتاتورکی، هەڵبەت میرجەلادەت بە هەردووە زوانی کوردیی ژووروو و زوانی عەرەبی و بە وەڵینیوە کوڵ و دماتەر پا ٧ خاڵا ئامانجەکێش بەرکەرڎەی و دەسپەنەکەرڎەی پڕۊسەکەی وزۊ وەرەچەموو بواناو نەتەوەکەیش، ئێمەیچ (نویسەر) چێنە ئا سەروتارەما پەی شێوەزاروو (کوردیی ناوەند) ی ودماتەریچ (هەورامی)ی وزمۍ وەرەچەموو بوانەکا، تا ئادۍ جە مەغزا و گرنگیی ئا ڕۊیە و ئا سەرەتایە پرۊسەو سەرەورڎای ڕۊشنویریی گۊڤارەکەی وەراوەروو سیاسەتوو ئینکار و قەدەغەو سەروو زوانی شیرینوو کورڎا جە گەورەتەرین پارچەو وەڵاتینە، کە سەرنیشتوو کورڎسانین.. وزمۍ وەرەچەموو بوانا بەگرڎی و بوانا و ئەکادیمییا و مامۊستایاو زانکۊکاو پانیشتی بەتایبەت:

 سەروتار یان بەیاننامەکەو: )میرجەلادەت عالی بەدرخان(ی

 

ئامانج، چەنی خەباتی و نویستەی جە هاوارنە

هاوار دەنگوو زانای و زانایچ وێئشناساین، وێئشناسای پەی ئێمە ڕاو ڕزگاری و شادیما پەی کەرۊوە، حەرکەسێوەیچ کە وێش بشناسۊ، متاوۊ وێچش بشناسنۊ.

هاوارما وەڵۍ حەرچێوێنە فێربییەی زوانەکەیما مشناسنۊ، کە زوان مەرجی حەرەسەرەکی و وەڵینەن، هاوار ئارۊوە حەر چێوۍ کە پێوەندییش بە کوردی و کورڎایەتیوە هەن پێوەنددار بۊ.

تەنیا جە سیاسەتی دوورا و وێش مەوزۊ دلێشۊ، هاوار سیاسەتکەرڎەیش پەی کۊمەڵاو وەڵاتی جیا ئاستەن، تا ئادۍ بە سیاسەتۊ خەریکۍ با، ئێمەیچ جە بواروو زانای و هونەری و ئارڎەینەینە خەبات کەرمۍ .

شێوەو خەباتی کرڎەیی تابتاومۍ بەرمێش ڕاوە، مشۊم پەی ئادی سەرووکاغەزی گێرمۍ و ئا پڕۊسە کاغەزنویستەیەیما سەروو بنەماو ئی خاڵاو چێری نیانرە:

١- وەڵاکەرڎەیۊ شێوەنویستەی تازەو کوردی دلۍ کوردی و فێرکەرڎەیشا و واتەیۊ زوانی کوردی و ڕازوانەکەیش و کۊڵیایۊ سەروو دیالێکتە جیاوازەکاش و سەروو ڕازوانی و ئا بنچینا، کە پەشتییش پۊوە بەستێنی جە وەڵیوەبەرڎەیشنە بە درێژایی سەرڎەمە کۊنەکاو پەرەسانای خودوو زوانەکەی و دیاریکەرڎەی شۊنەو زوانەکەیمان دلۍ زوانە جیهانییەکانە و کۊڵیایۊ سەروو گرڎوو ئا پێوەندییا کە فرەو ئا زوانا بە زوانەکەیماوە هەنشا.

٢- کۊڵیایۊ و فێربییەی شێوەزارەکاو زوانی کوردی جە تەماموو ئا هەرێمە جیاوازاو وەڵاتینە، کە دلێشنە مژیومۍ. شیعرە و گۊرانییا کورڎەوارینە هەن و دماتەر وەڵاکەرڎەیۊشاجە ژمارەکاو ئی گۊڤارەینە.

٣- پۊلێنکەرڎەی و چاپکەرڎەی و وەڵاکەرڎەیۊ دیوانوو شاعیرا و کۊڵیایۊ و وستەیڕووەو ژیوای و جوگرافیاو شۊنۍ و مەکانیشا.

٤- کۊڵیایۊ جە ڕەوشی کۊمەڵایەتیی کوردی پێسە جۊروو ئاین، دابونەریت و ڕەوشتگەلێوە، کە تا ئارۊ کورڎۍ سەرش ملا!

٥- ئەرەمرڎای سەبارەت بە بوارەکاو تاریخی و ئەردنیگاری ( جوگرافیا )ی و بەشبییەیئەرەنیشتاو وەڵاتوو کورڎەواریما و ئامانج و ئاشناکەرڎەی بواناما پەی ئا بواری و زانای هۊز و ئێڵەکاشا جە سەرڎەموو میرشەرەفەدیینوە تا ئارۊ .

٦- کۊڵیایۊ سەروو حەکایەتۍ و چیرۊکۍ و مەتەڵۍ و واتەو وەڵیناو کوردی و حەرپاسە حەیرانی و لاوکوو کوردی.

٧- وستەیڕووەو شۊنە گرنگ و ئشناسیایەکاو وەڵاتوو کوردی بەگرڎی و شۊنەوارە تاریخییەکا بەتایبەت.

قۊناغوو دووەمی ژمارە ٢٤- ٥٧

  چی قۊناغەنە و دماو سانسۊر و قەدەغەکەرڎەی بەشڎاربییەی ڕۊشنویراو کوردی جە لاو حوکمەتەکاو عێراقی و ئێرانیوە جە پێوەندیکەرڎەی بە گۊڤارەکەی و بڕیەیرەی بەشڎاربییا و نویسەرا و ڕۊشنویراو پارچەکای تەروو وەڵاتوو ئەڎۍ، حەرپاسە پەی زیادتەر تەرخانکەرڎەی ناواخن و بابەتەکاو ژمارەکاو گۊڤاری بە پاو ئا پرنسیپەیە، کە وێش سەرنویسەر جەلادەت بەدرخان جە وەڵینەو یا سەروتاروو ژمارە یەکوو گۊڤارەکەینە جە ١٥/٥/١٩٣٢ وستەبێش ڕووە پەی تەرخانکەرڎەی گۊڤاروو هاواری، کە حەر نامەەکێش بە وێشۊ بۍ، یانێ: ( هاوار) بۊ بە هاواروو نیشتیمانی و جە سەنگەروو کولتووریوە خەبات پەی هۊشیارکەرڎەیۊ کورڎا و وەشکەرڎەی پرڎێوە بەینوو ئادەسە نویسەر و ستافەینە خودوو گۊڤارەکەی تا ئاندە کورڎاو سەرنیشتوو کورڎسانی ئاشنۍ با بە وانەکاو هۊشیاری و کورڎایەتی و جە قەتارەو نیشتیمانپەروەری و زوانوو ئەڎێشا نەبڕیا، میر جەلادەت پا سەبەبا و بەپاو ئا قەولی کە بە بواناو گۊڤارەکەیش دابۍ، ئی قۊناغەشە کەرد مایۍ هۊشیارکەرڎەیۊ گەلی و ئاشناکەرڎەیشا بە زوانی و کەڵچەرەکەیشا، ئیتر جە ژمارە ٢٤ ۊ تا دما ژمارەش، کە ژمارە : ( ٥٧ ) بۍ جە ١٥/٨/١٩٤٣، هاوار تەنیا بە شێوەنویستەی کوردیی بەتیپی لاتینی بەرڎەوامیش بە ڕێچکەجوانەکەو وێش دا و وەلۍ حەیف چی قۊناغەنە ئەرەبڕیایۍ جبەروو حەزوو ڕۊشنویراو پارچەکای تەروو کورڎسانیوە بەرڎەوام بۍ .

 سەرنجە :

  حەر سەبارەت بە گرنگی و بایەخوو ئی ڕۊیە وەڵۍ ویس ساڵانە . لاو (کۊنگرەی نەتەوەیی کوردیوە -  KNK ) ئی ڕووە، ١٥/٥ یان ١٥و گوڵانی پێسە ڕوۍ تاریخی یان(جەژنەو زوانوو کوردی) ئشناسیا و حەیف، بۊنەو لاوازیی ئیرادەو ئێمەی کوردیوە جە پانیشتنە، تا ئارۊ جۊرێوە جە فەرامۊشی و گۊشنەدای وەرپەرس، یا بێئاگابییەی چا تاریخە پەڕ سەرەوەرییەو بواروو زوانی و کولتووروو کورڎەوارییمانە وینیۊ، کە مایۍ بێدەنگ نییا چەنەش و مشۊم ئی بابەتە وزیۊ بواروو گرنگیپەنەدایۊ، بەتایبەت لاو ڕۊشنویرا و ئەکادیمیستا کوردیوە .....، پەوکای داوا جە بەڕێزیتا کەروو، کە جە کەشوو زانکۊینە ئی ڕووە جوانە و تاریخە پەڕ شانازییەو ئێمەی کوردی، فەرامۊش نەکریۊ و فیستیڤاڵوو ساڵانەو زانکۊی وزیۊ ئی ڕووە و ساڵانەیچ لاو هەردووە بەشەکاو : ( بەشوو ئەرەیاونای)و کۊلێجوو زانستە ئینسانییەکا و ( بەشوو کوردیی) کۊلێجوو زوانی بە فیستیڤاڵ و کۊڕۍ و دیدارۍ یادوو ئا ڕووەیە، یانۍ ڕۊو زوانی کوردی بەرز برمانیۊ.

   مامۊستاو زانکۊو سلێمانی – کۊلێجوو زوانی

   بەشوو کوردی – "پ.د. مەریوانوو عومەر دەوڵەت"ی

                  س.ز