وەنی، دارەوەن، دارەبەن، قەزوان، قەزقەوان، بستەکوهی، بستە وحشی چنڎ نامێوە تەرێ ئی درەختینی، وەنی چنڎ جوٙرێوەشا هەنیٛ، ئی وەنیٛ کە هەورامان هەنیٛ وردیٛ و گولانێنیٛ، جوٙرێ تەرشا هەنیٛ گەورە تەرێنیٛ، تا یاووٙ لاو پستەی(فستق) کە جە خانەوادەو وەنێن، وەنی وەرگەو سەردی و گەرمای مگیرۆ، عەمرش درێژەن، دێر گەشە کەروٙ، هەڵبەت چی باسەنە گەرەکمانە باسو بەرو”سەمەر” و ئی درەختە ویٛڕەسەیە بکەرمیٛ هەکە جە هەورامانو فرەو وەڵاتانە سەوز بۆنە و  یاگە کویستانە بەرزەکانە مڕسوٙ.

وەنی میٛوێوە هامنەن، یانی هامنێنە میاووٙ پەنە کەلکش چەنە گیریوٙ و وریوٙ، وەلێم وەنی بەسەوزی و وەڵیٛ ئانەی یاووٙنە موریو، پەنەش ماچمیٛ وەنە تەقیٛ، تام و بوٙی وەشش هەن، تەنیا وێش وریوٙ، یام کەراش دلیٛ دۆی تام و بوٙ دۆکەی وەش کەرۆنە، وەنی سەوزیٛ وشکیٛ کریا و کەلکی تەرشا چەنە گیٛرا، پەی دلیٛ ترشی بەکارش مارانە، بەتایبە. وەنی سەوزیٛ نەرمیٛ متاوی بە ساویای و هاڕیای تێکەڵو فرەو وارداشا بکەری، چون تامو بوٙشا وەشەن، کۆمەکو هەزم کەردەی مکەروٙ.

جوٙرێو تەر وەنیما هەنە پەنەش ماچمیٛ وەنە مشکی، ئی جوٙرە وردیٛ و نەرمیٛ و بەتامیٛنیٛ تاوی بە سەوزی و بە ڕقیچ بە دڎانیٛ ماڕیشارەو کروٙچیشا و بوەریشا.

وەنی زەمانو ویٛشەنە هەورامانەنە کەلکش چەن گیٛریان و پیٛسەو واردێوە بەلەزەتی جە وەنا(کوتە) شا دروسکەردەن، وەنی سەوزیٛ یاو، یام وەنی وشکیٛ یاوێ دلێ دۆڵینە تێکەڵو تفاشا کەری و کویشا، کوتەشا چەنە دروسمکەری، تاوی وەزیچش تیٛکەڵ بکەری، کوتە واردێوە قەڎیمی هەورامانین، زەمانو گرانینە ئامان فەریادو خەڵکو هەورامانیوە، کوتە هازێوە فرێش چەنەنە، پەڕ کاربۆهیدرات و چەربی بیەن و هیچ شونەمای خراپەش نیەنە سەرو بەڎەنیوە ئەگەر فرەیچ بوەریش.

ویٛژەنە تاڵە بەرهەمو وەنیٛن گردما مزانمیٛ کە جە دیٛر زەانۆ خەڵکو هەورامانی سەروکاری و هۆگرو وەنیٛ بیەن بۆنەو ویٛژەنەکیشۆ، سەربارو ئانەی ویٛژەنە تاڵەکەشا گرینان و پوختەشا کەردەن، بیەن بە وێژەن و دەمەژاو بەکار شا ئاردەن، بازرگانیشا پۆکەردەن، ئەساو ورتەی ویٛژەنی یوٙ بیەن جە کسمەکاو خەڵکو هەورامانی بە تایبە هەجیجییٛ، کە سەرچەمێوە بژیٛویشا بیەن، هەرپاسە ویٛژەنە تاڵە چنڎەها کەلکیٛ پزیشکییٛ و دەرمانیش هەنێ و خەڵکو هەورامانی کەلکشا چەنە گیٛرتەن، پیٛسە:

چارەسەرو زەخمی و بەرکیٛشتەی هەو و کیمیٛ دلیٛ زەخمی و دمێڵینە، پەی کۆمەکو شکستەی و مەڕیای بەکار ئامان، پەی چارەسەرو نەوەشی گەڎیٛ و کۆئەندامو هەرسی، چارەسەرو گرفتی و قەبزی، تەنانەت پەلەوەری کوٙیی و بزە کۆیە پەی چارەسەرو زەخمی و مەڕیای پیٛشەی کەلکشا جە وێژەنە تاڵەی گیٛرتەن، هەر پاسە قوڵتە پەی وەشکەردەی هیٛلیانیٛ وێژەنە تاڵەش بەکار ئاردەن تا هەڕەکیٛش خاس لکوٙ پیٛوەرو ڕەقە بوٙ.

وەلێم ئیسەتیٛ دنیاو ئاروٙی وەڵکەوتێنەو ئاسانکاری ئامان وەرۆ، ئیسە وەنی کەرا چەرخەرەو چەربیەکەیش گیراو پیٛسە مادێوە بنەڕەتی و پاکی بەکارش مارا پەی چارسەرو بڕێ ناوەشیا، ڕوەنو وەنیٛ مادێوە سروشتی و گیواوی، بیٛ خەوش جە مادەی کیمیایی بەرئامەو وەنیٛن، فەرماودیٛ بزانمیٛ کەلکو(ڕوەنو وەنیٛ، چەربیو وەنیٛ) چیٛشەن:

پەی دلیٛنە بەردەی و کوشتەی کرمە و دلیٛ لەمی( گەڎیٛ، لوٙڎیٛ، ڕیٛڵەخوٙ)
پەی چارەسەرو زەخمو گەڎیٛ(مەعدە) و گرد نارەحەتیێوە گەڎیٛ و کوٙ ئەندامو هەرسی
چارسەرو گرفتەکا وڵکی، بەتایبە گمیٛزە چرکیٛ
بە هازکەردی چالاکی پیای
سرەونای ئیشو ئازارو مازی و کەمەری و زەنگوٙڵا
پەی ئەوەژیونای و ئەوەزیای مووا سەرەی، وەختیٛونە ڕیٛزێبا
پەی چارەسەرو سوتەی، یاگیٛ سوٙتەی وەش مکەروٙوەو شونەماو سوٙتەی نمازوٙ
لابەردەی لەکەو پەڵەو چڕوچەمی وەختو لەمپەڕینە، بەتایبە ئەگەر لەمپەڕی گنوٙ سیاومانگە.
پەی لابەردەی ترەکای لچا، سافیٛ و نەرمیٛشا مکەروٙنە
چارسەرو نەرمی پیٛشەکا بەڎەنی مکەروٙ و پتەویٛشا مکەروٙوە
پەی دەرمانو ڕوٙماتیزمی و گرفتەو لولە ونیەکا
چارەسەرو سوٙتەی و یاگیٛ سوٙتەی وەختێوە کە رەنگەو پوٙسی فاڕیٛوٙ پیٛسە لەک و پەڵەی بەرگنوٙ، چەربیو وەنیٛ  چارسەرێوە فرە خاسا پەی ناستەی ئی لەکو پەڵەی و ناڕیٛکی پوٙسیە کە دماو سوٙتەی دروس بوٙنە، ئیسە مەلهەمی تایبە وەشکریان ڕوەنو وەنیٛش چەنەن، بەکارش بەرا پەی سوتەی فرە کەلکدارەن.

ڕوەنو وەنیٛ هازەو جنسی زیاڎە مکەروٙ: ناوای کەمەری بە ڕوەنو وەنیٛ، کۆمەکو هامکاری ڕیٛککەردەی هازەی جنسییٛ، هەرپاسە متاوی گرد ڕوٙێ بوەریش، 10- 15 دڵوٙپیٛ ڕوەنو وەنیٛ کەری دلیٛ ئاویٛ نام ئاومیوەی وەریشەو هەڵبەت مەشوٙ لاو کەمیوە چل رویٛ سەرو یوی بوەریشەوە.

پەی ئیٛش و ئازار و مازی زەنگوٙڵا فرە بەکەلکا، گرد شەوێ جارێ کەمەرت(مازیت) و زەنگوٙڵیٛت پی ڕوەنیە بناوی،  هەرپاسە سەرو ساقی متاوی بەدەنت پەنەش بناوی پەی زیاڎکەردەیو هازەو ماساوڵەکاو بەدەنی و جوان کەردەی پوٙسیت.

پەی ئەوەژیونای و ئەوەزیای مووەکاو سەرەی و ڕیشی، متاوی ڕوەن و وەنیٛ بەکار باوەری، ژیونوٙشاوە بە جوانی مزیاوە.

پەی چارەسەرو گمیٛزە چرکیٛ: گمیٛزە چرکیٛ نیشانیٛ نەوەشی وڵکی و کوٙئەندامو گمیٛزینە، ڕوەنو وەنیٛ هەم مادێوەن فرە گمیٛزت پەنە کەروٙ، هەم دەردەکیٛ لابەرۆ، ئینەیچ بۆ بایسوو ڕیٛکو پیٛک کەردەی سیستەمو گمیٛزکەردەی، ڕوانە 20- 30 دڵوٙپیٛ ڕوەنو وەنیٛ چەنی ئاوێ نام ئاو میوەی نوش مکەری.

چارسەرو لەکو پەڵەو چڕوچەمی وەختو لەمپەڕینە، ماوەو چوارمانگا ئی ڕوەنیە بەکار بارە پوٙس پاک و جوان بوٙوە

پەی چارەسەرو لچ ترەکای: هەرشەوێ چڕو چەم بە سابونو گلیسرینی شوٙرە و دماو ئانەی بە ڕوەنو وەنیٛ ناوەش، هەرپاسە لچ و لەوسیٛت ناوە، پەی هەمیشەی لچیٛت مەترەکاوە.

پەی چارسەرو ڕوماتیزمی متاوی بە شیٛوەو ناوای و واردەی کەلک بگیری جە ڕوەنو وەنیٛ.

ڕوەنو وەنیٛ ئیسە جە هەورامان، دەگاو سلیٛنیٛ هەنو ئامادەن پەی پەخشکەردەیش سەرانسەرو ئیرانیەرەو کوردەسانیەرە، بەرهەمێ ویٛمانەی عال، دوور جە گرفتی لاوەکی.

دارو وەنیٛ فرە هیٛقم و سەختا، ئەوسا بەکارشا ئاردەن پەی تاشتەی کاسە و چەمچەی چەنی دارو کەکەویٛ. هەرپاسە وەنی هەمیشە ویرو خەڵکینە بییٛنە چون کەلکش چەنە بەرا، بوٙنەو ئانەیۆ ژیوای کۆمەڵایەتینە رەنگشدانۆ، تەنەنانەت لوانەنە دلیٛ فەرهەنگو هەورامانی واتەنشا ( ئتر وەنی کەوە مەکەرا).

هەرپاسە جوٙرێ وەنی هەنە دننەکیٛش ڕیٛکیٛ و هامتێنیٛ پەی وەشکەردەی تەزبیٛحا بەکار مەیا، چون هەتا مەناوە دەسۆ جوانتەر بریقە مڎاوە. تەزبیٛحیٛ وەنینیٛ نامییٛنیٛ جە هەورامانەنە، گەنج و پیر گیٛراشا دەسۆ .

کەلکم جە واتارەو خاتو گونا مهردانشی گیٛرتە، چەنی بڕێ زانیاری ویٛم

 

ت